rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeBukowice

Park dworski - krajobrazowy, powstały w II połowie XIX w. w wyniku przekształcenia regularnej kompozycji wcześniejszego folwarku

Dawna nazwa: Bokowicze

Gmina: Leśna Podlaska

Położenie obiektu: na niewielkim wzniesieniu opadającym ku południowemu-zachodowi w kierunku doliny rzeczki Klukówki, przy jednej z lokalnych dróg

 

Bukowice (pierwotnie Bokowicze) były w I połowie XVI w. ośrodkiem należących do ks Połubińskich dóbr, w skład których wchodziły Bokowicze, Witulin i Leśna.1 O ówczesnym wyglądzie Bokowicz nic bliższego dzisiaj nie wiadomo, jednak ponieważ dobra te były oddalone od głównych dóbr Połubińskich zajmujących wówczas rozległy obszar wokół Rossoszy, Połubicz, Horodyszcza i Jabłonia, dwór w Bokowiczach mógł spełniać również funkcje rezydencjonalne, umożliwiając przynajmniej czasowe przemieszkiwanie właścicieli. Można jedynie przypuszczać, że pewnie folwark ówczesny był zlokalizowany na terenie późniejszego parku w sąsiedztwie zakola rzeczki.

Około połowy XVI w. Bukowice wraz z ręką Maryny z Połubińskich przeszły na własność Kaspra Dębińskiego, podkomorzego mielnickiego. W II połowie XVI w. nowi właściciele dóbr - Dębińscy - przenoszą ich centrum z Bokowicz do Witulina, natomiast Bokowicze zmieniają właścicieli.2

Po Dęblińskich należały do Koniecpolskich. Od 1625 roku właścicielami tych dóbr byli Firlejowie z Dąbrowicy, a kolejnym posiadaczem dóbr bukowickich oraz nosowskich wraz z sześcioma okolicznymi wsiami był wojewodzic mazowiecki Franciszek Wawrzycki. Po nim dobra te odziedziczył Paweł Kazimierz Michałowski, skarbnik orszański, uczestnik bitwy pod Wiedniem, wzm. w 1683 r.3 W latach 1683-1686 we dworze w Bokowiczach przechowywany był do czasu wzniesienia kościoła w Leśnej cudowny wizerunek Matki Boskiej wykuty w kamieniu, znaleziony w 1683 r. przez dwóch pasterzy z Leśnej. Ówczesny dziedzic Bokowicz ufundował kościół w Leśnej w miejscu znalezienia obrazu i uposażył go przeznaczając na ten cel wydzielone z dób Bokowicze wsie Leśna, Klukowszczyzna i Grzegorzewszczyzna.4 Nadanie to spowodowało zmniejszenie znaczenia Bokowicz, które spadły do roli jednowioskowego folwarku w pobliżu wielkiego ośrodka jakim stawała się przejęta przez Paulinów Leśna.5

Prawdopodobnie w końcu XVIII w. lub na początku wieku XIX Bokowicze, zwane już wtedy Bukowicami,6 nabyli Wężykowie, ród szlachecki nabierający wówczas znaczenia, który skupił w okolicy dość znaczne dobra (m.in. Witulin, Nosów, Wólkę Nosowską, Styrzyniec)7. Z roku 1839 pochodzi jedyny znany przekaz kartograficzny przedstawiający w bardzo uproszczony sposób schemat rozplanowania folwarku Bukowice.8 Teren tego założenia znajdował się na zachodnim końcu długiej drogi dojazdowej wiodącej od wsi Bukowice. Nieco na północny-zachód od tej drogi zlokalizowany był dwór (według rozpowszechnionej w okolicy tradycji ustnej ten sam, w którym przechowywany był cudowny obraz do czasu wybudowania kościoła w Leśnej). Budynek dworu stał na prostokątnym terenie położonym w miejscu obecnego założenia. Później budynek ten pełnił funkcję rządcówki, a do lat 80. XX w. zachowały się z niego kamienne schody i fundamenty piwnicy. Sądząc z położenia tych pozostałości, pierwotnie budynek dworu był zorientowany wzdłuż linii wschód - zachód i do takiej sytuacji musiały nawiązywać pierwotny system drożny i kompozycja terenu założenia - regularna, kwaterowa (z której do lat 80. XX w. pozostało 5 osiemnastowiecznych lub wczesno dziewiętnastowiecznych drzew). Jednakże sytuacja zobrazowana na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r. jest odmienna i wskazuje na to, że wówczas kompozycja założenia powiązana już była z drogą dojazdową.9

W II połowie XIX w. założenie przyjęło swój ostateczny kształt. Wzniesiony został nowy, drewniany dwór usytuowany na zachód od drogi dojazdowej, a wcześniejsze regularne ogrody przebudowano w duchu krajobrazowym. Przed nowym dworem urządzono kolisty podjazd, a po przeciwnej niż park stronie drogi dojazdowej skoncentrowano regularnie rozplanowane części użytkowe - zabudowania gospodarce, czworaki i sad. Stary dwór, stojący teraz w głębi parku, pozostawiono i pełnił on odtąd funkcję rządcówki.10 Nowy dwór ustawiono wzdłuż osi południowy-zachód - północny-wschód (równoległej do drogi dojazdowej). Jego ogrodowa elewacja wychodziła na park opadający w kierunku rzeczki Klukówki (inaczej zwanej Leśną). Z dworu ustawionego na niewielkim wzniesieniu roztaczał się widok na łąki nadrzeczne i dalej w kierunku siedziby dworskiej w Droblinie.11 Na wschód od drogi dojazdowej mieściła się część gospodarcza. Podzielona ona była (idąc od północy) na 3 strefy - sady, zabudowania gospodarcze oraz czworaki służby folwarcznej i wreszcie dworskie budynki gospodarcze ustawiono w czworobok wokół podwórza gospodarczego (stały tam stajnia, parnik, kurnik, stodoła i murowana obora).12 W roku 1880 obszar folwarku wynosił około 1200 morgów, jego właścicielem był Wilhelm Wężyk.13

Na przełomie XIX i XX w. Bukowice, zapewne drogą koligacji rodzinnych, przeszły na własność rodziny Gintowtów, którzy tu nie mieszkali, więc wydzierżawiali majątek zmieniającym się co pewien czas dzierżawcom.14

Okres I wojny światowej założenie przetrwało bez większych zniszczeń, a w latach międzywojennych nie czyniono na jego terenie większych inwestycji toteż utrzymywała się tam kompozycja powstała w II połowie XIX w. Park i istniejące zabudowania były w tym czasie starannie konserwowane. Cały teren był ogrodzony drewnianym parkanem, przy czym park wydzielony był osobnym ogrodzeniem i niedostępny ani dla okolicznych mieszkańców, ani dla pracowników folwarcznych.

Podczas II wojny majątek Bukowice objęty został przymusowym zarządem gospodarczym, ale zarówno zabudowania, jak i zieleń przetrwały okres wojny bez większych zniszczeń. W latach 1944-1945 majątek został rozparcelowany między mieszkańców okolicznych wsi, zaś teren założenia podzielono między różnych użytkowników - Urząd Gminy, Państwowy Fundusz Ziemi. Gminną Spółdzielnię oraz rolników indywidualnych (m.in. działkę siedliskową otrzymał tu Czesław Stasiuk). Pozbawiona należytej opieki kompozycja była systematycznie niszczona przez okoliczną ludność, przy czym wysoka zieleń parku traktowanego jako nieużytek była systematycznie wycinana aby ułatwić wypas bydła. W 1946 r. zawalił się stary dwór (późniejsza rządcówka). W 1955 r. został rozebrany i przewieziony do Leśnej nowy dwór, gdzie złożono go ponownie (w 1983 r. mieściła się w nim apteka).15 Mniej więcej w tym samym czasie rozebrano większość zabudowań gospodarczych. W roku 1977 Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Leśnej Podlaskiej przejęła od Państwowego Funduszu Ziemi dawną oborę, która wyremontowała i urządziła w niej tuczarnię świń.

Do lat 80. XX w. z dawnej, osiemnastowiecznej kompozycji założenia przetrwały: kamienne schody i fundamenty piwnicy dawnego dworu (późniejszej rządcówki), przebieg drogi dojazdowej (będącej osią podziału terenu na części funkcjonalne) oraz 5 starych drzew. Z kompozycji powstałej w II połowie XIX w. i rozwijanej do czasów II wojny światowej zachowały się: czworak (w latach 80. XX w. budynek mieszkalny), obora, ślady fundamentów dworu, ślady podjazdu przed dworem, większość rosnących w tym czasie, nielicznych starych drzew (w tym aleja jesionowa). Jednakże park w zasadzie został do tego czasu zniszczony, gdyż wycięto większość rosnących tam starych drzew, a teren parku zamieniono na pola i pastwiska lub przeznaczono pod zabudowę. Teren po dawnym sadzie zaorano, dawna część gospodarcza stała się nieużytkiem, a zachodnią część założenia zajęły olsy i zarośla.

Roślinność obiektu składała się w latach 80. XX w. z 24 gatunków drzew i krzewów. Najstarszym drzewem był tu osiemnastowieczny jesion wyniosły o średnicy pnia 160 cm, rosnący na zachód od zagrody chłopskiej, jaka powstała na terenie założenia po II wojnie światowej. Inne stare drzewa, jakie zachowały się z nasadzeń osiemnastowiecznych lub wczesno dziewiętnastowiecznych to 2 lipy drobnolistne w parku o średnicy pni 110 i 120 cm, kasztanowiec biały przy drodze dojazdowej, o średnicy pnia 95 cm, lipa drobnolistna o średnicy pnia 95 cm, rosnąca na zachód od dawnej części gospodarczej. Część pozostałych starych drzew obiektu posadzono w XIX w. i były to drzewa różnych gatunków osiągające 55-80 cm średnicy pni. Poza tym rosły tu nieliczne stare drzewa o średnicach pni 40-55 cm sadzone w wieku XX (do roku 1940), m.in. do tej grupy należały drzewa zachowanego fragmentu alei jesionowej przy drodze dojazdowej. Oprócz tego na terenie założenia rosły olsy i zarośla zgrupowane nad rzeczką, niewielka liczba młodych samosiewów drzew w północnej części dawnej kompozycji, drzewa owocowe w sąsiedztwie zagrody oraz kilka grup krzewów i zarośli w sąsiedztwie miejsca, w którym stał dwór i w sąsiedztwie dawnego czworaka.

Usytuowanie dworu otoczonego obszernym parkiem na wzniesieniu w zakolu rzeki Leśnej i powiązanie go widokowo z dworem w Droblinie predysponowało Bukowice do odgrywania istotnej roli w krajobrazie. Jednakże zniszczenie dawnej kompozycji sprawia, że obiekt nie pełni już w krajobrazie istotniejszej roli. Z dawnych kompozycji widokowych zachował się tu jedynie widok z miejsca, w którym stał dwór w kierunku południowo-zachodnim na zniszczony dziś teren parku i dolinę rzeki.16

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI w., Wrocław 1951, s. 25-28

2 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI w., Wrocław 1951, s. 25-28

3 o. Szafraniec Kazimierz, Decus Podlachiae - Ozdoba Podlasia, Sanktuarium Matki Boskiej Leśniańskiej w trzechsetlecie istnienia (1683-1983), Warszawa 1982, s. 6

4 o. Szafraniec Kazimierz, Decus Podlachiae - Ozdoba Podlasia, Sanktuarium Matki Boskiej Leśniańskiej w trzechsetlecie istnienia (1683-1983), Warszawa 1982, s. 6; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. V, Warszawa 1884, s. 156-157

5 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. V, Warszawa 1884, s. 156-157; Maraśkiewicz J., Kościół w Leśnej Podlaskiej, maszynopis pracy magisterskiej, s, 9

6 AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, kol. VI, sekcja VIII, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

7 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 462

8 AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, kol. VI, sekcja VIII, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

9 AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, kol. VI, sekcja VIII, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

10 Informacje ustne Bartniczuk Zofii, zm. w Bukowicach

11 Informacje ustne Tarandy Józefa, zm. w Droblinie i Lewczuka Antoniego, zam. w Droblinie; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bukowicach, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

12 Informacje ustne Bartniczuk Zofii, zm. w Bukowicach i Stasiuka Czesława, zam. w Bukowicach

13 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 462

14 Informacje ustne Bartniczuk Zofii, zm. w Bukowicach

15 Informacje ustne Bartniczuk Zofii, zm. w Bukowicach i Tarandy Józefa, zam. w Bukowicach

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bukowicach, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

Inne źródła:

Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa Taktyczna WIG, 1938, pas 42, słup 35, Skala 1:100000

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, BukowiceKategoria:dworski