rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeBiałka, gm. Biała Podlaska

Park dworski – krajobrazowy, powstały około połowy XIX w. i stanowiący jedną z części większego założenia dworsko-ogrodowego

Dawna nazwa: Białka

Gmina: Biała Podlaska

Położenie obiektu: w miejscu dawnej osady młyńskiej, nad stawem młyńskim, na wysokim, lewym brzegu rzeki Klukówki, na wschód od Białej Podlaskiej

 

Jeszcze w XVIII w. w miejscu późniejszego założenia dworsko-ogrodowego w Białce znajdował się młyn, zwany Sielczyk, wchodzący w skład folwarku Grabanów należącego do dóbr bialskich Radziwiłłów.1 Młyn ten został rozebrany prawdopodobnie podczas budowy traktu Warszawa - Terespol w latach 20. XIX w., a w jego miejscu (bądź z wykorzystaniem istniejących wcześniej zabudowań młyńskich) usytuowano koszarkę drogową.2 Przypuszczać można, że Białka, wchodząca w skład większych dóbr Sielec, założona została około połowy XIX w. Dobra Sielec powstały w latach 30. XIX w. w wyniku sprzedaży dóbr bialskich Radziwiłłów, których tę część zakupili Wielopolscy.3

W oparciu o istniejący staw i ciek wodny stworzono w Białce system stawów rybnych. Około połowy XIX w. lub w II połowie tego stulecia wzniesiono murowany, klasycystyczny dwór, wokół którego powstała kompozycja ograniczona od zachodu stawami, a od wschodu drogą do Grabanowa. Od południa założenie przylegało do działki należącej do koszarki drogowej. Północną granicę kompozycji wyznaczał szpaler posadzony wzdłuż drogi polnej łączącej stawy z drogę do Grabanowa. Dwór usytuowano na lewym, wysokim brzegu rzeki Klukówki w ten sposób, że z jego okien ponad opadającym do rzeki parkiem rozciągała się szeroka panorama na zespół stawów, łąki i dalej ponad szosą na zabudowania Białej. Do dworu wiodła od drogi do Grabanowa aleja dojazdowa przebiegająca nieco na południe od dworu, która skręcała później łukiem na wschód i ponownie zdążała do drogi do Grabanowa. Przy południowym ramieniu tej drogi znajdował się (istniejący nadal) obelisk z krzyżem żelaznym umieszczonym na murowanym postumencie, wzniesiony zapewne jeszcze przez powstaniem założenia, a później jedynie odnawiany, który włączono w kompozycję założenia. Na północ od tych dróg, w północno-wschodnim narożniku założenia znajdowała się część gospodarcza, a na południe, od strony szosy do Terespola znajdowały się sady i warzywniki. Przy południowo-zachodnim narożniku założenia znajdowało się gospodarstwo rybackie, przy którym zlokalizowany był domek rybaka. Teren pomiędzy dworem i stawami (leżący na północny-zachód, zachód i południowy-zachód od dworu) zajmował park z płynnie poprowadzonymi drogami i ścieżkami spacerowymi, których kompozycja wynikała w dużej mierze z naturalnego układu terenu. Było w nim kilka trawiastych wnętrz oddzielonych od siebie grupami drzew i krzewów ozdobnych, a na zachód od dworu usypano wzgórze widokowe, na którym ustawiona została altana.4

Kompozycja ta przetrwała bez większych zmian do 1915 r. Uzupełniano ją jedynie nowymi nasadzeniami wprowadzanymi sukcesywnie w II połowie XIX w. i na początku wieku XX. W roku 1915 założenie zostało znacznie zdewastowane przez przechodzące wojska, tak rosyjskie, jak i niemieckie, po czym w 1920 r. doznało kolejnych zniszczeń. W roku 1920 jego ówcześni właściciele - Albert i Elżbieta Wielopolscy przystąpili do parcelacji dóbr Białka (do tego czasu Sielec przestał być centrum dóbr, a jego miejsce zajęła Białka). Centrum (wraz z dworem, parkiem i częścią gospodarczą) oraz 90 morgów gruntu (około 45 ha) nabył wówczas za sumę 300 tys. marek Wacław Kałuszyński.5 Nowy właściciel kontynuował prowadzona tu wcześniej gospodarkę rybna, jednak za jego czasów rozebrane zostały zabudowania gospodarcze. Około 1938 r. sprzedał on teren założenia Jaworskim i Jareckim.6 Podczas II wojny światowej teren ten wydzierżawiał ówczesny burmistrz bialski, zaś w budynku dworu mieścił się niemiecki szpital wojskowy. Po wojnie nowi właściciele, zwłaszcza Jareccy rozsprzedawali teren założenia dzieląc go na niewielkie działki budowlane. Teren stawów przejęło Nadleśnictwo w Białej Podlaskiej, jednocześnie postępowała dewastacja kompozycji założenia i roślinności parku rozpoczęta jeszcze przez szpital wojskowy. Stan powolnego niszczenia obiektu trwał do 1978 r., kiedy to południową część założenia odkupiła od Jareckich Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska" z Białej Podlaskiej, z zamiarem zbudowania tu zajazdu turystycznego na terenie dawnych ogrodów użytkowych. Realizacja tego zajazdu spowodowała nieodwracalne zmiany zarówno w konfiguracji terenu, jak i w układzie przestrzennym założenia. Na terenie południowej części założenia, która pierwotnie opadała w kierunku stawów i szosy, nawieziono ziemi podnosząc ten teren do poziomu gruntu w sąsiedztwie dworu. Na tak uformowanym placu wzniesiono w latach 1979-1981 zajazd „U Radziwiłła", którego wielka bryła nieudolnie naśladująca tradycyjną zabudowę, zdominowała dawną kompozycję. Mniej więcej w tym samym czasie północną część dawnego założenia zaczął intensywnie użytkować Bialskopodlaski Kub Jeździecki, który urządził tu spory wybieg jeździecki z przeszkodami, a na jego obrzeżach ustawił szopy, stajnie i inne budynki, co spowodowało zniszczenie tej części dawnej kompozycji.

W latach 80. XX w. teren założenia podzielony był między różnych użytkowników (GS „Samopomoc Chłopska", Klub Jeździecki, Hotel „Radziwiłł", właścicieli poszczególnych działek budowlanych). Do tego czasu z pierwotnej kompozycji zachowały się: dwór (przebudowany po 1945 r., z mieszkaniami pracowników Klubu Jeździeckiego), część parku z kilkoma trawiastymi wnętrzami i wzgórzem widokowym (chociaż w stanie posuniętej dewastacji), droga dojazdowa do dworu, obelisk z krzyżem, stawy, droga do Grabanowa i część nasadzeń. Na terenie części parku i ogrodów użytkowych oraz na miejscu dawnej zagrody rybaka wzniesiono domy jednorodzinne. Na części terenu ogrodów użytkowych powstał kompleks zabudowań hotelu. Część parku w sąsiedztwie obelisku zamieniono na nieużytek, a pozostała zachowana część parku częściowo zarosła samosiewami i zaroślami i zanikły w niej dawne drogi spacerowe.

Większość roślinności obiektu zgrupowana była w tym czasie w północnej części założenie - w parku i w otoczeniu dworu oraz wokół wybiegów. Teren przy hotelu był prawie zupełnie pozbawiony roślinności., w południowej części obiektu rosło zaledwie 6 starych wierzb oraz szpalery lilaków, a w ogródkach przydomowych występowała zieleń nic nie mająca wspólnego z dawną kompozycją. Najstarsze drzewa obiektu posadzono około połowy XIX w. Były to 4 lipy o średnicy pni 70-90 cm oraz klon o średnicy pnia 80 cm. Pozostały starodrzew stanowiły drzewa, które posadzono w końcu XIX w. (osiągające 50-60 cm średnicy pni), albo na początku wieku XX (osiągające 40-50 cm średnicy pni). Większość młodych drzew obiektu (także tych z terenu parku) wyrosła z samosiewów, a część z nich tworzyła zarośla z grupami krzewów. Łącznie występowały tu 32 gatunki drzew i krzewów.

Walory widokowe obiektu od 1944 r. do lat 80. XX w. znacznie się zmniejszyły. Niegdyś zarówno z dworu, jaki i na dwór, park i ogrody użytkowe rozciągały się widoki przez stawy i dolinę. Obecnie ogrody użytkowe nie istnieją, a na ich miejscu wzniesiono zabudowania mieszkalne i inne zasłaniające północną część założenia. Park zaś częściowo zarósł samosiewami i zaroślami przesłaniającymi widok z dworu i sprawiającymi, że budynek ten jest mało widoczny także od wschodu. Znaczne walory przyrodnicze i kompozycyjne miał nadal system stawów, przez który od strony Białej Podlaskiej z szosy do Terespola nadal widoczny był drzewostan parkowy.7

 

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

 

Białka gmina Biała Podlaska - dwór 

Dwór w Białce w gminie Biała Podlaska - stan współczesny

Białka gmina Biała Podlaska - obelisk

Białka gmina Biała Podlaska - obelisk w parku dworskim - stan współczesny

 

Źródła:

1 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 127, Rewizja gruntów hrabstwa bialskiego… z 1736 r. oraz nr 129, Inwentarz hrabstwa bialskiego… z 1742 r.

2 AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

3 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 45

4 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 45; Informacje ustne Pawłowicza Kazimierza, zam. w dawnej koszarce drogowej

5 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 45

6 Informacje ustne Kępy Bolesławy, zam. w Białce

7 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Białce, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie – Delegatury w Białej Podlaskiej

 

Inne źródła:

Mapa Taktyczna WIG, Warszawa 1937, Skala 1:100000

www.mojepodlasie.friko.pl

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Powiat Biała Podlaska, t. VIII, z. 2, red. Kolendo-Korczakowa K., Oleńska A., Zgliński M., Instytut Sztuki PAN, 2006

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Białka gm. Biała PodlaskaKategoria:dworski