Chotycze

Park dworski - krajobrazowy, powstały w XIX w. (w okresie od lat 30. XIX w. do około połowy XIX w.), na miejscu istniejącej od XVI w. siedziby, w II połowie XIX w. i na początku wieku XX rozbudowany, stanowiący część większej kompozycji założenia dworskiego

Dawna nazwa: Chmielów, Chmielewo, Hotycze

Gmina: Łosice

Położenie obiektu: wśród pól, niedaleko granicy lasów, na południowy-zachód od traktu do Łosic, na południowym brzegu niewielkiego, bezimiennego strumienia

Chotycze stanowiły około połowy XV w. własność Nassutów, a później własność Zabrzezińskich i Iliminów, zaś w wieku XVI wchodziły w skład włości woźnickiej należącej do możnego rodu litewskiego Kiszków.¹ Dobra woźnickie stanowiły rozległy kompleks składający się z dziewiętnastu wsi i trzech folwarków. Jednym z nich był folwark Chmielewo usytuowany przy wsi Chotycze - będący poprzednikiem późniejszego założenia dworsko-ogrodowego.

Według inwentarza z 1591 r. folwark Chmielewo przedstawiał się wówczas następująco.

„Chmielewo, folwark tenże sposobem oddany jegomości panu Pethemu. Dom wielki, w tem domie świetlica, okien trzy z okiennicami zawiesistemi, błony trzy szczklane w drzewie robione, w nich dwie szyby stłuczone; w tej świetlicy u ściany ławy i u pieca ławka, stolik lipowy stolarski z skrzynką, zedlik, krzesło z toczonego drzewa, piec poliwany, zły zielony, komin murowany, szafa u ściany dla mis, listwy po jednej stronie u ściany malowane zielono, drzwi na zawiasach żelaznych z chantabą, skobl, zamek, z ty świetlicy komora, w tej komorze okienko szklane, czwarty części nie masz, wprawione w drzewo, w tej komorze u ściany ława, drzwi na zawiasach z żelaznym wrzeciądzem i zamek; z tej komory komórka potrzebna, drzwi na zawiasach z zaszczepką; z tej świetlicy sień, w ty sieni komin wielki murowany, okno jedno z okiennicą, ław trzy, stół sosnowy prosty, ławka jedna, szafa u ściany dla mis, drzwi na zawiasach żelaznych, z ty sieni komora, okienko jedno, ławy trzy, drzwi na zawiasach żelaznych. Item piekarnia, przy niej piec, komin, ławy u ściany, stolik prosty, szafa u ściany, ławka, ław dwie, drzwi na zawiasach z wrzeciądzmi dwoje, trzecie bez zawias z wrzeciądzem. Podle tego domu świetolka [świetliczka?], okna potłuczone, ławy u ścian, drzwi na zawiasach żelaznych. Piwnica, drzwi na zawiasach żelaznych i krata, na wierzchu szwiernia [?] dobra, przed tą szwiernią sala, w ty sali ław dwie, stół lipowy pod hebel; szwiren dranicami pobity, połowa słomą okryta, połowa słomą poszyta. Sernik pole [podle?], drzwi na zawiasach żelaznych z wrzeciądzem; stajnia pokryta słomą, drabini, żłobii dwa, podle furlepa [?] powalona, słomą oboje pokryte. Łaźnia czarna dranicami pobita, przed łaźnią ścian dwie, trzeciej nie masz. Browar przed dworem, w nim kacz [kadź?] piwna, tok, szypień spustem. Dwor ogrodzono żerdziami, miejscami choiną ostawiono, wrota dwoje, niedobre oboje. Statki domowe; kocieł wielki piwny zawieszany, dzieża dla chleba, wiader dwie, stępa, kadłub, drzewiaka, cebrów dwa, stągwie kapustnych dwie, kadłuby dwa, beczek piwnych sześć, w piekarni żarna, toków wielkich siedm, chmielu beczek cztery, łoż dwie, wasąg, osi okowane, drzwi pokaszczane stukwarkowe, piecza z szafką; co do zamku drohickiego dwora, te mają być wydane, kiedy po nie poślą.

Obora dla bydła pleciona z chrustu i żerdziami ogrodzona, słomą poszyta i chlewki dla świń i owiec. Bydła: naprzed krów i tych, co z Woźnik przygnane dawniej szesnaście, byk stadny jeden, cielców rocznych trzy, cieląt latosich sześcioro, owiec starych dziewięć, młodych pięć, baranek jeden, świnia stara jedna, pod Świnków trzy, prosiąt latosich dwoje, gęsi czternaście, kurząt ośmioro, kapłonów siedm, kurów jendynskich [indyków] troje. Gumno ogrodzono dylami i choiną ostrożono; stodoła wielka niekryta, szopa jedna drzewiana słomą okryta, druga chrustem pleciona, brogów trzynaście. Żyta brogów półczwarta, w jednym kop trzydzieści, w drugim trzydzieści, w trzecim dwadzieścia, w czwartym czternaście, citra vel, ultra; gryki kop szesnaście, ogrodu kop dwie, owsa kop citra vel ultra, konopi kopa jedna, lny półtory kopy; nasienia pół miary, konopi pół beczki, prosa pół miary, żyta wysiano beczek dwadzieścia sześć. W tem dworze ogrody: pierwszy ogród za piekarnią, ogrodzony od stawku dylami a od dworu tynem, drugi ogród za stajnią i sad różnych owoców ogrodzony żerdziami, od błota chrustem pastewnik ogrodzony.

Kmiecie Chotycze do tego folwarku należą: Marek, Mithko, trzeci Holensk, Chricz, Miszko, Iwan Kumienia, Misz Poliko, Chwiediak, item Iwaszko. Powinność tych Chotyczan: do chmielów z czwarcizny groszy dwadzieścia półtory, a z włóki kur dwoje, gęś jedna, jajec trzydzieści, żyta beczka ziarnowego, robota cztery dni w tydzień po jednemu".²

Przytoczony inwentarz wskazuje na przede wszystkim użytkowy charakter folwarku, o czym świadczą zarówno stan „domu wielkiego" (domu mieszkalnego), jak i liczba zabudowań gospodarczych. Z opisu wynika jednak także, że oprócz zabudowań były tam staw i trzy ogrody, przy czym jeden nie byle jaki, bo „sad różnych owoców", a wszystkie dość porządnie ogrodzone. Stan domu wskazuje przy tym, że nie była to budowla nowa. Można zatem przypuszczać, że już w I połowie XVI w. istniał tu porządnie rozplanowany folwark, który otrzymał właściwą dla tej epoki kwaterową (zapewne sześcio lub ośmiokwaterową) kompozycję, w której poszczególne kwatery zajmowały zabudowania zgrupowane wokół dziedzińców oraz ogrody. Korespondencji kompozycyjnej między domem mieszkalnym a ogrodami nie było, każdy ogród stanowił osobną ogrodzoną przestrzeń, a nawet ten, który sąsiadował z dworem odgrodzony był od niego murem. Ta kwaterowa kompozycja dała początek póżniejszemu układowi przestrzennemu Chotycz, przy czym pewne jej elementy wykazywały się dużą trwałością i były kontynuowane w czasach późniejszych - staw, droga, zapewne część podziałow kwater. Przypuszczalnie nie uległa też zasadniczej zmianie lokalizacja dworu.

Oprócz opisanej siedziby istniała w Chotyczach od 1588 r. cerkiew - pierwotnie prawosławna, a po 1599 r. unicka. Oba te obiekty tworzyły pewną całość już w XVI w. i były połączone drogą.³

Na początku XVII w. włość woźnicka została podzielona na kilka części, przy czym Chotycze zamieniły się w wyniku tego podziału w niewielką jednowioskową posiadłość.

Po podziale dóbr istniejący wcześniej kwaterowy układ siedziby w Chotyczach rozwijany był na przestrzeni XVII i XVIII wieku. W tym okresie kwaterowa kompozycja założenia powiązana była aleją dojazdową z traktem łosickim, w pobliżu którego na północ od założenia stała cerkiew. W skład ówczesnej kompozycji wchodził co najmniej jeden staw, położony na zachód od alei dojazdowej, a być może istniał też drugi, usytuowany symetrycznie do pierwszego, po przeciwnej stronie alei. Teren siedziby składał się prawdopodobnie z ośmiu kwater oddzielonych od siebie drogami oraz alejami lub szpalerami, z których jedną (środkową wschodnią) zajmował dziedziniec przed dworem, a jedną (południową wschodnią) budynki gospodarcze. Przynajmniej jedna kwatera (sąsiadująca z dworem od zachodu) miała elementy ozdobne, a pozostałe były zapewne zajęte przez ogrody użytkowe. Granice kwater podkreślone były szpalerami lub alejami. Do dziedzińca wiodła od wschodu druga aleja. Poza tym istniały jeszcze dwie drogi łączące zabudowania gospodarcze z otoczeniem - jedna biegnąca od zabudowań na południe, a druga na zachód (po granicy ogrodów).⁴ Próbę rekonstrukcji schematu rozplanowania założenia w XVII i XVIII w. przedstawia załączony szkic.

Schemat rozplanowania założenia dworsko-ogrodowego w Chotyczach w XVII i XIII w. - próba rekonstrukcji

W końcu XVIII lub na początku XIX w. dobra chotyckie znalazły się w rękach Wężyków skupujących okoliczne majątki (Witulin, Wólka Nosowska, Nosów, Styrzyniec, Droblin). W 1837 r. jako właściciela Chotycz odnotowano Ignacego Wężyka.⁵ Z jego osobą można wiązać przebudowę założenia i wzniesienie istniejącego do dziś dworu. Prawdopodobnie podczas tej przebudowy wykopany też został trzeci staw (położony nabliżej drogi do Łosic). W związku z budową nowego dworu niektórym kwaterom z nim sąsiadujących nadano charakter ozdobny, natomiast funkcje użytkowe sukcesywnie przerzucano na drugą stronę prowadzącej od północy alei, w sąsiedztwo stawów i traktu łosickiego. Chociaż początkowo ozdobna była głównie kwatera leżąca na zachód od dworu (jej ówczesna kompozycja nie jest dziś znana). Mimo przeobrażeń zachodzących w części kwater, zachowany został regularny schemat kompozycji założenia i utrzymano większość podziałow kwaterowych, przy czym większość kwater zapewne nadal pełniła funkcje użytkowe.

Około połowy XIX w. charakter ozdobny otrzymują także kwatery położone na północ i południe od leżącej na zachód od dworu dotychczasowej kwatery ozdobnej. Zachowano jednak aleje wybiegające na dwór (biegnące po granicach kwater) i szpalery przy granicach. Zapewne jednak miejsce dawnych upraw lub regularnych nasadzeń parterowych zajęły trawniki i bardziej swobodnie sadzone grupy krrzewów i kwiatów. Sądząc z neogotyckiego stylu dworu i z niektórych zachowanych egzemplarzy starych drzew (np. z posadzonej około połowy XIX w. sosny wejmutki) przebudowie ogrodów przyświecał zamiar stworzenia romantycznego lub krajobrazowego parku, jednak istniejące elementy regularnej kompozycji ograniczały możliwości w tym zakresie. Być może w tym czasie urządzono też kolisty podjazd przed dworem, na który wybiegały dwie stare aleje wiodące tu od północy i wschodu. Na południe od dworu i podjazdu mieściła się gospodarcza część założenia połączona z okolicą (jak dawniej) drogami biegnącymi na zachód (po granicy ogrodów) i na południe.⁶

W roku 1880 właścicielem Chotycz był Seweryn Wężyk i mniej więcej w tym czasie obszar majątku Chotycze wynosił 1331 morgów (około 660 ha), z czego gruntów ornych i ogrodów było 489 morgów, łąk 2 morgów, lasu 794 morgi, nieużytków 27 morgów. Budynek murowany stał w obrębie założenia tylko jeden, a budynków drewnianych było dziewięć.⁷

Na przełomie XIX i XX w. dobra Chotycze wraz z pobliskim Toporowem znalazły się w rękach Węglińskich.⁸ Nowi właściciele rozpoczęli rozbudowę założenia polegającą na powiększeniu części ozdobnej i użytowej. Włączono wówczas w obręb kompozycji parku tereny położone na wschód od dworu i podjazdu (nad stawami), którym nadano krajobrazową kompozycję. Tam też, miedzy stawami, wzniesiono murowaną oranżerię. Po przebudowie swobodne grupy drzew i krzewów rozrzucone na trawnikach sąsiadowały od południa ze starą drogą wiodącą do podjazdu, przy której również posadzono nowe drzewa i krzewy, jednak nie odtwarzając dawnej alei, lecz swobodnie. Przekomponowano także przylgającą do dworu część parku, gdzie otworzono widok z dworu ku północy na stary staw oraz zlikwidowano część regularnych dróg i nasadzeń, a na ich miejsce posadzono nowe, luźno rosnące grupy roślin ozdobnych. We wnętrzu przylegającym do dworu od zachodu urządzono nową, kolistą drogę spacerową obiegającą to wnętrze. Poza tym pozostawiono prostokątną kwaterę sadu leżącą na zachód od parku, a otoczoną szpalerami, zaś sad i park ogrodzono od strony traktu łosickiego murem, a z pozostałych stron dębowym parkanem, podobnie jak części gospodarcze. W ogrodzeniu umieszczono dwie bramy paradne - jedną u wjazdu do alei od strony drogi do Łosic, a drugą przy wjeździe do założenia od wschodu (na osi dworu). Poza tym istniała jeszcze brama gospodarcza usytuowana w północno-wschodnim narożniku założenia, gdzie znajdował się dojazd do czworaków stojących na wschód od parku. Część gospodarcza leżała na południe i południowy-wschód od dworu i była stopniowo rozbudowywana. Całośc kompozycji zajęła po rozbudowie obszar o powierzchni około 12,5 ha.⁹

W czasie I wojny światowej dwór i zabudowania części gospodarczej zostały znacznie zniszczone przez wycofujące się w 1915 r. oddziały rosyjskie. Po wojnie zniszczenia naprawiono, ale wzniesiono też nowe budynki, m.in. murowany czworak na wschód od części gospodarczej oraz murowany budynek gospodarczy na południe od podjazdu. W parku dokonano nowych nasadzeń oraz we wnętrzu położonym na północ od podjazdu zbudowano kort tenisowy. Zarówno na podjeździe, jak i na zachód od dworu znajdowały się w tym czasie duże koliste kwietniki.¹⁰

Ostatnim przed wybuchem II wojny światowej właścicielem Chotycz był Władysław Jasiński, mąż Marii z Węglińskich. Podczas II wojny światowej teren założenia został poważnie zniszczony, a we dworze ulokowano szpital niemiecki. Na teren części gospodarczej spadło kilka bomb, od których popękały ściany w czworakach. Po przejściu frontu chłopi z własnej inicjatywy rozebrali część zabudowań, m.in. oranżerię.¹¹

Po wojnie majątek został rozparcelowany, a jego centrum o powierzchni około 12 ha przekazano szkole podstawowej, zaś część gospodarczą przejął Gminny Ośrodek Maszynowy, a następnie około 1950 r. Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna w Chotyczach.¹²

W roku 1954 przeprowadzono remont budynku szkolnego. W tym samym czasie ówczesny nauczyciel z tej szkoły Roman Mikuszewski wyrzeźbił popiersie Kościuszki, które ustawione zostało później na dawnym podjeździe. Podczas remontu wymieniono gontowe pokrycie dworu na dachówkę, która później zastąpiona została papą.

W 1956 r. Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna w Chotyczach została rozwiązana, a zabudowania po niej przejęła Gminna Spółdzielnia. Około 1975 r. reaktywowana została Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna, która była użytkownikiem obiektu także w latach 80. XX w., prowadząc w tym czasie hodowlę trzody chlewnej i bydła oraz posiadając także warsztaty i mieszalnię pasz.

W roku 1973 wybudowano nową szkołę, a opuszczony przez szkołę budynek dworu służył odtąd jako mieszkania. W 1983 r. dwór był już skarajnie zdewastowany i groził zawaleniem.

W całym okresie powojennym następowała postępująca dewastacja założenia, którego użytkownicy nie tylko nie interesowali się stanem parku, ale też wznieśli na jego terenie różne, obce dawnej kompozycji obiekty. Powstały tu nowe budynki warsztatowe i magazynowe, a na terenie dawnej części gospodarczej ulokowano mieszalnię pasz. Wzniesiony też został drugi kompleks budynków gospodarczych o funkcjach głównie hodowlanych, zlokalizowany na południowy-zachód od poprzedniego. Na miejscu dawnych czworaków również wzniesiono nowe budynki i w latach 80. wznoszono kolejne. W parku, w wyniku braku konserwacji zanikła większość starych dróg spacerowych, a zamiast nich wyjeżdżono nowe. Wypadła duża część starych drzew, pojawiły się liczne zarośla i laski. Stary staw leżący na na zachód od alei prowadzącej do dworu od północy częsciowo wysechł, a częściowo zarósł szuwarami. Wycięto stary sad i rozebrano ogrodzenia. Zanikł podjazd i zdewastowane zostały trawniki. Pojawiły się natomiast nowe, drewniane zabudowania na północ od dworu i we wschodniej części parku oraz ogródki warzywne na północ od podjazdu. W okresie powojennym posadzono jedynie niewielką ilość drzew ozdobnych oraz żywopłot przed dworem.

Do lat 80. XX w. przetrwały w Chotyczach różne elementy pochodzące z szesnastowiecznego, kwaterowego układu przestrzennego - staw, część dróg dojazdowych, część podziałów terenu na kwatery. Z kompozycji funkcjonującej tu w wiekach XVII i XVIII zachowały się dwa stawy, droga łącząca dwór z traktem łosickim, fragment drogi w dawnej alei wiodącej do dworu od wschodu, ślady alei biegnącej od dworu na południe, granice sadu, zachodnia granica parku, miejsce lokalizacji zabudowań gospodarczych oraz niewielka ilość starych drzew z przełomu XVIII i XIX w. Również miejsce lokalizacji dworu pozostało prawdopodobnie to samo. Z lat 30. XIX w. przetrwał murowany, neogotycki dwór, a z kompozycji dziewiętnastowiecznej kształt stawów, zachodnia i południowa granica parku, wnętrze po podjeżdzie, wnętrze parkowe położone na zachód od dworu (dawniej bardziej ozdobne a w tym czasie zdewastowane) oraz część nasadzeń, w tym część starych drzew sadzonych tak w pierwszej, jak i w drugiej połowie XIX w. Z fazy przeobrażeń dokonywanych na przełomie XIX i XX w. oraz później do 1939 r. zachowała się duża ilość drzew parkowych, droga spacerowa we wschodniej części parku, budynek gospodarczy wzniesiony w okresie międzywojennym na południowy-wschód od dworu, czworak wzniesiony w 1927 r. na wschód od zabudowań gospodarczych (wraz z fragmentem ogródka przy tym czworaku), gruzy po innym czworaku (stojącym na wschód od parku) oraz niewielki fragment muru ogrodzenia w sąsiedztwie szosy do Łosic.

Dwór i park w Chotyczach w latach 80. XX w.
Publ. www.polinow.pl

Mimo dewastacji, postępującego zaniku dawnej kompozycji i wprowadzania nowych zabudowań, jakie miały miejsce od zakończenia II wojny światowej do lat 80. XX w. nadal rosła w parku chotyckim duża ilość starych drzew, czytelne były niektóre wnętrza parkowe i zachowało się wnętrze po dawnym sadzie. Roślinność założenia była bardzo bogata oraz zróżnicowana pod względem wieku, składu gatunkowego (występowało tu 46 gatunków drzew i krzewów) i form kompozycyjnych. Oprócz swobodnych nasadzeń starych drzew występowały tu aleje i szpalery drzew starych oraz grupy roślin o charakterze leśnym, grupy krzewów i zarośla. Niestety w zaniedbanym parku niszczał starodrzew, który też nie miał należytej ekspozycji, a znaczne połacie parku zarastane były przez zarośla i zagajniki. Stare drzewa rozrzucone były w różnych częściach założenia. Można było wśród nich wyróżnić grupę drzw pochodzących z przełomu XVIII i XIX w. oraz z I połowy wieku XIX. Były to: lipa drobnolistna przy dworze o średnicy pnia 100 cm, dwie lipy drobnolistne o średnicy pni 115 i 85 cm, rosnące przy asfaltowej drodze biegnącej na wschód od parku, 6 lip drobnolistnych o średnicy pni 70-90 cm, rosnących na południe od dworu (pozostałych z dawnej alei), jesion wyniosły o średnicy pnia 90 cm, rosnący na południowy-wschód od starego budynku gospodarczego, 4 lipy drobnolistne o średnicy pni 70-85 cm, rosnące w południowo-zachodnim rogu parku, 2 jesiony wyniosłe o średnicy pni po 80 cm, rosnące w południowo-zachodniej części parku, jesion wyniosły o średnicy pnia 95 cm, rosnący przy drodze dojazdowej do dawnego podjazdu, wiąz szypułkowy o średnicy pnia 95 cm, rosnący w pólnocnej części parku (niestety już suchy), 3 topole czarne o średnicach pni 120, 130 i 160 cm, rosnące przy drodze dojazdowej do podjazdu, wierzba biała o średnicy pnia 140 cm, rosnąca w północnej części parku oraz 4 suche wiązy o średnicach pni około 80 cm, rosnące nad stawem położonym na wschód od drogi do podjazdu. Duża ilość starych drzew obiektu pochodziła z II połowy XIX w. Do tej grupy wiekowej należały drzewa różnych gatunków,tworzące niegdyś krajobrazową kompozycję parku Osiągały one od 55 do 80 cm średnicy pni i rosły głównie w zachodniej oraz w północnej części parku. Najliczniejsza grupa starych drzew pochodziła z początku XX w. i z okresu międzywojennego - były to drzewa różnych gatunków o średnicach pni 40-55 cm, rozrzucone w róznych częściach założenia, ale we wschodniej części parku stare drzewa pochodziły wyłącznie z tego okresu. Młodych drzew sadzonych było niewiele, a drzewa młode rosły przede wszystkim w zagajnikach i zaroślach wyrosłych z samosiewów. Kilka sadzonych grup krzewów można było spotkać w sąsiedztwie dworu i podjazdu. Przed dworem rósł też zaniedbany żywopłot.

Dzięki bogatej roślinności obiekt nadal pełnił znaczącą rolę w krajobrazie, chociaż w latach 80. XX w. rola ta na skutek dewastacji parku i zniszczenia gospodarczych części założenia wydatnie zmalała. Założenie wyróżniało się z otoczenia jako zwarta grupa roślinności powiązana ze stawami i sąsiadująca z aleją topolową przy szosie łosickiej. Niezbyt korzystne wrażenie robiła jednak wschodnia część założenia zajęta niegdyś przez czworaki i związane z nimi zabudowania gospodarcze, gdzie dominoway nieużytki i różne szopki. Od południa park przesłonięty był zabudowaniami dwóch części gospodarczych, z których część magazynowa zagospodarowana była porządnie i w miarę estetycznie, natomiast chlewnie i obory przeciwnie. Wnętrza parku nie miały szerokich powiązań widokowych z otaczającym terenem, z wyjątkiem pólnocno-wschodniej części parku, skąd otworzyły się widoki na okolice po usunięciu części drzew i muru ogrodzenia.¹³

W listopadzie 2004 r. cały zespół dworski wraz z parkiem i stawami (łącznie 11 ha) został wystawiony do sprzedaży w drodze przetargu przez Urząd Miasta i Gminy w Łosicach. Został wtedy zbyty za 270 tys. zł i przeszedł na własność właścicieli prywatnych (akt kupna-sprzedaży podpisano w grudniu 2004 r.), którzy następnie rozpoczęli remont dworu. Niestety ze względu na zły stan budynku oba skrzydła dworu musiały zostać rozebrane i postawione na nowo od fundamentów (podczas remontu odgruzowane też zostały stare piwnice).

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

Dwór w Chotyczach po remoncie - stan współczesny
Publ. www.rppp.pl

Dwór w Chotyczach przed remontem (przed 2004 r.)
Publ. www.polskiezabytki.pl

Park w Chotyczach - stan współczesny
Publ. www.tojarobak.bikestats.pl

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasi w XV i XVI w., Wrocław 1951, s. 260-261

² Akty izdavajemyje Vilenskoi Archeograficeskoj Komissjeju dla razbora drevnich aktov, Wilno 1865-1914, t. XIV, s. 407-408

³ Sosna Grzegorz, Historyczny zarys Kościoła Prawosławnego od zarania dziejów do chwili obecnej na ternie województwa Białostockiego [w:] Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, 1978, z. 3-4, s. 58 (autor nie podaje nazwisk fundatorów - byli nimi ówcześni właściciele Chotycz Kiszkowie); AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 1147, księga hipoteczna dóbr Chotycze, gdzie zaznaczono w 1897 r. obowiązek dostarczania przez właścicieli dóbr Chotycze 30 fur drzewa opałowego corocznie na rzecz proboszcza cerkwi unickiej w Chotyczach

⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chotyczach, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁵ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 1147, księga hipoteczna dóbr Chotycze

⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chotyczach, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁷ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 640 (hasło Chotycze) oraz t. XII, Warszawa 1892, s. 399 (hasło Toporów)

⁸ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 1303, księga hipoteczna majątku Toporów; Informacje ustne Małeckiego Franciszka, zam. w Chotyczach

⁹ Informacje ustne Sidoruka Józefa, zam. w Chotyczach; Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa Taktyczna WIG, Warszawa 1937, pas 40, słup 35, Skala 1:100000

¹⁰ Informacje ustne Sidoruka Józefa, zam. w Chotyczach

¹¹ Informacje ustne Sidoruka Józefa, zam. w Chotyczach

¹² Informacje ustne Sidoruka Józefa, zam. w Chotyczach oraz Małeckiego Franciszka, zam. w Chotyczach

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chotyczach, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

www.polskiezabytki.pl

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Chotycze, krzysztof kucharczykKategoria:dworski