rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeDębowa Kłoda

Park dworski - krajobrazowy, powstały po 1881 r. w wyniku przebudowy regularnie rozplanowanego folwarku jako część większego założenia dworsko-ogrodowego

Dawna nazwa: Dębowa Kłoda

Gmina: Dębowa Kłoda

Położenie obiektu: na płaskim terenie, przy skrzyżowaniu drogi z Parczewa do Uhnina (po jej północnej stronie) z drogą do Chmielowa, pomiędzy gruntami wsi Dębowa Kłoda

 

W czasach staropolskich Dębowa Kłoda była wsią starostwa parczewskiego w województwie lubelskim. Wieś ta, powstała zapewne już w XV w., odnotowana została 25 sierpnia 1613 r. w dekrecie referendarii koronnej w związku ze sporem pomiędzy poddanymi z Dębowej Kłody, Uhnina i Bednarzówki z Katarzyną z Fulstyna Maciejowską, kasztelanową lubelską, dzierżawczynią parczewską. W dekrecie tym postanowiono: „Nakazujemy i postanawiamy, aby nie więcej, jeno z każdego półłanka 2 dni a z łanu całego po 4 dni w tydzień rabiali, wychodząc na robotę o wschodzie słońca, a o zachodzie schodząc, w południe 2 godzinie sobie i bydłu odpoczynku mając, a na większe roboty nie mają być od dzierżawców wyciągani".1 Jak z tego wynika, ani w XV ani w XVI w. nie było w Dębowej Kłodzie żadnego folwarku, a poddani z Dębowej Kłody odrabiali (wraz z poddanymi z Uhnina i Bednarzówki) pańszczyznę w folwarku w Parczewie. Podobny stan utrzymywał się w wieku XVII, co w roku 1661 zostało opisane następująco. „Wieś Dębowa Kłoda. W tej wsi, według abiurat jeno 1 półłanek osiadły. Na tym półłanku jest kmieci nro 6, którzy nierówne role trzymają, jedni więcej zagonów, drudzy mniej między sobą mają. Płacą czynsz z półłanka fl. 4/0/0. Item za bojarzyna składają wszyscy (z półłanka) tego fl. 0/12/0. Sep i dau. - powinni dawać owsa z półłanka po kor nro 4 miarą targową lubelską. Korzec rachują po fl. 1, facit fl. 4/0/0/

Item dają z półłanka gęś jedną za nią fl. 0/10/0

Item kapłona jednego, za ni fl. 0/8/0

Item jajec 15, za nie fl. 0/2/0

Robociznę takową panu powinni, jakową i uhnianie. Zagrodników, chałupników, karczmy, młyna, stawów, jezior nie masz, Summa census fl. 9/2".2

Można założyć, że powstanie folwarku w Dębowej Kłodzie przypada na okres odbudowy po wojnach szwedzkich w latach 70. i 80. XVII w., a celem założenia folwarku było zapobieżenie zapuszczeniu opuszczonych gruntów. Tezę tę wydaje się potwierdzać „Mapa wsiów Dębowa Kłoda i Uhnin nazywanych..." z 1781 r., obrazująca przemieszanie gruntów folwarcznych i gromadzkich oraz wmontowanie folwarku między wcześniej istniejące struktury własnościowe.3 Jak wynika z tej mapy folwark usytuowany był w zachodniej pierzei ulicy wiejskiej, a ogólna powierzchnia siedziby folwarcznej „... placu ...z ogrodem i łąką, na którym dwór stoi" wynosiła 2605 prętów (około 5 ha). Zapewne przy północnym narożniku placu usytuowany był budynek dworski, za nim w kierunku zachodnim stał mniejszy budynek, zapewne lamus lub później czworak. Południowo-zachodnią część siedliska zajmowały rozległe zabudowania gospodarcze zgrupowane wokół dwóch dziedzińców (podwórzy) - zapewne zbudowana „w kwadrat" obora z chlewami i stajnią oraz stodoły. Przy wschodnim narożniku siedliska usytuowany był kolejny budynek, być może o funkcji mieszkalnej. W tym zespole zabudowań, lecz przy wschodniej pierzei ulicy wiejskiej (jako, że grunty folwarczne przemieszane były z chłopskimi), frontem do traktu parczewskiego usytuowano karczmę dworską. Pomiędzy siedliskiem folwarcznym a traktem parczewskim ciągnął się „ogród gromadzki z łąką" o powierzchni 1030 prętów i 50 pręcików (około 2 ha), a na południe od tego traktu, po jego drugiej stronie znajdowało się „Pole dworne przy wygonie" o powierzchni 1600 prętów (około 3 ha). Przy zachodniej pierzei ulicy wiejskiej znajdowały się (idąc od północy): ogród dworski, ogród gromadzki, ogród dworski, przy którym karczma stoi oraz pole dworne, skrajne nazwane.4 Niestety wspomniana mapa ukazuje rozplanowanie folwarku i wsi w sposób uproszczony i poza rozmieszczeniem zabudowań nie przedstawia dokładniej innych elementów zagospodarowania terenu. Chociaż z zamieszczonej na mapie legendy wiadomo, że przy dworze znajdowały się ogrody, jednak nie określono ich charakteru. Można więc jedynie przypuszczać, ż analogicznie do innych założeń folwarcznych były to ogrody użytkowe. Być może przy samym budynku dworskim istniał też niewielki ogródek kwiatowy.

Aż do III rozbioru Polski Dębowa Kłoda wchodziła w skład starostwa parczewskiego i była wydzierżawiana. Ostatnim znanym z nazwiska dzierżawcą tego folwarku był Roch Kossowski, podskarbi nadworny koronny, który dzierżawił go w 1771 r.5 Po rozbiorach dobra te przeszły na własność rządu austriackiego, a po 1815 r. objęło je Królestwo Polskie. Folwark był zapewne w tym czasie wydzierżawiany różnym osobom, które wprowadzały w nim zmiany. Stare budynki zastępowane były nowymi i wprowadzano nowe uprawy, jednak wszystkie te zmiany nie naruszały zasadniczego schematu rozplanowania obiektu, wyznaczonego przez istniejącą sieć dróg i podziały własnościowe terenu. Nadal też folwark pełnił głównie funkcje gospodarcze.

Po Powstaniu Listopadowym dobra Parczew zostały podzielone, a poszczególne ich części nadawano Rosjanom za zasługi na polu umacniania władzy carskiej na terenie Królestwa Polskiego. Około 1854 r. dobra Zadubie (folwark Zadubie położony w trójkącie między wsiami Pacholec, Zaliszne i Wyhalew) wraz z folwarkiem Dębowa Kłoda otrzymał jako majorat Adam Wasiliewicz Łuć.6 Później, na mocy ukazu carskiego z kwietnia 1881 r. dobra te otrzymał - również na prawach majoratu - generał-lejtnant Sokrat Iwanowicz Starynkiewicz, prezydent miasta Warszawy, wielce zasłużony w dziele rozbudowy infrastruktury stolicy.7

Objęcie przez Starynkiewicza Dębowej Kłody było punktem zwrotnym w dziejach tego założenia. Dotychczasowy folwark o funkcjach użytkowych został bowiem po 1881 r. przekształcony w obiekt o cechach ozdobnych, z dość sporym ogrodem spacerowym (parkiem) otaczającym nowy, murowany dwór, którego architektura miała jakoby nawiązywać do pałacu w Horodyszczu.8 Dwór ten ustawiony został na zakończeniu starej alei od strony północnej, zaś obok niego wzniesiono dwa inne budynki, z których jeden był zapewne oficyną. Zaprojektowany w duchu krajobrazowym park zajął teren dawnego siedliska (z 1781 r.) i dawnego „ogrodu z łąką gromadzkiego". Na zachód od parku wydzielono ogród użytkowy, a przy północnej granicy założenia wzniesiono dwa czworaki, zaś na południowy-wschód od nich, w sąsiedztwie drogi wiejskiej jeszcze jeden budynek. Po przebudowie całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 7 ha.9

Powstałe po 1881 r. założenie w Dębowej Kłodzie rozbudowywane było prawie do końca XIX w. W 1898 r. Dębowa Kłoda wraz z awulsem Fiołki liczyła 178 dziesięcin, 2244 sążni gruntu (około 195 ha).10

W 1899 r. gen. Starynkiewicz rozpoczął parcelację gruntów majątku Dębowa Kłoda, jednak zapewne z powodu jego rychłej śmierci parcelacja ta nie została ukończona. Zdołano jednak rozparcelować około połowę gruntów tego majątku.11

W okresie I wojny światowej teren założenia nie został zniszczony, a po wojnie przejęło go nowopowstałe Państwo Polskie, które przeznaczyło majątek do parcelacji, przy czym „żadnych budynków nie przekazuje się [komisarzowi ziemskiemu pow. włodawskiego], ze względu na wyłączenie ośrodka wraz z budynkami i ogrodem owocowym, który to [ośrodek] przeznaczony został na Żeńską Szkołę Rolniczą. Na cele gminne i szkolnictwa przeznacza się 11 morgów gruntów najbliżej wsi położónych".12

Ośrodek w Dębowej Kłodzie wyłączony spod parcelacji przedstawiał się w 1922 r. następująco.

„1. Ośrodek Dębowa Kłoda, wyłączony z majątku Dębowa Kłoda o ogólnym obszarze 88 ha...

2. Ogólny obszar wyłączonego ośrodka wynosi 16,4455 ha, w tym:

  1. gruntów ornych 10,6816 ha, ziemia kl. II,

  2. łąk 2,4647 ha - II kl,

  3. ogrodu owocowego 3,3592 ha, ziemia kl II, drzewa stare, koło 30 lat, przeważają jabłonie, są też gruszki, czereśnie i śliwki w stanie zapuszczonym

3. Zabudowania

a) dom mieszkalny, dług. 1630 m, szer. 2020, murowany, kryty dachówką, stan dobry,

b) oficyna, dług. 16 m, szer. 780 m, murowana, kryta gontem, stan zły,

c) lodownia, dług. 340 m, szer. 340 m, murowana, kryta dachówką, stan średni,

d) chlewek, dług. 330 m, szer. 4 m, drewniany, kryty deskami, stan zły

e) stajnia, dług 3330 m, szer. 870 m, drewniana, kryta gontem, stan zły,

f) obora, dług. 3510 m, szer. 890 m, drewniana, gontem kryta, stan średni.

g) czworak, dług. 1750 m, szer. 910 m, drewniany, gontem kryty, stan zły,

h) chlewek przy nim, dług. 880 m, szer. 170 m, drewniany, kryty gontem, stan zły,

i) dwojak, dług. 10 m, szer. 610 m, drewniany, kryty gontem, stan średni,

j) chlewek przy nim, dług. 520 m, szer. 2,6 m, drewniany, kryty gontem, stan średni.

4. Ogólna charakterystyka ośrodka

... ze względu na budynki i dobrą glebę nadaje się w zupełności na szkołę gospodarczą żeńską, na którą został zakwalifikowany przez Komisję Sejmowo-Rządową pod przewodnictwem prof. Sławomira Miklaszewskiego. Wobec bliskości miasta Parczewa wszelki zbyt produktów rolnych i ogrodowych będzie miało gospodarstwo w ośrodku ułatwiony, zwłaszcza, że projektowane jest przeprowadzenie szosy".13

Przytoczony opis wskazuje, że założenie w Dębowej Kłodzie było w tym czasie w nienajgorszym stanie i - zdaniem opisujących - nadawało się na założenie w nim szkoły. Jednak zamiary te nie zostały zrealizowane i w rezultacie przeznaczona na utworzenie szkoły rolniczej resztówka wydzierżawiana była równym osobom - m.in. Janowi Gano i Janowi Dudzińskiemu.

W 1922 r. przystąpiono też do projektowanej parcelacji majątku. W jej ramach wydzielony został też teren położony jak najbliżej wsi, gdzie ulokowano szkołę powszechną, wzniesioną w końcu lat 20. XX w.14 Ponadto, na sąsiadującym ze szkołą od wschodu terenie zlokalizowany został Urząd Gminy w Dębowej Kłodzie.15

Przez dłuższy czas nie znajdowano dla budynku dworu nowej funkcji i noszono się nawet z zamiarem przebudowania go na kościół katolicki, jednakże ostatecznie umieszczono w nim posterunek Policji Państwowej.16

Dębowa Kłoda - szkic z 1922 r.

Szkic planu wykonanego dla potrzeb parcelacji majątku Dębowa Kłoda w 1922 r.

Szkic przedstawia teren założenia dworsko-ogrodowego.

Oryginał w: AP Lublin, Okręgowy, Okręgowy Urząd Ziemski, nr 2530

 

W czasie II wojny światowej teren resztówki był w dalszym ciągu dzierżawiony przez Jana Gano, zaś we dworze umieszczony został posterunek policji niemieckiej. W lutym 1944 r. podczas wypadu partyzantów na Dębową Kłodę spłonął budynek szkoły i ucierpiał teren założenia, w tym dwór, w którym bronili się Niemcy.17

Po wojnie w budynku dworu umieszczono najpierw szkołę, która funkcjonowała tam do 1951 r., kiedy to przeniesiono ja do nowo wyremontowanego budynku szkolnego. Istniejące jeszcze w tym czasie zabudowania dworskie przejęła Gminna Spółdzielnia, a około 1952 r. zorganizowano w Dębowej Kłodzie Państwowy Ośrodek Maszynowy, którego zabudowania zlokalizowano na wschód od założenia, po przeciwnej stronie drogi. W latach 50. XX w. POM rozpoczął wznoszenie na terenie założenia budynków mieszkalnych dla swoich pracowników. W tym samym czasie, do opuszczonego przez szkołę dworu wprowadzono posterunek Milicji Obywatelskiej.18

Powojenny, bardzo agresywny sposób eksploatacji terenu założenia przez wielu nowych użytkowników, bardzo szybko doprowadził do dewastacji dawnej kompozycji. Wycięto wiele starych drzew, wzniesiono wiele zabudowań gospodarczych nie licząc się z dawnym układem kompozycyjnym. Około 1969-1970 r. rozebrano dwór, a mieszczący się w nim wcześniej posterunek MO przeniesiono do nowego, wzniesionego we wsi budynku.19 Po czterdziestu latach bezładnej i nieprzemyślanej gospodarki obiekt w Dębowej Kłodzie pozostawał w rękach kilku użytkowników (Urzędu Gminy, POM, Poczty, Bibliotek Publicznej, Ośrodka Zdrowia, szkoły), a z dawnej kompozycji pozostały jedynie szczątki.

Do lat 80. XX w. z kompozycji dawnego siedemnastowiecznego i osiemnastowiecznego folwarku, utrzymującej się do 1881 r., zachowały się lokalizacja założenia oraz system dróg dojazdowych, wyznaczających granice obiektu, a także część drzew z nasadzeń dziewiętnastowiecznych (w tym część drzew w alei dojazdowej posadzonej wzdłuż traktu parczewskiego). Z kompozycji powstałej w latach 80. i 90. XIX w. przetrwała jedynie część drzew w alei oraz część drzew rosnących przy granicach założenia i wokół centralnego wnętrza parku. Najstarsze drzewa obiektu, pochodzące z początku XIX w. lub z końca wieku XVIII, rosły w alei przy starej drodze prowadzącej od traktu parczewskiego w kierunku północnym. Były to: klon pospolity o średnicy pnia 115 cm, dwa kasztanowce białe o średnicy pnia 103 cm, oraz dwie lipy drobnolistne o średnicy pni 90 i 95 cm. Większość starych drzew założenia (różnych gatunków) posadzono około połowy XIX i w II połowie tego stulecia. Osiągały one 50-70 cm średnicy pni. Najmłodszą grupę starych drzew stanowiły drzewa różnych gatunków o średnicach pni 40-45 cm, sadzone w I połowie XX w. Ogółem rosło na terenie obiektu 30 gatunków drzew i krzewów, a drzewom starym towarzyszyły liczne nasadzenia młode i żywopłoty występujące głównie przy drogach i nowych ogrodzeniach i nie tworzące żadnej określonej kompozycji. Rosła też tam spora ilość młodych drzew owocowych.

Teren założenia był dobrze widoczny z sąsiadujących z nim dróg i okolicznych pól od wschodu i południa wyróżniając się jako grupa starych drzew rosnących przy granicach złożenia i w starej alei. Jednakże ze względu na znaczną dewastację dawnej kompozycji, zabudowanie dużych połaci dawnego parku i zaśmiecenie terenu, obiekt nie robił dobrego wrażenia i w części trudno było go odróżnić od zwyczajnej zabudowy wiejskiej. Z tych względów jego rola w krajobrazie była niewielka.20

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Lustracja województwa lubelskiego 1661 r., wyd. Oprawko Henryka, Schuster Kamila, Warszawa 1962, s. 36

2 Lustracja województwa lubelskiego 1661 r., wyd. Oprawko Henryka, Schuster Kamila, Warszawa 1962, s. 36

3 AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr AG 3624/170-10, Mappa wsiów Dembowa Kłoda i Uhnin nazywanych w województwie lubelskim leżących, do starostwa parczowskiego należących... 1781, 6 IX

4 AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr AG 3624/170-10, Mappa wsiów Dembowa Kłoda i Uhnin nazywanych w województwie lubelskim leżących, do starostwa parczowskiego należących... 1781, 6 IX, dane dotyczące poszczególnych placów zaczerpnięte z obszernej legendy tej mapy

5 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII, Warszawa 1886, s. 883-885 (hasło Parczew)

6 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII, Warszawa 1886, s. 883-885 (hasło Parczew); AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne we Włodawie, księga hipoteczna dóbr Dębowa Kłoda

7 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne we Włodawie, księga hipoteczna dóbr Dębowa Kłoda; Encyklopedia Powszechna PWN, t. IV, Warszawa 1976, s. 275

8 Informacje ustne Branickiego Jana, zam. Dębowej Kłodzie

9 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dębowej Kłodzie, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

10 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne we Włodawie, księga hipoteczna dóbr Dębowa Kłoda; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII, Warszawa 1886, s. 25 (hasło Dębowa Kłoda)

11 AP w Lublinie, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2530, Akta parcelacji majątku państwowego Dębowa Kłoda

12 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2530, Protokół przedwstępnego wprowadzenia Komisarza Ziemskiego powiatu włodawskiego do majątku państwowego Dębowa Kłoda

13 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2530, Protokół przedwstępnego wprowadzenia Komisarza Ziemskiego powiatu włodawskiego do majątku państwowego Dębowa Kłoda

14 Informacje ustne Dudzińskiej Sabiny, byłej nauczycielki szkoły podstawowej w Dębowej Kłodzie

15 Informacje ustne Dudzińskiej Sabiny, byłej nauczycielki szkoły podstawowej w Dębowej Kłodzie; Informacje ustne Oleksiuka Antoniego, zam. w Dębowej Kłodzie

16 Informacje ustne Dudzińskiej Sabiny, byłej nauczycielki szkoły podstawowej w Dębowej Kłodzie; Informacje ustne Oleksiuka Antoniego, zam. w Dębowej Kłodzie

17 Informacje ustne Dudzińskiej Sabiny, byłej nauczycielki szkoły podstawowej w Dębowej Kłodzie

18 Informacje ustne Dudzińskiej Sabiny, byłej nauczycielki szkoły podstawowej w Dębowej Kłodzie

19 Informacje ustne Branickiego Jana, zam. Dębowej Kłodzie

20 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dębowej Kłodzie, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Dębowa KłodaKategoria:dworski