Chłopków

Ogród folwarczny - regularny, powstały zapewne w XVIII w., a w II połowie XIX w. powiązany z innymi folwarkami dóbr kruszniewskich systemem alei i duktów widokowych

Dawna nazwa: Chłopków

Gmina: Platerów

Położenie obiektu: w otwartym terenie, na wschód od wsi Chłopków, na niewielkim wzgórzu leżącym na północny-wschód od centrum dóbr w Hruszniewie, w miejscu, z którego rozciągały się nad doliną niewielkiego, bezimiennego strumienia widoki na leżąc na południe od tej doliny Hruszniew i kościół w Górce

Chłopków to stara wieś chłopska wciśnięta pomiędzy wsie od dawna zamieszkałe przez szlachtę zaściankową, należąca w XVI w. zapewne do licznie zamieszkującej pobliski Hruszniew szlacheckiej rodziny Wojnów. Wieś ta w XVII w. przeszła we władanie Butlerów organizujących obszerne dobra z centrum w Sarnakach, a w XVIII w. stała się własnością Podczaskich.¹ W XVIII w., jeżeli nie wcześniej, założono tu folwark, w którym odrabiali pańszczyznę poddani z Chłopkowa. Chociaż brak przekazów historycznych, to na podstawie śladów terenowych można przypuszczać, że folwark ówczesny usytuowany był na południe od drogi Litewniki - Chłopków, na przedłużeniu w kierunku północno-wschodnim drogi Górki - Chłopków. Był on prawdopodobnie powiązany widokowo z kościołem parafialnym w Górkach, usytuowanym na wysokim wzniesieniu i stanowiącym dominantę widokową okolicy, od którego biegła do folwarku w Chłopkowie droga obsadzona różnogatunkową aleją, stanowiącą główną aleję dojazdową założenia. Przedłużenie tej alei przecinało wzdłuż teren folwarku stanowiąc jedną z osi podziału jego terenu na kwatery, po czym droga biegła dalej ku północy w stronę Ostromęczyna. O rozplanowaniu wewnętrznym tego folwarku nic bliższego nie wiadomo. Można jedynie przypuszczać, że miał on charakter wybitnie utylitarny, był podzielony na kwatery zajęte przez ogrody użytkowe i zbudowania oraz stały w nim na czworobocznym terenie budynki, wśród których zapewne najokazalszy był budynek rządcy, przy którym znajdował się niewielki ogródek warzywny, ewentualnie z nielicznymi drzewami owocowymi. Zgodnie z zasadami barokowej estetyki budynek rządcy powinien być ustawiony na osi drogi do Górek i wraz z innymi budynkami gospodarczymi oraz mieszkalnymi winien okalać dziedziniec lub dziedzińce o kształtach kwadratowych lub prostokątnych. Integralną częścią tego założenia były dwa stawy, pomiędzy którymi biegła po grobli droga do Ostromęczyna.²

Jednakże dokumentem, który dostarcza jakiejkolwiek wiedzy o rzeczywistym istnieniu w konkretnym miejscu folwarku w Chłopkowie jest dopiero Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r., na której zaznaczono ten folwark literą „F" figurującą pod nieczytelnym punktem.³

W roku 1866 dobra hruszniewskie wraz z Chłopkowem nabyła hrabina Katarzyna Broel-Plater.⁴ Nowa właścicielka rozpoczęła energiczną działalność nie tylko w centrum dóbr Hruszniewie, ale na terenie całych dóbr. Zostały tu m.in. ulepszone drogi (m.in. wytyczono wówczas nową drogę łączącą folwarki w Ostromęczynie i Chłopkowie). Wzniesiono też wiele nowych zabudowań, w tym w folwarku w Chłopkowie, gdzie zajmowały one prostokątną, południowo-wschodnią część założenia. W roku 1882 do folwarku Chłopków należało 800 morgów gruntów ornych i ogrodów (około 400 ha), 57 morgów łąk (około 27,5 ha), 63 morgi pastwisk (około 31,5 ha), 181 morgów lasu (około 90,5 ha) oraz 25 morgów nieużytków i placów (około 12, 5 ha), a w folwarku stało 6 budynków murowanych i 10 drewnianych.⁵

Wobec niewielkiej odległości Chłopkowa od centrum dóbr, czyli intensywnie rozbudowywanej siedziby w Hruszniewie, nie należy się spodziewać w Chłopkowie rozwijania jakichś większych kompozycji ogrodowych o charakterze ozdobnym. Włączono natomiast ten folwark w skład większej kompozycji obejmującej centrum dóbr i folwarki należące do Broel-Platerów. Chociaż zatem folwark w Chłopkowie nadal miał charakter utylitarny powiązano go alejami i osiami widokowymi z sąsiednimi obiektami wciągając w ten sposób w skład większej, krajobrazowej kompozycji. Sprzyjało temu położenie obiektu na wzgórzu, z którego rozciągały się widoki na założenie dworsko-ogrodowe w Hruszniewie i na kościół w Górkach. Szosę Górki - Litewniki obsadzono aleją, jak również z sąsiednim folwarkiem w Ostromęczynie łączyła Chłopków wyprostowana w II połowie XIX w. droga obsadzona aleją.⁶ W samym folwarku w Chłopkowie, oprócz szpalerowych nasadzeń przy granicach tego założenia i ewentualnie podjazdu przed rządcówką, ozdobnych kompozycji zieleni nie było. Całość kompozycji nadal podzielona była na kwatery i uzupełniały ją dwa stawy przy drodze do Ostromęczyna. Całość tej kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 6,5 ha.⁷

Jak się wydaje folwark w Chłopkowie przetrwał bez większych zmian do okresu międzywojennego XX w. Po zakończeniu działań wojennych Broel-Platerowie przystąpili do częściowej parcelacji majątku. Rozsprzedano wówczas grunty folwarku w Chłopkowie, zaś siedlisko folwarczne nabył Tadeusz Perycz, legionista i uczestnik walk o odzyskanie niepodległości. Ogólny obszar zakupionej przez Perycza części wynosił 30 ha.⁸ Nowy właściciel nie zdążył jednak do wybuchu II wojny światowej wprowadzić w Chłopkowie istotniejszych zmian zastanej kompozycji.

Po wybuchu wojny i klęsce wrześniowej Tadeusz Perycz wraz z całą rodziną zaangażował się patriotyczną działalność podziemną. W wyniku denuncjacji Niemcy rozstrzelali cała rodzinę Peryczów, z wyjątkiem syna Tadeusza Perycza - Wacława, który po wojnie przejął gospodarstwo nie podlegające parcelacji z uwagi na niewielki obszar. Jednakże powojenna polityka wyzysku podatkowego prowadzona przez władze w latach 50. XX w. w stosunku do tzw. kułaków zmusiła Wacława Perycza do stopniowej rozsprzedaży gospodarstwa. W końcu także i siedlisko wraz z zabudowaniami zostało sprzedane okolicznym rolnikom, a sam Wacław Perycz zamieszkał w Warszawie - siedlisko i ostatni kawałek gruntu o powierzchni 6 ha zostały sprzedane w 1975 r. Zdzisławowi Dziołohowi, który rozpoczął tu uprawę porzeczki.⁹ Okres powojenny przyniósł stopniową dewastacje kompozycji - wycinki drzew, rozbiórkę zabudowań, likwidację stawów, rozrost olsu i zarośli. Spowodowało to zanik wielu elementów dawnego założenia oraz zamianę części terenu ogrodów i zabudowań na pola i łąki. Wprowadzenie plantacji porzeczek i agrestu oraz dokonanie nowych nasadzeń przy zachodniej granicy obiektu doprowadziło do dalszych przekształceń.

Do lat 80. XX w. z osiemnastowiecznej kompozycji folwarku, istniejącej też w I połowie XIX w., przetrwały: system dróg dojazdowych (w tym droga przecinające założenie wzdłuż), powiązania widokowe, granice założenia od wschodu i zachodu, aleja dojazdowa, droga prostopadła do alei dojazdowej i szpaler lip przy tej drodze, część podziału terenu na kwatery oraz ślad po jednym ze stawów w postaci zagłębienia terenowego. Z elementów wprowadzonych po 1866 r. przetrwała część nasadzeń wprowadzanych w II połowie XIX w.

Roślinność założenia składała się w latach 80. XX w. z 33 gatunków drzew i krzewów, jednak nie rosło w Chłopkowie zbyt wiele starych drzew. Starodrzew grupował się przede wszystkim w alei dojazdowej, przy drodze przecinającej założenie oraz przy granicach wnętrz (kwater) położonych w centrum obiektu. Wśród drzew starych można było dostrzec pewną ilość młodszych samosiewów lub odrostów po wyciętych drzewach.

Najstarszymi drzewami założenia było w tym czasie 14 lip o średnicy pni 80-100 cm rosnących w alei dojazdowej i przy drodze prostopadłej do tej alei. Drzewa te posadzono około połowy XIX w. lub nieco wcześniej. W podobnym wieku mogły być wierzby białe zachowane z alei biegnącej między stawami oraz rosnące w ogrodzie, a mające średnice pni 90-140 cm. Kolejną grupę wiekową stanowiły drzewa z różnych lat drugiej połowy XIX w. - lipy, wierzby, dąb i grochodrzew osiągające 65-80 cm średnicy pni. Drzewa pochodzące z okresu międzywojennego XX w. stanowiły najmłodszą, ale też i najliczniejszą grupę starych drzew obiektu. W skład tej grupy wchodziły drzewa różnych gatunków (lipy, grochodrzewy, grusze, topole, wierzby, świerki i inne) osiągające do 65 cm średnicy pni. Przetrwały też do tego czasu nieliczne drzew owocowe z dawnych sadów. W obrębie założenia rosła także pewna ilość drzew młodych, w większości w grupach powstałych z samosiewów i odrostów korzeniowych. Udział sadzonych drzew młodych był tu niewielki (posadzono np. szpaler przy zachodniej granicy założenia). Sporą powierzchnię terenu dawnego założenia zajmował ols wyrosły nad strumieniem na terenie dawnych stawów. Rosły też w Chłopkowie krzewy ozdobne tworzące zarośla lub różnogatunkowe grupy, a część z nich pochodziła z dawnych nasadzeń ogrodowych, jednak nie tworzyły one żadnej kompozycji. Ponadto, znaczną powierzchnię zajmowała plantacja porzeczek i agrestu.

Niegdyś zabudowania, ogrody i aleje Chłopkowa usytuowanego na wzgórzu i w otwartym terenie zwracały uwagę i były zewsząd dobrze widoczne, a także na uwagę zasługiwały widoki z tego obiektu na Hruszniew, kościół, dolinę strumienia i stawy. W latach 80. XX w. na skutek przetrzebienia starych drzew, likwidacji stawów i zabudowań folwarcznych i porośnięcia części obiektu olsami, funkcje obiektu w krajobrazie znacznie zmalały. Zachowane zostało powiązanie widokowe obiektu z kościołem w Górkach, ale inne powiązania widokowe zatarły się. Z zewnątrz zwracała uwagę głównie aleja dojazdowa, gdyż samo centrum obiektu niewiele różniło się widokowo od otaczających lasów.¹⁰

EBK

Źródła:

¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hruszniewie, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chłopkowie, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

³ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839,  Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

⁴ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 190

⁵ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 190

⁶ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839,  Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]; Mapa obrębowa powiatu Łosice, Skala 1:25000

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chłopkowie, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁸ Informacje ustne Dziołoha Zdzisława, zam. w Chłopkowie; AP Lublin, Akta Państwowego Banku Rolnego w Lublinie, nr 10467, Akta dotyczące folwarku Chłopków wydzielonego z dóbr Hruszniew; AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 1246, akta folwarku Ostromęczyn

⁹ Informacje ustne Dziołoha Zdzisława, zam. w Chłopkowie

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chłopkowie, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, ChłopkówKategoria:folwarczny