rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeCieleśnica

Park pałacowy - częściowo regularny a częściowo swobodny, powstały w I połowie XIX w. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej, częściowo przekształcony w latach 70. i 80. XIX w. i poszerzony w latach 1921-1939

Dawna nazwa: Cieleśnica

Gmina: Janów Podlaski

Położenie obiektu: w oddaleniu od innych osad, na niewysokim wzgórzu, na terenie opadającym ku południowi do bezimiennego strumienia, wypływającego z położonych nieopodal źródlisk

 

Najstarsza wzmianka o majętności Cieleśnica pochodzi z 1516 r. i dotyczy sporu między Krupskim i jego szwagrem Hornowskim o sumy zapisane na tym majątku siostrze Hornowskiego a żonie Krupskiego przez jej pierwszego męża. Nie oznacza to jednak, że któryś z wymienionych - Krupski lub Hornowski - był właścicielem Cieleśnicy. Majątek ten bowiem prawdopodobnie co najmniej od XV w. należał do Andruszkowiczów (do którego to rodu pewnie zaliczał się pierwszy mąż siostry wspomnianego Hornowskiego). W roku 1528 synowie lub krewni Ławryna Andruszkiewicza - Wojna i Paweł Czeleszniccy [Cieleśniccy] wystawiają do popisu 2 i 3 konie.

W późniejszym okresie doszło prawdopodobnie do podziału jednolitych wcześniej dóbr cieleśnickich między spokrewnione ze sobą rody Cieleśnickich, Wojnów-Cieleśnickich i Irzykowiczów, gdyż 9 stycznia 1576 r. Paweł Kochanowski i jego małżonka Zofia Stanisławowna z Cieleśnickich sprzedali swoją część dóbr Cieleśnica Ławrynowi Wojnie. Przy okazji tej sprzedaży sporządzono pierwszy inwentarza dworu cieleśnickiego.

„Inwentarz spisanija i podanija vsego imenija mojego Pawła Kochanowskiego i małżonki mojej Pani Zochwii Stanisławowny Cieleśnickogo w imieniju Cieleśnickom, kotoryje imienije z dworom, budowaniem, sady, horody [ogrody], nawozy i/zo wsim nawse, jako i zemlami wsjakimi orennymi i nie orennymi na rożnych mestach lażaszczymi, z bory, lessy, gai, zaroślami, senożatiami, stawy, stawiszczami, z oziery zberehom bużnym i zo wsiakimi pożytkami...

Dwor niczym ne ohorożenyj, w nem budowanija: perszyj dom, w nim sieni odny swietlic try, a komor dwe, w których swetlicach wsich pieczi polewanyje, a komin w sieniach odin glinianyj do kotoroho z swetlic dwóch, a z komory odnoj kominki małyje glinianyje try uwedeny, a dwery wsi na zawiasach żeleznych i/z zaszczepkami i z zamkom odnym, w odnoj swetlicy wnutrrinym, a okonecznicy do zaczinania okon z dwora zasowiastyji, obołon wo wsich swetlicach i komorach aklennych dewiat, stołow wo wsim etim domu czotyry, ław szest, ławek małych piat. Druhij dom nad stawkom, izba czarnaja z peczju, a pri tym jest kuchnia i sennej, podle toj izby i kuchni swirnik na podkletku małom. Browar dylewanyj, w niem statku łotok odin, kowsz odin, Stajnia dylewanaja s pereworinami, żołobami i drabinami. Toe wse budowanije sołomoju poszyto.

Gumno. W niem kłunia chworostom pletennaja, oborohow dewetunadcat, kotorych w czatyrech oborach żyta kop sto dwadcat. Obora. Chlewow z chworostu pletennych bolszych dwa a menszych try...

Pri tom że dwore stawok z młynom zopsowanym na recei gaj niemałyj derewom różnym zarosłyj, tako i inyj gaj k' nemu pryległyj.

Ksemy dworu prinadleżaczyje wołok dwadcat dwe i ohrodnik odin, kotorych wołok początkom od Woroblina...".

Jak wynika z przytoczonych przekazów historycznych, w wieku XVI Cieleśnica była ośrodkiem średniej wielkości dóbr, toteż istniała tu siedziba dworska położona zapewne w miejscu znanego nam obecnie założenia. Chociaż na podstawie inwentarza z 1576 r. wiadomo jakie ogólnie elementy wchodziły w skład tej siedziby, to jednak nie jest bliżej znana kompozycja poszczególnych części siedziby. Wiadomo, że dwór i drugi dom (rodzaj oficyny) usytuowane były nad stawem, a w ich pobliżu znajdowały się sad, ogród i część gospodarcza, w której stały obora, 5 chlewów z chrustu, browar, stajnia, 12 brogów (wszystkie kryte słomą). Całe to założenie było nieogrodzone, a w pewnej odległości od dworu znajdował się nad rzeką młyn. Ponadto, do majątku należały grunty orne i odłogi, bory, lasy, gaje, zarośla, sianorzęcia, stawy, stawiszcza, jeziora oraz ludność chłopska. Do majątku należała także przystań na Bugu określona w Inwentarzu jako „bereg bużnyj".

W późniejszych latach Cieleśnica przeszła w ręce Jerzego Greka, który sprzedał tę majętność 24 października 1630 r. Aleksandrowi Ludwikowi Radziwiłłowi, stolnikowi Wielkiego Księstwa Litewskiego, co spowodowało, że Cieleśnia będąca dotychczas centrum samodzielnych dóbr spadła do rangi jednego z folwarków większych dóbr radziwiłłowskich. W rękach Radziwiłłów folwark Cieleśnica wchodzący w skład należącego do tego rodu hrabstwa bialskiego znajdował się aż do roku 1810.

Radziwiłłowie stale puszczali ten folwark w dzierżawę, ponadto ciążyły na nim różne sumy zastawne, które w roku 1796 doszły do kwoty 268216 zł. Nic więc dziwnego, że w okresie przynależności do Radziwiłłów nie zaszły w Cieleśnicy żadne istotne zmiany w rozplanowaniu założenia. Świadczy o tym m.in. inwentarz z roku 1775, w którym opisano Cieleśnicę następująco.

„Z przyjazdu od Biały grobla z obu stron rowami okopana dla spadku wody z błota ciągnącej się. Mostek na grobli z namoszczeniem dobrym, z tej grobli do folwarku wrota podwójne na biegunach z tarcic z furtką nowe, nad wrotyma facjatka z tarcic także nowa. Tuż na prawej stronie budynek mieszkalny podstarościński z drzewa tartego budowany, stary ale dobry dranicami pokryty. Do sieni drzwi na biegunach z zasuwą drewnianą do zamykania; kominy na dach wymurowane dobre dwa, w izbie podstarościńskiej drzwi troje na zawiasach klamka jedna antabka i kruczek żelazne, w drugiej izbie drzwi jedne na zawiasach z klamką zepsutą, drzwi na biegunach bez żadnego żelaza. Okien ośm z szkła drobnego w ołów oprawne częścią potłuczone. Stel i podłogi z tarcic. Piec w izbie jednej kaflowy w drugiej w pół z kafli i cegły, kominków kapiastych dwa, w tyle tego budynku przez sień spiżarnia z dylów w węgły zbudowana dranicami pokryta. Drzwi na biegunach z zasuwą drewniane, połap z tarcic, podłogi nie ma; na środku dziedzińca studnia drzewem cembrowana z żurawiem, wiadrem i koryto do napowania bydła.

Na lewej stronie pisanego budynku lamus z drzewa rżniętego do którego drzwi na biegunach z zasuwą drewnianą do zamykania dranicami pokryty. Pod tymże piwnica z dylów wybudowana drzwi na biegunach z wrzeciądzem i przybojami do zamykania. Przy tej piwnicy budynek stary spodem podgniły snopkami nowo pokryty; w sieniach drzwi dwoje na biegunach bez żadnego żelaza, kominów na dach wyprowadzonych na sztagach gliną lepionych dwa, drzwi do izby i alkierza z sieni dwoje na zawiasach z kruczkami i klamkami żelaznymi, do alkierza z izby na biegunach. Piec przez połowę z cegły i kafel postawiony. Kominek kapiasty. Okien cztery, w jednym tylko szkło tafelkowe inne deskami zabite, przez sień piekarnia z komorą drzwi dwoje na biegunach. Piec chlebowy z cegły murowany. Okien trzy bez szkła deskami zabite, w tyle tego budynku

Chlewek z dylów budowany snopkami pokryty do którego drzwi na biegunach. Od tegoż chlewka ciągnie się płot z sztachetów przy których

Budynek piekarniany dla owczarza z drzewa tartego...

chlewków z dylów budowanych pod jednym dachem słomą krytym dla różnego drobiu dziewięć...

dalej idąc od tych chlewków

Syrnik z spichlerzykiem na dole z dylów między słupy zabudowany wkoło per modum ganku w górze sztakietowany dranicami kryty... dalej idąc kuźnia z dylów w słupy zabudowana dranicami pokryta. Do której drzwi na biegunach bez żadnego zamknięcia jedne, dalej idąc koło ogrodu brama ku wsi Błoniu do której wrota podwójne na biegunach z tarcic z furtką nowe jedne. Nad wrotyma facjatka z tarcic także nowa, przy tej bramie Stajnia z wozownią niewielką nowa z dylów między słupy budowana... od tej stajni idąc Obora w kwadrat z dylów zabudowana między słupami nowo wpół przysypana [ogacona]. Zewnątrz ścianami obudowana słomą kryta nowa do której wrót podwójnych pięcioro, przy tejże oborze w gumnisku szopka per modum stodółki zreperowana...

Stodoła duża nowo zreperowana, do której wrót podwójnych z tarcic czworo.

Spichlerz z drzewa kostkowego na dwoje przepierzony... Za stodołą przy parkanie w tyle stodoła druga niewielka".

Jak widać, w XVII i XVIII w. stale wydzierżawiany i zastawiany folwark w Cieleśnicy miał typowo użytkowy charakter i niebyło tam żadnej kompozycji ozdobnej. Lakoniczna wzmianka o istnieniu ogrodu, jaką znajdujemy w inwentarzu z 1775 r. upoważnia do wnioskowania, że był to ogród warzywny, nawet nie owocowy (inaczej zapewne by wspomniano o rosnących tam drzewach lub krzewach owocowych). Lokalizacja tego folwarku była, sądząc z opisu, taka sama jak w XVI w., a pewnie i większość zabudowań stała w tych samych miejscach lub zajmowała te same części założenia. Można też zwrócić uwagę, że w II połowie XVIII w. nie było już młyna, ani stawu wymienianego w inwentarzu a 1576 r., a istniały jedynie grobla i mostek. Z trzech istniejących w 1576 r. ogrodów, pozostał już tylko jeden. Chociaż inwentarz o tym nie wspomina, można przypuszczać, że teren folwarku nie był w tym czasie całkowicie pozbawiony drzew i że mogły tam rosnąc zarówno jakieś nasadzenia przy drogach (aleje lub szpalery), jak i drzewa pochodzące z naturalnych zbiorowisk roślinnych rosnące w sąsiedztwie zabudowań, zwłaszcza nad strumieniem.

W 1810 r. Cieleśnicę wraz z Klonownicą zakupił od Dominika Hieronima Radziwiłła Andrzej Serwiński, późniejszy członek Towarzystwa Przyjaciół Nauk i poseł na Sejm Królestwa Polskiego w 1820 r. Podczas sprzedaży posługiwano się zapewne inwentarzem z 1775 r., gdyż na jego obwolucie znajduje się notatka „Przedana Serwińskiemu w 1810/11 R.". W roku 1827 Cieleśnica liczyła 38 domów i 301 mieszkańców.

Według opisu Józefa Łoskiego z roku 1878, „... majątki te od lat będąc w rękach dzierżawców były [w chwili zakupu] bardzo zaniedbane, obszerne więc pole przedstawiało się energicznej działalności Andrzeja Serwińskiego. Przy małych środkach w ciągu trzydziestoletniego gospodarstwa znakomicie podniósł kulturę, zaprowadził liczne i poprawne inwentarze, zbudował browar, gorzelnię, olejarnie, cegielnie, młyny i znaczną liczbę porządnych zabudowań gospodarskich, wreszcie piękny pałac w stylu klasycznym. Sam był architektem, mechanikiem, ogrodnikiem, wykonawcami zaś zwykli prowincjonalni rzemieślnicy, których specjalnie kształcił. [W przypisie Łoski podaje, że zbudował wiatrak holenderski, do którego zaprojektował i wykonał mechanizm ora kilka dotąd istniejących pięknych zegarów nakręcających się co pół roku.] Znawca chowu owiec przetłumaczył i wydał dziełko Petrycego dla użytku owczarni w Cieleśnicy. Zamierzał na wielką skalę wprowadzić hodowlę jedwabników i w tym celu wymurował dom piętrowy, który otoczył obszerną plantacją drzew morwowych, lecz zmarł w roku 1842 nie dokończywszy dzieła... Ładny pałacyk u stóp którego wśród umiejętnie ugrupowanych drzew rozciąga się obszerny staw, odbijający jak w zwierciadle cały krajobraz, cieniste aleje prowadzące do dworu i okazałe zabudowania, których rozkład i plan ogólny odpowiada na szerszą skalę pojętym potrzebom gospodarstwa - są dowodem, ile w dawnych warunkach rolniczych można było dokonać umiejętną pracą i oszczędnością".

Jak wynika z tego opisu, zakupienie Cieleśnicy przez Andrzeja Serwińskiego otworzyło nowy rozdział w dziejach tego majątku. W miejscu zaniedbanego folwark powstało bowiem urządzone porządnie i z dużym smakiem założenie pałacowe. Właścicielowi temu nieobce były najnowsze wówczas prądy w sztuce, także w sztuce ogrodowej. Ukazywały się bowiem w kraju na przełomie XVIII i XIX w. liczne wydawnictwa z zakresu teorii i praktyki ogrodowej, które jako członek Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie Serwiński z pewnością znał, a ponieważ w tym czasie dochodziła do głosu koncepcja swobodnego, naturalnego komponowania ogrodów, to została ona częściowo przyjęta również w Cieleśnicy. Co więcej, zmysł praktyczny autora i właściciela ogrodów cieleśnickich, jego znajomość praw natury, szacunek dla walorów rodzinnego krajobrazu oraz umiar, pozwoliły uniknąć  powszechnych w owej dobie błędów - przeładowania różnymi pozycjami programowymi, sztuczności oraz nadmiernej geometryzacji przestrzeni - tak wyśmiewanych przez biskupa J. I. Krasickiego. Ostatecznie stworzył Serwiński w Cieleśnicy bardzo piękną kompozycję należącą do grupy ogrodów przejściowych doby stanisławowskiej. Dobre wzory czerpał zapewne z królewskich Łazienek, Belwederu i innych ówczesnych ogrodów wielkopańskich, a także z literatury i sztuki. Między innymi kompozycja stawu i wokół stawu nawiązywała do koncepcji ogrodu, w którym woda jest przedmiotem głównym (będącej jedną z propozycji Franciszka Ksawerego Giżyckiego). Ponadto zastosował Serwiński koncepcję racjonalnego i estetycznego uporządkowania krajobrazu i powiązania w jedną całość lasów, pól, łąk i zabudowań alejami i osiami widokowymi.

Głównym elementem nowego założenia był zaprojektowany przez Serwińskiego pałac w stylu klasycystycznym (wzniesiony w około 1832-1835 r.), usytuowany na niewielkim wzniesieniu, frontem na zachód. (Niektórzy badacze przypisują autorstwo tego budynku Antonio Corazziemu, znanemu w Polsce włoskiemu architektowi, który zaprojektował min. budynek Teatru Wielkiego w Warszawie.) Pałac otoczony był parkiem, w którym przed frontem budynku znajdował się geometryczny parter na podjeździe. Do podjazdu prowadziła od zachodu na osi pałacu droga przez park, przechodząca później w aleję. Elewacja frontowa pałacu i parter położone były wyżej od terenu za pałacem i oddzielone od niego murem oporowym ze schodami, przylegającym do frontowej elewacji. W oparciu o istniejący ciek wodny skomponowano cały system stawów i kanałów otaczających park od południa i zajmujących też centrum parku za pałacem. Między pałacem a stawem znajdowała się na osi pałacu za stawem oranżeria połączona z pałacem drogą wybiegającą z podjazdu i przecinającą park na północ od pałacu i oranżerii. Nad zatoką stawu przerzucono lekki, drewniany most łączący wnętrze za pałacem z oranżerią. Od pałacu wybiegała też droga w kierunku południowo-wschodnim, która przez mostek nad kanałem prowadziła wschodnim brzegiem innego kanału do części gospodarczej ukrytej za rozległą olszyną. Olszyna ta przylegała od północnego-zachodu do stawu parkowego, a nad stawem poprowadzono ciąg spacerowy z rozległa panoramą widokową obejmującą pałac, oranżerię i park. Urządzony był tam punkt widokowy z ławkami, umożliwiający kontemplację krajobrazu. Punktem zbieżnym osi widokowych parku był most na wschodnim krańcu stawu (usytuowany na osi pałacu). Przez ten most biegła droga z północy na południe, prowadząca do części gospodarczej leżącej na południe od parku. Z mostu rozciągały się widoki w kierunku zachodnim na zespół pałacowo-parkowy, w kierunku wschodnim na stawy i lasy oraz wzdłuż osi drogi na pola i lasy.

Komponując roślinność Serwiński pozostawił stare cenne drzewa, które swobodnie grupowały się na trawnikach wokół wnętrz parkowych. Ten starodrzew uzupełniony został nowymi nasadzeniami rodzimych gatunków drzew i krzewów, skomponowanymi w swobodnych grupach. Kompozycję wnętrz parkowych uzupełniał zwarty masyw olszyny stanowiący tło dla stawów ogrodowych. Po stawach parkowych oraz stawach położonych na wschód od parku pływano wówczas łódkami.

Do północnej granicy parku przylegał prostokątny teren obsadzony od północy, wschodu i zachodu szpalerami drzew. Jego wnętrze zajmował początkowo sad lub warzywnik, a od około 1840 r. wprowadzono tu monokulturę morwy. W celu hodowli jedwabników wzniesiony został także we wschodniej części plantacji (przy drodze do części gospodarczej) piętrowy, murowany budynek (później zapewne przebudowany na gorzelnię).

Założenie otoczone było polami i łąkami poprzecinanymi siecią prostych dróg biegnących w alejach. Otaczały one m.in. duży prostokątny teren przylegający do założenia od północy (zapewne dawny sad). Na zachód od założenia biegły z północy na południe i łączyły się z aleją prowadzącą do podjazdu.

Po śmierci Andrzeja Serwińskiego w 1842 roku właścicielem majątku zostaje bratanek Andrzeja Serwińskiego - Stanisław. Od 1861 roku, w wyniku podziału majątku prawną właścicielką staje się Marianna Serwińska, córka Stanisława.

Od śmierci Andrzeja Serwińskiego w roku 1842 do lat 70. XIX w. założenie w Cieleśnicy nie ulegało żadnym istotniejszym zmianom. Wygląd wschodniej części parku w roku 1878 przedstawia rysunek Józefa Łoskiego wykonany z punktu widokowego znajdującego się na południowym brzegu dużego stawu parkowego. Rysunek ten ukazuje obraz parku takiego, jakim zaprojektował go i wykonał Andrzej Serwiński.

Poprzez małżeństwo córki Stanisława Serwińskiego Marianny z Tadeuszem Rosenwerthem Cieleśnica przeszła w ręce rodziny Rosenwerthów. W roku 1863 dobra cieleśnickie zostały podzielone między członków rodziny i dawny folwark w Klonownicy stał się oddzielnym majątkiem. W roku 1880 właścicielką Cieleśnicy była Maria Rosenwerth. W tym czasie były tam 63 domy i mieszkało 528 mieszkańców. Funkcjonowała tu też szkoła początkowa. W latach 70. XIX w. majątek przechodził fazę uprzemysłowienia. Wzniesiono wówczas obszerną murowaną gorzelnię (m.in. adaptowano na jej potrzeby budynek wzniesiony na potrzeby hodowli jedwabników) oraz browar, a ponadto szereg zabudowań gospodarczych (w 1880 r. stało tu 13 budynków murowanych i 29 drewnianych). Obszar gruntów rolnych i ogrodów majątku w roku 1880 wynosił 927 morgów, łąk 342 morgi, pastwisk 3 morgi, lasów 608 morgów, a nieużytków i placów morgów 27. Razem należało do majątku cieleśnickiego 1927 morgów (około 960 ha). Wraz z folwarkami Salusin i Serwin ogólny obszar dóbr Cieleśnica wynosił w tym czasie 3354 morgów (około 1677 ha), z tego dworskich 2132 morgów (około 1066 ha).

Zmiany wprowadzane w latach 70. i 80. XIX w. nie dotyczyły ogrodów i nie naruszały zasadniczo kompozycji założenia, z wyjątkiem przecięcia drogi dojazdowej do części gospodarczej kompleksem zabudowań gorzelni. Oprócz tego, na wschód od drogi prowadzącej do części gospodarczej wzniesiono osiedle czworaków dla pracowników folwarcznych, a przy osiedlu, po przeciwnej tronie drogi wybudowano szkołę. W takim stanie założenie przetrwało do 1914 r. Całość założenia wraz ze stawami i alejami zajmowała w tym czasie obszar o powierzchni około 48 ha.

Na początku XX w. Cieleśnicę objął baron Stanisław Różyczka Rosenwerth, znany w dawnym powiecie konstantynowskim działacz społeczny. Wspólnie z Ludwikiem Brzyndza-Nackim, właścicielem Woroblina, był on udziałowcem działającej w Janowie Podlaskim przed I wojną światową Kasy Oszczędnościowo-Pożyczkowej. Właściciel ten gospodarzył jak na owe czasy bardzo nowocześnie i utrzymywał majątek w bardzo dobrym stanie.

Podczas działań I wojny światowej dwór i majątek zostały zdewastowane. Między innymi uległ również zniszczeniu obszerny zbiór dokumentów przekazany wraz ze sprzedażą Cieleśnicy w 1810 r. Andrzejowi Serwińskiemu z archiwum nieświeskiego Radziwiłłów.

Po I wojnie światowej Stanisław Rosenwerth przystąpił do odbudowy i rozbudowy majątku. Pałac został w latach 1921-1928 przebudowany według projektu Kazimierza Skórewicza, przy udziale (w latach 1924-1925) Romualda Gutta. W okresie międzywojennym istniejące zabudowania gospodarcze zostały też wzbogacone o nowe, wzniesione w latach 20., a część starych przebudowano. Baron Rosenwerth rozbudował też na dużą skalę gospodarstwo stawowo-rybne wykopując cały system nowych stawów na wschód od założenia i od wcześniej istniejących stawów oraz na zachód od założenia (za drogą do Pokinianki), a do Cieleśnicy doprowadził linię kolejki wąskotorowej przebiegającą na południowy-wschód od parku i części gospodarczej. Jego działalność nie ograniczała się zresztą tylko do rolnictwa. Był bowiem także założycielem Podlaskiej Wytwórni Samolotów w Białej Podlaskiej. Zamierzał też przekształcić pobliski las Hołodrób w obszerny park o charakterze leśnym lecz zmiany te pokrzyżował wybuch II wojny światowej, toteż przed jej wybuchem zdołał on jedynie posadzić szpaler lipowy przy drodze graniczącej z lasem od południa (szpaler ten zaczyna się przy drodze prowadzącej do części gospodarczej, a kończy przy dwóch niewielkich stawach położonych przy wschodniej granicy lasu). W lesie rozpoczęto też wytyczanie dróg spacerowych, co zostało przerwane przez wojnę.

Z lasem Hołodrób i stawem związana jest też pewna legenda przytaczana przez Oskara Kolberga w Tygodniku Ilustrowanym z roku 1878 (nr 108). Oskar Kolberg (znany polski etnograf, folklorysta i kompozytor) pisał, że na łąkach Cieleśnicy, pod borem zwanym Hołobud, znajdował się staw, a na jego dnie liczne źródliska, zwane Cerkiewisko. Miała tam stać bardzo dawno cerkiew, która w czasie weselnej uroczystości zapadła się pod ziemię z panem młodym i gośćmi weselnymi. Przy stawie tym, za czasów Kolberga, rosła ogromna, stara topola nadbużańska, zwana Sokor; na niej, wg. legendy, co noc biały gołąb siadał i gruchał żałośnie - miała to być dusza panny młodej.

Po wybuchu wojny w 1939 r. Stanisław Rosenwerth zbiegł z Cieleśnicy w obawie przed wkraczającymi wojskami radzieckimi. W końcu września 1939 r. wkroczyli tam Niemcy, którzy jednak nie poczynili większych szkód, toteż okres wojny założenie przetrwało bez większych strat. Pewnym zniszczeniom uległy jedynie zabudowania gospodarcze i czworaki, zaś teren parku został zaniedbany.

Po 1944 r. majątek nie był parcelowany, a jego grunty przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne. W parku i w pałacu a latach 1944-1950 Ministerstwo Kultury i Sztuki urządziło Dom Pracy Twórczej pod kierownictwem prof. Niemojewskiego z Warszawy. W 1950 r. Dom Pracy Twórczej zlikwidowano, a całe wyposażenie pałacu wywieziono do Warszawy. Pałac i park przekazano Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu w Roskoszy, które o nie początkowo zupełnie nie dbało. Między innymi w roku 1953 zawalił się łukowy, brzozowy most nad stawem. Poza tym, istniały projekty adaptacji pałacu na stajnię, które szczęśliwie upadły z powodu obawy o całość nóg koni, które musiałyby tam wchodzić po kamiennych schodach. PGR w Roskoszy, a później PGR w Cieleśnicy przebudowywały za to sukcesywnie istniejące dworskie budynki gospodarcze. Została też wzniesiona przybudówka do oranżerii (przy której później wylano z lastryka taras widokowy, który ogrodzono siatką i do której poprowadzono drogi z płyt betonowych).

W końcu lat 50. XX w. (po roku 1956) nastawienie do tych obiektów zmieniło się i rozpoczęto pierwsze prace remontowe w parku i w pałacu. W efekcie pałac wyremontowano oraz uporządkowano podjazd przed pałacem i część parku. W latach 60. XX w. pałac stał się własnością Państwowego Gospodarstwa Rolnego w Cieleśnicy i mieściły się tam w tym okresie sala kinowa, klubokawiarnia oraz ośrodek zdrowia.

W latach 1962-1964 zostało zbudowane osiedle murowanych bloków mieszkalnych na północ od parku (na terenie dawnego sadu), składające się z dziesięciu bloków i dziesięciu towarzyszących im budynków gospodarczych, a w latach 1974-1976 wzniesiono z prefabrykatów zespół pięciu mieszkalnych bloków usytuowany jeszcze dalej na północ. W latach 70. wzniesiono także barak dyrekcyjny, sklep oraz część nowych budynków gospodarczych. Teren założenia został podzielony różnego typu ogrodzeniami.

Ponadto przeprowadzono w Cieleśnicy meliorację, a właściwie osuszanie gruntów, podczas którego zlikwidowano stawy rybne oraz obniżono poziom wody w stawach i kanałach parkowych.

W 1972 r. przekomponowano (w sposób niewłaściwy) wnętrze leżące między pałacem a stawem dzieląc je na trójkąty, z których bliższy pałacu zagospodarowano kwietnikami i trawnikami poprzecinanymi geometrycznymi ścieżkami spacerowymi, dalsze zaś obsadzono jarzębinami. Kompozycja ta była rażąco sprzeczna z pierwotnym charakterem obiektu. Ponadto w latach 70. przeprowadzono remonty dróg parkowych i jezdnych, w tym wyremontowano i pokryto asfaltem główną drogę dojazdową prowadzącą z parku na północ.

W związku z ulokowaniem w pałacu przedszkola dla dzieci pracowników PGR (które mieściło się tam również w 1980 r.), przy wjeździe do parku urządzony został plac zabaw dla dzieci, z brodzikiem i huśtawkami. W roku 1980 trwał remont stawów parkowych. W tym czasie pielęgnowana była jedynie część parku obejmująca podjazd oraz trawniki i kwietniki we wnętrzach sąsiadujących z pałacem. Natomiast na północ i południe od tych wnętrz wyrosły do tego czasu lasy, w których nie przeprowadzano żadnych prac.

Zachowane do 1980 r. elementy dawnej kompozycji pochodzą z okresu po 1810 r. i z lat późniejszych. Z czasów wcześniejszych zachowało się tylko kilka drzew, o których trudno dziś powiedzieć, czy są pozostałościami dawnych nasadzeń alejowych lub szpalerowych czy może zostały pierwotnie posadzone przy budynkach, czy też może pozostały z rosnącego tu gaju. Poza tym, można jedynie przypuszczać, że niektóre istniejące do dziś drogi bądź ich fragmenty powstały w XVI lub XVII, albo XVIII wieku.

Z kompozycji założonej przez Andrzeja Serwińskiego zachowały się: wzniesione w stylu klasycystycznym pałac i oranżeria, podjazd przed pałacem (a na nim parter), mury oporowe i schody przy pałacu, duży staw parkowy z zatoką, fragmenty kanałów, duża liczba starych drzew w parku, olszyna za stawem parkowym, droga do zabudowań gospodarczych, droga dojazdowa, aleja na osi pałacu, teren dawnego ogrodu użytkowego (później plantacji morw), stare drzewa rosnące wzdłuż północnej granicy tego terenu, brukowane drogi otaczające teren dawnego sadu, miejsce lokalizacji części gospodarczej oraz droga przebiegająca na zachód od założenia z północy na południe, połączona z aleją na osi pałacu. Ponadto zachowały się ślady niektórych dróg spacerowych w parku, ślady skarp po stawie położonym na wschód od parku oraz przebudowany na potrzeby gorzelni budynek wzniesiony około 1840 r. dla celów hodowli jedwabników.

Z elementów wprowadzonych w latach 70. i 80. XIX w. przetrwały: gorzelnia i teren wokół niej, szkoła oraz część nasadzeń dokonywanych w tym okresie w parku i przy drogach (w tym aleje i szpalery topolowe). W dawnej części gospodarczej położonej na południe od pałacu i parku zachowały się także murowane, otynkowane budynki gospodarcze dawnego folwarku różnego przeznaczenia (z końca XIX w. lub początku wieku XX, rozbudowane i przebudowywane w okresie międzywojennym XX w.), m.in. spichlerz z początku XX w. Z okresu międzywojennego pozostały: część przebudowanych zabudowań gospodarczych, obora z lat 1925-1927, szpaler lipowy przy granicy lasu Hołodrób oraz część nasadzeń w parku, w alei na osi pałacu i na północ od dawnej plantacji morwy. Pozostała też część stawów rybnych sąsiadujących z założeniem.

Mimo zniszczenia dużego systemu stawów, przekształceń i dewastacji części terenu, kompozycja wprowadzona w I połowie XIX w. była w 1980 r. w dużym stopniu zachowana, a zniszczone elementy parku można było jeszcze odtworzyć. Dzięki bogatej i różnorodnej roślinności obiekt był również cenny przyrodniczo. Występowało tu w tym czasie 45 gatunków i odmian drzew i krzewów. Do najstarszych drzew założenia należały: 7 jesionów wyniosłych o średnicach pni 105-205 cm i lipa drobnolistna o średnicy pnia 136 cm. Drzewa te, starsze niż dziewiętnastowieczna kompozycja parku, rosły (z wyjątkiem jednego jesionu) na północ od pałacu i wnętrza przy pałacu. Jeden z jesionów rósł natomiast na południe od pałacu. Niektóre z tych drzew miały charakter pomnikowy.

Duża ilość starych drzew obiektu posadzona została w I połowie XIX w., po 1810 r. Do tej grupy należą drzewa różnych gatunków, które można podzielić na starsze (osiągające 70-90 cm średnicy pni i młodsze (mające 50-70 cm średnicy pni). Wśród drzew tej grupy wyróżniają się rozmiarami topole w parku i w alei na osi pałacu, których pnie miały około 100 cm średnicy. Drzewa sadzone w I połowie XIX w. rosły w parku, w alei na osi pałacu, wzdłuż północnej granicy dawnej plantacji morwowej oraz przy dawnym ciągu spacerowym między stawem parkowym a olszyną. Inne stare drzewa obiektu posadzone zostały w latach 70. i 80. XIX w. oraz w latach 20. XX w. Do pierwszych należały topole w alejach i szpalerach przy drodze dojazdowej i przy brukowanych drogach otaczających dawny duży sad oraz część drzew parkowych. Posiadały one średnice pni od 40 do 70 cm. Spośród drzew sadzonych w latach 20. XX w. wymienić należy szpaler lipowy przy granicy lasu Hołodrób oraz brzozy i grochodrzewy w alei na osi pałacu, a także część drzew parkowych. Drzewa tej grupy wiekowej osiągały 35-50 cm średnicy pni. Na terenie założenia można też było znaleźć pewną liczbę drzew sadzonych tuż przed wybuchem II wojny światowej (o średnicach pni 30-38 cm) oraz sporo drzew młodych, posadzonych w latach 70. XX w. w parku i przy drodze dojazdowej graniczącej od zachodu z dawnym sadem.

Rosły też na terenie obiektu młode lasy, grupy młodych drzew wyrosłych z samosiewów i zarośla zajmujące znaczne połacie parku. Składały się one z różnych gatunków i tworzyły gąszcz, w którym ukryte były drzewa stare. W obrębie dawnej kompozycji rosły także olsy oraz we wschodniej części założenia bory świerkowe i sosnowe. Roślinność obiektu uzupełniały młode żywopłoty, kwietniki z róż i nieliczne pojedynczo rosnące krzewy ozdobne.

Rola obiektu w krajobrazie jest nadal duża. Kompozycja powstała po 1810 r. realizowała idee propagujące racjonalne i zgodne z warunkami przyrodniczymi gospodarowanie terenem oraz harmonijne wkomponowywanie nowych elementów w istniejący krajobraz w sposób maksymalnie wykorzystujący jego walory. Powstało więc założenie obejmujące wiele różnych części funkcjonalnych, które jednak nie ograniczało się do terenu parku, ogrodów użytkowych i zabudowań, ale śmiało obejmowało obszary otaczającego krajobrazu, tylko częściowo przystosowywane do nowych potrzeb. Tak więc były tu wprzęgnięte w kompozycyjną całość pałac, park, system stawów, kanałów i strumieni, sad, lasy i zagajniki, łąki, pola uprawne i zabudowania gospodarcze, a także aleje przydrożne. Część z tych elementów powiązana była widokowo z pałacem lub ze sobą, a część łączyły drogi i aleje. Osie widokowe wybiegające z pałacu prowadziły daleko, wybiegając przez stawy na okoliczne łąki i pola, a zabudowania gospodarcze ukryto za zasłaniającą je od strony pałacu olszyną. Główna oś założenia, podkreślona przed frontem pałacu parterem, drogą i aleją, po przeciwnej stronie pałacu mała znaczenie głównie widokowe łącząc wnętrze za pałacem, zatokę stawu, taras przy oranżerii, mostek na drodze gospodarczej oraz staw za mostkiem. Mostek ten odgrywał w kompozycji krajobrazowej dużą rolę. Tu bowiem zbiegały się osie widokowe parku i stąd rozciągały się widoki na przylegające do założenia łąki, staw, lasy i drogę.

Ze względu na częściowe zniszczenie dawnej kompozycji parku i częściowe przekształcenie założenia (głównie przez nowe zabudowania) rola estetyczna obiektu i jego funkcje w krajobrazie są mniejsze niż dawniej, niemniej nadal duże, gdyż przetrwała tu nie tylko cenna roślinność, ale sporo innych elementów dawnej kompozycji.

W 2009 roku pałac i park nabyli państwo Barbara i Dariusz Chwesiukowie , właściciele firmy BIALCON i rozpoczęli projekt adaptacji zespołu pałacowo-parkowego Cieleśnica na obiekt hotelarsko-gastronomiczny o wysokim standardzie. Remont pałacu, zmierzający do zachowania jego formy z lat 20 XX w. zakończono w lecie 2013 r. Obecnie funkcjonuje tu hotel. Według deklaracji właścicieli obiekt ten ma służyć także jako ośrodek życia kulturalnego regionu, a w pałacu ma się mieścić także biblioteka i sala kinowa, w której odbywać się będą projekcje kina przedwojennego i artystycznego oraz sala klubowa, w której planowana jest organizacja koncertów i czasowych wystaw sztuki. Rozpoczęto też remont oranżerii i uporządkowano część parku, m.in. usuwając parter przed pałacem i wprowadzając w to miejsce gazon.

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Cieleśnica - park i pałac

Park i pałac w Cieleśnicy - stan współczesny
Fot. Michał Jakobielski, 2014 r.
Publ. www.ciekawe.miejsca.net

 

Źródła:

Akty izdavajemyje Vilenskoi Archeograficeskoj Komissjeju dla razbora drevnich aktov, Wilno 1865-1914, t. XIV, s. 185-188, Inwentarz majątku Cieleśnicy sporządzony 9 stycznia 1576 r.

AGAD. Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXIII, teczka 9, teczka 12, plik 8 i teczka 5, plik 1

AGAD. Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 502, Inwentarz folwarku cieleśnickiego 1775 r.

Łoski Józef, Cieleśnica [w:] Tygodnik Ilustrowany, nr 108 z 7 (19) stycznia 1878 r., s. 39

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I. Warszawa 1880. S. 685-686

Górny B., Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 76

Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI w., Wrocław 1951

Informacje ustne Wereszko Ryszarda, zam. w Cieleśnicy

Informacje ustne Słomczyńskiego R., kierownika Zakładu PGR w Cieleśnicy

Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Malewicka-Wróblewska Lilia, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Cieleśnicy PGR, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

www.cielesnica.com (zdjęcie Cielesnica-park)

www.dwory.cal.pl

www.mojepodlasie.friko.pl

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park pałacowy, CieleśnicaKategoria:pałacowy