rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeBranica Radzyńska

Park pałacowy - powstały w XVIII w. lub wcześniej na miejscu szesnastowiecznego folwarku jako regularna, barokowa kompozycja, a w okresie od lat. 80. XIX w. do 1914 r. przebudowywany w duchu krajobrazowym, co nadało mu formę eklektyczną

Dawna nazwa: Branica

Gmina: Radzyń Podlaski

Położenie obiektu: na terenie opadającym ku wschodowi do doliny rzeki Bobrówki, wśród pól i łąk, około 10 km na południowy-wschód od Radzynia Podlaskiego

 

Branica wymieniana była w XV i XVI w. jako miejscowość nad granicą Królestwa Polskiego i Litwy. Mieszkali tam m.in. Braniccy, wywodzący się z Małopolski, którzy byli właścicielami części wsi.1 Od nazwiska Branicki została utworzona nazwa tej wsi. Według rejestru poborowego z roku 1552 Branica i Zbylitów (Zbulitów) tworzyły jedne dobra i znajdowały się we współwładaniu „Ad Gutk, col. 16, Dominici Branicki. Col. 24".2 Z kolei w rejestrze poborowym z 1580 r. napisano „Branica, p. Jarewsky, sługa jego mści pana starosty (zapewne Branickiego) od półnastu włók osiadłych fl. 5, gr 15, od 2 zagród bez ról gr 8, summa fl. 5 gr 23".3

Przytoczone wpisy w rejestrach poborowych świadczą pośrednio o istnieniu w Branicy jakiegoś folwarku, którego dokładniejsza lokalizacja, ani kompozycja nie są dziś znane. Można przypuszczać, że jeżeli istniał tam folwark, to miał przede wszystkim znaczenie utylitarne i składał się z zabudowań gospodarczych i mieszkalnych, a towarzyszący tym zabudowaniom ogród (jeżeli był) musiał także mieć użytkowy charakter.

Nie znamy też dziejów folwarku w Branicy na przestrzeni XVII w. Zapewne po okresie wojen szwedzkich został on odbudowany, ale nadal pełnił funkcje głównie gospodarcze. Po 1742 r. został włączony do rozległych dóbr radzyńskich4 i wraz z tymi dobrami sprzedany w 1799 r. Annie Sapieżynie, która władała nimi do 1831 r,, kiedy to represje popowstaniowe zmusiły ją do sprzedaży tych dóbr Szlubowskim.5

Sądząc z przedstawienia Branicy na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r., do tego czasu - najprawdopodobniej w II połowie XVIII w. (za czasów, gdy dobrami radzyńskimi władali Potoccy) nastąpiła tam barokowa przebudowa założenia, a powstała wówczas kompozycja utrzymywała się bez większych zmian do II połowy XIX w. Obiekt pełnił rolę letniej rezydencji właścicieli dóbr radzyńskich, położonej niedaleko od Radzynia, jednak w miejscu odsuniętym od ważniejszych traktów. Przebudowę założenia zaplanowano z dużym rozmachem. Powstał tam obszerny ogród ozdobny urządzony według najlepszych wzorców sztuki ogrodowej tego okresu, ale także kompleks stawów nad rzeką część gospodarcza położona na południe od ogrodu i bezpośrednio skomunikowana z wsią, prawdopodobnie oddzielona widokowo od ogrodu ogrodzeniem albo roślinnością. Główna droga do założenia została poprowadzona w dość skomplikowany sposób - dochodziła do wschodniego narożnika założenia, po czym biegła wzdłuż północno-zachodniej, północno-wschodniej i południowo-wschodniej granicy okrążając ogród ozdobny i dopiero później (w połowie długości ogrodów) skręcała na północny-zachód i dochodziła do dworu. Było to typowe dla baroku, iście teatralne potraktowanie głównego dojazdu, mające na celu wyeksponowanie ozdobnych cech zespołu i zachwycenie oglądających obiekt osób jego pięknem i reprezentacyjnością (znane też z innych przykładów, np. w podobny sposób rozplanowano dojazd traktem warszawskim do Nowego Miasta w Białymstoku, wytyczony po 1753 r.).6 Dojazd branicki został zaplanowany tak, aby do ostatniej chwili nadjeżdżający nie widział dworu, natomiast mógł podziwiać roztaczające się przed jego oczami za kolejnymi zakrętami widoki na coraz to inne partie ozdobnej części założenia. Zachowane elementy dawnej kompozycji wskazują na to, że większość terenu założenia zajmował regularny ogród z wyraźnie wyodrębnioną osią główną biegnącą z północnego-zachodu na południowy-wschód. Ogród ten podzielony był na co najmniej 6 kwater o różnym wystroju, przy czym kwatery położone w centrum ogrodu przecięte były skośnymi drogami prowadzącymi do dworu. W skład kompozycji wchodził także staw, usytuowany na osi poprzecznej dworu stojącego na głównej osi kompozycji ogrodowej. (Być może biegł z dworu wzdłuż tej osi widok na drogę do Radzynia.). Cały ogród ozdobny zajmował duży teren ograniczony od północnego-zachodu, północnego-wschodu i południowego-wschodu drogą dojazdową. Jego kwatery wypełniały partery i boskiety między którymi biegły drogi spacerowe i aleje oraz znajdowały się place (gabinety ogrodowe). W ogrodzie znajdowały się też zapewne typowe dla tego okresu budowle (pawilony lub altany, albo oranżerie), jednak nie odnaleziono przekazów historycznych dotyczących takich budowli. Była tam natomiast z pewnością przynajmniej jedna fontanna, zachowana podczas późniejszej przebudowy założenia.7

Okresy wojen napoleońskich i Powstania Listopadowego zaznaczyły się chyba upadkiem siedziby branickiej, a nowi właściciele - Szlubowscy byli zajęci raczej urządzanie swojej głównej siedziby w Radzyniu. Prawdopodobne jest, że zredukowanie roli Branicy do funkcji gospodarczych spowodowało, że już wtedy część kwater ogrodu ozdobnego zajęta została pod zabudowania gospodarcze i ogrody użytkowe.

Nowy okres w dziejach Branicy rozpoczął się w roku 1875, kiedy to nastąpił podział dóbr radzyńskich, z których wydzielony został odrębny majątek Branica składający się z folwarków Branica, Niewęgłosz i Antonin oraz z osady Młyn Bronka.8 Dobra te po ojcu Józefie Szlubowskim przypadły Stanisławowi Dezyderiuszowi Nepomucenowi Szlubowskiemu (ur. w 1847 r.).9

Po roku 1875 Branica stała się siedzibą nowego właściciela toteż przystąpił ob. wkrótce do przebudowy założenia. W 1884 r. wybudował pałac, którego budowie towarzyszyła zmiana kompozycji ogrodowej. Oprócz tego, w sąsiedztwie ogrodów - od strony południowej i wschodniej - założono sady i warzywniki, a od strony północnej ulokowano obszerną część gospodarczą, w której skład wchodziły: gorzelnia, zabudowania inwentarskie i magazynowe oraz czworaki. Wybudowano też jeden czworak w południowej części założenia. Część gospodarcza była wówczas przykładem nowocześnie prowadzonego gospodarstwa.

Przebudowa ogrodów nadała im charakter eklektyczny, co związane było z przebudową ukształtowanej już regularnej kompozycji w duchu krajobrazowym. Podczas przebudowy zlikwidowano część regularnych dróg, zostawiając drogę biegnącą wzdłuż głównej osi barokowego założenia, która stanowiła odtąd reprezentacyjną drogę dojazdową do pałacu. Pozostawiono też jedną ze skośnych dróg, prowadzącą do nowego pałacu oraz drogę biegnącą wzdłuż południowo-zachodniej granicy parku. Dawne proste drogi spacerowe w ogrodzie zastąpiono teraz drogami o płynnym przebiegu, które obiegały staw i wnętrza parkowe. Miejsce parterów i boskietów zajęły trawiaste wnętrza ze swobodnymi, nowymi nasadzeniami. Szczególnie malowniczo przedstawiały się wnętrza sąsiadujące z pałacem od północnego-zachodu i południowego-zachodu. We wnętrzu położonym na północny-zachód od pałacu znajdowała się fontanna (pozostawiona z wcześniejszej kompozycji). Dążenie do skomponowania we wnętrzach parku malowniczych widoków widać wyraźnie na zdjęciu obrazującym dawny widok na staw, wnętrze między stawem i pałacem i sam pałac. Niestety nie jest znany wygląd tej części parku, która leżała na północny-zachód od późniejszego ogrodu szkolnego (której kompozycja uległa zniszczeniu). W związku z doprowadzeniem nowego dojazdu do pałacu wzniesiono tam w pobliżu bramy wjazdowej murowaną stróżówkę (stojącą w tam także w latach 80. XX w., jednak już w otoczeniu zagród chłopskich).

Eklektyczny charakter dotyczył nie tylko parku, ale także samego pałacu będącego mieszaniną stylów historycznych. Pałac połączony był łącznikiem ze stojącym obok budynkiem mieszczącym kuchnie dworskie (na parterze) i obszerna bibliotekę (na piętrze). Obok tego budynku stały dwie oficyny sąsiadujące z ogrodem warzywnym, oddzielonym drogą dojazdową (dawniej okrążającą ogród ozdobny) od stojących bardziej na północny-wschód obór, chlewni i stodół. Na północny-zachód od ogrodu warzywnego wzniesiono drewnianą rządcówkę oraz czworaki (z których jeden, jak wspomniano, wybudowano po przeciwnej stronie drogi dojazdowej). Na północ od rządcówki, w sąsiedztwie dużego stawu stały zabudowania gorzelni. Na wschód od parku, ogrodu warzywnego i opisanych zabudowań części gospodarczej, za drogą biegnącą po granicy parku znajdowały się 2 regularne stawy oraz stajnie cugowe (naprzeciw pałacu), a także obszerny sad i ogród warzywny sięgający rzeki. Na południe od parku (po obu stronach drogi jezdnej) stały czworak i zabudowania gospodarcze służby folwarcznej, zaś na zachód od tego czworaka i na południe od parku znajdował się ogród owocowo-warzywny. Całość założenia zajęła po przebudowie obszar o powierzchni około 1 ha.

Przebudowę założenia w duchu krajobrazowym kontynuowano na początku XX w. wprowadzając coraz to nowe nasadzenia. Poza tym, w 1904 r. ustawiono we wnętrzu położonym na północny-zachód od dworu figurę Matki Boskiej (w pięćdziesiątą rocznicę dogmatu o Niepokalanym Poczęciu).10

W roku 1908 zmarł bezpotomnie Stanisław Szlubowski, a dobra po nim odziedziczyła jego siostra Stefania Maria Aurelia Nepomucena Martyna ze Szlubowskich Rulikowska, żona Edwarda Rulikowskiego.11

Okres I wojny światowej założenie przetrwało bez większych zmian, zaś po wojnie majątek przejął po matce Władysław Rulikowski.12 Nowy właściciel próbował nastawić gospodarkę na hodowlę krów, jednak kryzys lat 30. XX w. doprowadził do fiaska tych planów. W efekcie Rulikowscy z Branicy się wyprowadzili, a majątkiem zajmowali się administratozy.13

Od około 1937 r. Edward Rulikowski prowadził parcelację gruntów majątku, która objęła także zachodnią część założenia. W rezultacie w tej części parku wycięto całkowito zieleń niszcząc starą kompozycję ogrodową, której miejsce zajęły pola uprawne i łąki. Około 1938 r. pozostałą część parku oraz zabudowania mieszkalne i gospodarcze odkupiła od Edwarda Rulikowskiego gmina z zamiarem urządzenia w pałacu szkoły i po wstępnej adaptacji pałacu do tych celów odbywały się tam zajęcia szkolne już w roku szkolnym 1938-1939.14

Po wkroczeniu do Branicy wojsk niemieckich w 1939 r., w pałacu ulokowano żandarmerię, po czym Niemcy wprowadzili w parku pewne zmiany, np. wokół pałacu zasadzili krzewy lilaków i róże, a z terenu parku usunęli figurę Matki Boskiej.15 Okoliczna ludność figurę tę ustawiła następnie u zbiegu polnych dróg i szosy do Radzynia.16

Po wkroczeniu wojsk radzieckich w lipcu 1944 r. w pałacu kwaterowały przez jakiś czas wojska radzieckie, a następnie, od września 1944 r. pałac wraz z przylegającym parkiem z powrotem objęła szkoła. Władze gminne w Radzyniu, w gestii których znajdowały zabudowania gospodarcze rozsprzedały je okolicznym mieszkańcom na cegłę, w związku z czym szybko rozebrano murowane i drewniane obory, stodoły, chlewnie, stajnie oraz murowaną gorzelnię wraz z towarzyszącymi jej budynkami.17 Jednocześnie teren po dawnych sadach i warzywnikach dworskich (jeszcze przed wojną częściowo rozparcelowany) podzielony został na szereg zagród chłopskich, a rosnące tam drzewa owocowe wycięto. W ten sposób niemal całkowicie zniszczono kompozycję dawnych części użytkowych założenia. Z budynków ocalały jedynie 2 murowane czworaki, murowany lecz przebudowany budynek mieszczący niegdyś kuźnię i stelmasznię oraz drewniana rządcówka, a także ruiny budynku mieszczącego dawniej kuchnię z biblioteką i stróżówka (które istniały jeszcze w latach 80. XX w.). Na skutek braku odpowiedniej konserwacji w latach 50. XX w. zniszczeniu uległ też dawny łącznik między pałacem a kuchnią, a budynek dawnej kuchni został w latach 60. do cna rozebrany, zaś na jego miejscu wzniesiono sklep.

Pałac i park znajdujące się w gestii władz oświatowych od roku 1938 ulegały na skutek braku konserwacji postępującej dewastacji. Wnętrza parkowe przed pałacem zamieniono na boiska, a inne zarosły samosiewami. Dawne drogi spacerowe parku częściowo zanikły, a ich miejsce zajęły inaczej przebiegające wydeptane ścieżki łączące pałac z pobliskimi zabudowaniami. Teren położony między stawem a pałacem otrzymał natomiast nowe drogi, niezwiązane z historycznym układem. Stawy uległy zamuleniu i częściowo zarosły szuwarami. Na początku lat 80. XX w. rozpoczęto konserwację pałacu (która trwała w roku 1983).

Do tego czasu z dawnej kompozycji przestrzennej przetrwała część elementów pierwotnego, regularnego układu: system dróg jezdnych otaczających park, droga w parku biegnąca wzdłuż głównej osi kompozycji, ślad skośnej drogi prowadzącej niegdyś do dworu, staw parkowy oraz część drzew z końca XVIII i z I połowy XIX w. Z fazy krajobrazowej przebudowy założenia, trwającej od lat 80. XIX w., zachowały się: pałac, ruiny budynku mieszczącego dawniej kuchnię i bibliotekę, fundamenty jednej z oficyn, stróżówka, drewniany budynek dawnej rządcówki, przebudowany budynek dawnej kuchni ze stelmasznią, 2 murowane czworaki i piwnica przy jednym z czworaków. Ponadto zachowała się południowo-wschodnia część parku, chociaż bardzo zdewastowana i częściowo przekształcona, w tym przetrwały: staw parkowy, wnętrze leżące na północny-zachód od pałacu, droga biegnąca po dawnej głównej osi ogrodowej, fragmenty dróg spacerowych w rejonie stawu i część starych drzew. Z dawnych użytkowych części założenia przetrwały (oprócz wcześniej wymienionych budynków) 3 stawy (w tym jeden gorzelniany) oraz nieliczne stare drzewa. Istnieje także figura Matki Boskiej, która stała niegdyś w parku, a obecnie stoi na zachód od założenia przy skrzyżowaniu dróg do Radzynia i Niewęgłoszy. Całkowitemu zniszczeniu uległa dawna północno-zachodnia część parku, a zachodnia część parku zarosła zwartym lasem. Pozostałe części parku zniekształcono boiskami, nowymi drogami i żywopłotami oraz nic nie mającymi z dawną kompozycją wspólnego nasadzeniami drzew owocowych i kwiatów, a także wzniesiono w parku śmietnik i ubikację, a cały park ogrodzono metalową siatką.

Roślinność obiektu składała się w latach 80. XX w. z 53 gatunków drzew i krzewów, jednak biorąc pod uwagę nie najmniejszy obszar dawnej kompozycji, nie rosło tam zbyt wiele starych drzew. Większość starych drzew grupowała się w zachowanej część parku, a w pozostałych częściach założenia rosło tylko 37 starych drzew (przy czym statystyka ta nie obejmuje terenu zagród chłopskich, jakie powstały w obrębie założenia). Wśród starych drzew Branicy były jednak także egzemplarze o charakterze pomnikowym, pochodzące z początku XIX w. i z czasów wcześniejszych. Należały do nich: 7 dębów szypułkowych rosnących w parku (o średnicach pni 105-125 cm), dwie lipy drobnolistne rosnące przy północno-zachodniej granicy parku (o średnicach pni 105 i 155 cm), lipa rosnąca na południe od parku w sąsiedztwie dawnej części gospodarczej (o średnicy pnia 128 cm), topola czarna rosnąca w sąsiedztwie drogi do Niewęgłoszy (o średnicy pnia 160 cm), jesion wyniosły rosnący w pobliżu dawnej kuźni (o średnicy pnia 110 cm). Z I połowy XIX w. pochodziły: 4 jesiony wyniosłe rosnące przy drodze wiejskiej (o średnicach pni 80-100 cm), jesion wyniosły rosnący na północ od pałacu (o średnicy pnia 95 cm), 3 jesiony wyniosłe w parku (o średnicy pni 80, 84 i 95 cm), klon pospolity w parku (o średnicy pnia 100 cm), grab pospolity w parku (o średnicy pnia 80 cm), topola czarna w parku nad stawem (o średnicy pnia 95 cm), topola biała rosnąca w zachodnim rogu parku (o średnicy pnia 130 cm), kasztanowiec biały w parku (o średnicy pnia 80 cm), 4 lipy rosnące w otoczeniu dawnej rządcówki (o średnicach pni 80-85 cm), 3 kasztanowce rosnące w otoczeniu dawnej rządcówki (o średnicach pni 80, 85 i 95 cm), kasztanowiec rosnący w sąsiedztwie dawnej kuźni (o średnicy pnia 95 cm), 2 dęby szypułkowe w otoczeniu dawnej rządcówki (o średnicach pni 80 i 85 cm) oraz 2 grochodrzewy rosnące w sąsiedztwie sklepu (o średnicach pni 90 i 100 cm). Oprócz tego, na terenie założenia rosła pewna liczba drzew różnych gatunków, pochodzących z II połowy XIX w., o średnicach pni 55-80 cm, a także niewielka liczba drzew różnych gatunków sadzonych na początku XX w. (o średnicach pni 40-55 cm).

Oprócz drzew starych na terenie obiektu rosła duża ilość młodych drzew - w części sadzonych, a w części wyrosłych z samosiewów. Samosiewy grupowały się w lesie zajmującym zachodnią część dawnego parku oraz przy ogrodzeniach. Młode drzewa sadzone rosły we wnętrzach sąsiadujących z pałacem, nad stawem parkowym i przy drogach. Kompozycję uzupełniały krzewy rosnące pojedynczo, w grupach, zaroślach lub w żywopłotach. Poza terenem leśnym nie było w parku zbyt wiele zarośli. Zwracały natomiast uwagę nowe nasadzenia krzewów ozdobnych i żywopłoty umiejscowione na południe od pałacu w dawnym trawiastym wnętrzu przylegającym do stawu.

Niegdyś teren założenia, obszerny i zróżnicowany pod względem kompozycyjnym, wyróżniał się z otoczenia jako zwarta grupa roślinności, w której kryły się zabudowania dworskie. Teren ten był dobrze widoczny z otaczających dróg i pól, a od strony południowo-zachodniej rozciągał się poprzez sady i staw widok na pałac, zaś od szosy radzyńskiej wiodła do parku droga obsadzona drzewami. Całość kompozycji, łącznie ze stawami i porządnymi budynkami gospodarczymi sprawiała niegdyś dobre wrażenie estetyczne, powiększone o walory kompozycyjne wnętrz parkowych. W latach 80. XX w. funkcje obiektu w krajobrazie były już dużo mniejsze, zarówno na skutek zniszczenia części parku, alei dojazdowej i części gospodarczych, jak na skutek zasłonięcia parku od południa, wschodu i północnego-wschodu zabudowaniami zagród chłopskich. Park pozostawał w tym czasie dobrze widoczny jedynie od zachodu, jednak jego rola przyrodnicza zmalała po usunięciu wielu starych drzew, a walory estetyczne umniejszone zostały przez dewastację i zniekształcenie kompozycji wnętrz parkowych.

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Branica Radzyńska - pałac nad stawem

Widok na pałac w Branicy Radzyńskiej od strony stawu - lata międzywojenne XX w.
Publ. www.genealogia.okiem.pl

Branica Radzyńska - pałac

Branica Radzyńska - widok na pałac - stan współczesny
Fot. Grzegorz Chowicki, 2014 r.
Publ. www.polskiezabytki.pl

 

Źródła:

1 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI w., Wrocław 1951, s. 20-21

2 Źródła dziejowe, t. XIV, Małopolska, wyd. Pawiński A., Warszawa 1886, Rejestr poborowy 1552 r., s. 393

3 Źródła dziejowe, t. XIV, Małopolska, wyd. Pawiński A., Warszawa 1886, Rejestr poborowy 1580 r., s. 423

4 AP Lublin, M-III, Inwentarz miasta Radzynia, 1742

5 Tygodnik Ilustrowany, nr 57, 1860 r., s. 537-538; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX, Warszawa 1888, s. 480-483

6 Małofiejew Irena, Oleksicki Antoni, Studium historyczno-urbanistyczne do planu zagospodarowania przestrzennego, Białystok 1979

7 AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, kol. VI, sekcja VIII, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Branicy Radzyńskiej, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

8AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim. Akta hipoteki, nr 18, Akta hipoteki dóbr Branica

9 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim. Akta hipoteki, nr 18, Akta hipoteki dóbr Branica; hr Dunin-Borkowski Jerzy Sewer, Genealogie żyjących utytułowanych rodów polskich, Lwów 1914, s. 754-756 (hasło Szlubowski herbu Ślepowron)

10 Wieś Ilustrowana, nr 1, 1912; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Branicy Radzyńskiej, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

11 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim. Akta hipoteki, nr 18, Akta hipoteki dóbr Branica

12 Informacje ustne Kowalczyka Franciszka, zam. w Branicy

13 Informacje ustne Świderskiego Czesława, zam. w Branicy, Kowalczyka Franciszka, zam. w Branicy; Informacje ustne Hopner Antoniny, zam. w Branicy

14 Informacje ustne Kowalczyka Franciszka, zam. w Branicy

15 Informacje ustne Kowalczyka Franciszka, zam. w Branicy i Hopner Antoniny, zam. w Branicy

16 Informacje ustne Kowalczyka Franciszka, zam. w Branicy; Informacje ustne Hopner Antoniny, zam. w Branicy

17 Informacje ustne Świderskiego Czesława, zam. w Branicy; Informacje ustne Hopner Antoniny, zam. w Branicy

 

Inne źródła:

Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa Taktyczna WIG, 1938, pas 42, słup 35, Skala 1:100000

www.polskiezabytki.pl

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park pałacowy, Branica RadzyńskaKategoria:pałacowy