Dębów

Park dworski - krajobrazowy, założony w latach 80. XIX w. obok zachowanej, kwaterowej kompozycji dworsko-ogrodowej powstałej w XVII w. i rozwijanej w wieku XVIII

Dawna nazwa: Dubów

Gmina: Sosnówka

Położenie obiektu: na płaskim terenie, na zachód od lokalnej drogi z Sosnówki do Holeszowa (pierwotnie łączącej Dubów z centrum dóbr w Motwicy)

Teren, na którym powstał folwark Dubów (później Dębów) leżał w XVI i XVII w. na styku granic czterech rozległych kompleksów dóbr - Opole i Rusiły, stanowiących własność Kopciów, Połubicze (z siedzibami w Połubiczch, Rossoszy, Horodyszczu i Jabłoniu), stanowiących własność książąt Połubińskich, Włodawa, należących do Sanguszków oraz Wisznice, stanowiących własność Sapiehów.¹ Miejsce, w którym ulokowano folwark w Dubowie było pierwotnie niezamieszkałe z powodu znacznie wyższego niż obecnie poziomu wód gruntowych, a zapewne także z powodu oddalenia od ośrodków otaczających je dóbr. Z późniejszej przynależności Dubowa wynika, że jego teren należał pierwotnie do włości Wisznickiej Sapiehów i stanowił część gruntów wsi Mutwica (vel Mątwica lub Motwica). Prawdopodobnie w XVII w. podczas wewnętrznej kolonizacji dóbr założono wieś Dubów, a w jej pobliżu usytuowano niewielki folwark podporządkowany lokalnemu ośrodkowi w Motwicy i mający przede wszystkim utylitarny charakter. Na podstawie śladów terenowych można wnioskować, że wykształciła się tu w XVII w. regularna kompozycja siedziby folwarcznej o dużej trwałości, sądząc z kontynuacji niektórych regularnych obsadzeń w czasach późniejszych. Integralną częścią tej kompozycji był kwaterowy ogród użytkowy z dwiema sadzawkami (lub z przynajmniej jedną sadzawką). Osie podziału kwater i ich granice były, tak jak w innych tego typu ogrodach, podkreślone drogami i rzędami drzew.²

Zapewne w końcu XVIII w. dobra Motwica wraz z Dubowem nabył od Sapiehów strażnik koronny Mierzejewski.³ Funkcje reprezentacyjne pełnił wówczas dwór w Motwicy, gdzie znajdowała się też cerkiew. W Dubowie stały kamienne zabudowania gospodarcze (stajnia, stodoły, obora, chlewy, lamus, spichlerz i piwnica) i tzw. folwark, czyli dwór rządcy lub dzierżawcy. Utrzymywało się tam regularne, kwaterowe rozplanowanie terenu, wprowadzone tu w XVII w.

Od początku XIX w. dobra Motwica z folwarkiem Dębów wielokrotnie zmieniały właścicieli. Od Mierzejewskich nabyli je Borkowscy, później Bontani, następnie Moczulscy, a wreszcie w 1886 r. Wołłowiczowie. W tym okresie w folwarku w Dubowie (Dębowie) znajdowały się 4 budynki i zamieszkiwało tu 7 osób. Obszar całych dóbr (bez podziału na Motwicę i Dubów) wynosił 3808 morgów (około 1904 ha).⁴

Po okresie stagnacji obserwujemy w końcu XIX w. pewien rozwój folwarku. Wokół wzniesionego zapewne w latach 80. tego stulecia dworu urządzono bowiem niewielki krajobrazowy park otaczający też kolisty podjazd przed dworem, a zajmujący północno-wschodnią część założenia, powiększoną w kierunku wschodnim w stosunku do pierwotnych granic kwaterowej kompozycji (tak, że park sąsiadował bezpośrednio z drogą Holeszów - Sosnówka. Z drogą do Motwicy i Sosnówki łączyła podjazd kręta aleja dojazdowa przecinająca park, a w połowie odległości między dworem a drogą Holeszów - Sosnówka znajdowała się w parku położona na południe od alei dojazdowej regularna sadzawka z wyspą. Na zachód, a także na południe od dworu i ozdobnej części ogrodu rósł obszerny sad owocowy (teren ten uległ zapewne jedynie niewielkim zmianom w stosunku do układu pierwotnej kompozycji kwaterowej). Ten ogród użytkowy powiązany był z dworem dwiema prostymi drogami wiodącymi do sadzawek i zachowano przynajmniej część regularnych szpalerów rosnących przy granicach sadu i przy sadzawkach. Na północ od sadu (z na północny-zachód od parku), przy drodze ziemnej, usytuowano magazynowe zabudowania gospodarcze (murowane stodoły, szopy na owoce itp.). W południowo-wschodnim narożniku założenia, przy drodze wiodącej w kierunku Mostów i Holeszowa, zlokalizowano pozostałe budynki gospodarcze - oborę, stajnie, kuźnię, spichlerz i inne. Zabudowania gospodarcze skupiono na dwóch prostokątnych kwaterach, z których jedną być może zachowano z wcześniejszego układu. Całość założenia otaczały rosnące wzdłuż jego granic szpalery (stanowiące w latach 80. XX w. jedyny zachowany element dawnej kompozycji wyróżniający ten obiekt z otoczenia). Na uwagę zasługiwał kontrast między regularnym układem przestrzennym większości założenia (stanowiącym zapewne w większości kontynuację wcześniej powstałej kwaterowej kompozycji folwarku), a nieregularnym parkiem. Po rozbudowie obiekt zajął teren o powierzchni około 8 ha.⁵ Schemat rozplanowania założenia w końcu XIX w. przedstawia szkic nr 1.

Schemat rozplanowania założenia w Dębowie w końcu XIX w. - próba rekonstrukcji

Około 1900 r. podczas rozsprzedaży dóbr Motwica folwark Dubów nabył Czesław Targoński, przyłączając go do graniczących niemal bezpośrednio dóbr Mosty. Zatem i tym razem Dubów nie stał się centrum samodzielnych dóbr. W 1915 r. właściciel Mostów zdecydował się sprzedać Dubów, by za uzyskane ze sprzedaży środki dokonać remontu siedziby w Mostach. Doprowadziło do parcelacji Dębowa dokonanej w latach 1919-1920, podczas której ziemie folwarczne sprzedano okolicznym rolnikom, a większość centrum dóbr nabyli osadnicy sprowadzeni tu z terenów centralnej Polski.⁶ Największy obszar o powierzchni 79 morgów kupił wtedy Ludwik Szulc. Dawni właściciele zachowali sobie jednak dwór i otaczający go park, gdzie przyjeżdżali na letni odpoczynek.⁷

Nowi właściciele na terenie dawnych sadów pozakładali swoje zagrody niszcząc w ten sposób dawny podział ogrodu na kwatery i wycinając część drzew. Między innymi w 1935 r. wycięto dwa ogromne dęby o średnicach pni około 2,5 m rosnące na terenie dawnego sadu (a na wschód od sadu istniejącego jeszcze w tym czasie).⁸

W 1937 lub 1938 r. spłonął dwór w wyniku czego teren dawnego parku stracił znaczenie jako letnisko, toteż już wówczas noszono się z zamiarem ulokowania tu szkoły, ale realizację tych planów przerwał wybuch wojny.

Po wkroczeniu wojsk radzieckich ówczesny właściciel Mostów przez pewien czas ukrywał się w Dębowie, a w obu miejscowościach (i w Dubowie i w Mostach) działały jednostki Armii Krajowej kierowane przez właściciela Mostów - Targońskiego.⁹

Po II wojnie światowej teren założenia ulegał postępującej degradacji, spotęgowanej przez podział siedliska pomiędzy potomków Ludwika Szulca, z których każdy założył osobne gospodarstwo. Poza tym, wzniesiono na terenie parku w 1952 r. budynek szkolny, ale szkoła podstawowa nie dokonywała w parku żadnych zabiegów pielęgnacyjnych. Wzniosła tam natomiast niewielkie budynki gospodarcze, urządziła boisko, a teren pojazdu zamieniła na pastwisko.

Do lat 80. XX w. z kompozycji istniejącej w Dębowie w XVII i XVIII w. zachowały się fragmenty szpalerów wyznaczających wschodnią, zachodnią i południową granicę założenia (a w nich cenne stare drzewa), a także sadzawka ogrodowa i część regularnych dróg (dwie drogi między zabudowaniami, droga do sadzawki i droga wzdłuż północnej granicy założenia). Z okresu przebudowy Dębowa w końcu XIX w. zachowały się: ruiny stodoły, znaczna liczba drzew parkowych, droga biegnąca przez park, obniżenie po sadzawce z wyspą oraz część nasadzeń w innych niż park partiach założenia.

Roślinność obiektu składała się w tym czasie z 35 gatunków drzew i krzewów (ozdobnych i owocowych). Do najstarszych i najcenniejszych drzew należały tu: 4 mające pomnikowy charakter dęby szypułkowe o średnicach pni 100-140 cm (pochodzące z początku XIX w. lub z końca wieku XVIII), 5 lip drobnolistnych o średnicach pni 103-130 cm (w tym samym wieku, co wymienione wcześniej dęby), 7 lip drobnolistnych o średnicach pni 80-90 cm, pochodzących z I połowy XIX w. oraz 3 dęby szypułkowe o średnicach pni 80-90 cm (także z I połowy XIX w.). Oprócz tego występowała tu pewna liczba dębów i lip o średnicach pni 55-80 cm, które posadzono około połowy XIX w. i w drugiej połowie tego stulecia. Starodrzew ten uzupełniały drzewa pochodzące z przełomu XIX i XX w. oraz drzewa sadzone przed 1939 r. - różnych gatunków, o średnicach pni 40-55 cm. Kompleks starych drzew w parkowej części założenia pochodził z końca XIX w., z wyjątkiem kilku egzemplarzy starszych, zachowanych bądź z nasadzeń wcześniejszych, bądź z naturalnego lasu sąsiadującego uprzednio z założeniem. Roślinność młoda składała się z nielicznych nasadzeń ozdobnych towarzyszących nowej zabudowie, z drzew owocowych oraz z samosiewów porastających teren parku i sporadycznie występujących też w innych częściach założenia.

W wyniku wieloletnich zniszczeń i przekształceń obiekt utracił większość dawnych walorów krajobrazowych. W latach 80. XX w. jego układ kompozycyjny był już mało czytelny, a nowa zabudowa zagrodowa tak dominująca, że trudno go było odróżnić od zwyczajnej wsi. Mimo, że na terenie dawnego parku zachowała się sporo starych drzew, to proces zarastania tego terenu samosiewami spowodował upodobnienie się tej części założenia do lasów, jakich wiele można było spotkać w okolicy.¹⁰

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 51, 55 i 79

² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentac w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej ja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dębowie, Biała Podlaska 1983, maszynopis

³ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1885, s. 76 (hasło Motwica)

⁴ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1881, s. 198

⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dębowie, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej; Informacje ustne Szulca Aleksandra, zam. w Dębowie

⁶ Informacje ustne Szulca Aleksandra, zam. w Dębowie oraz Busławskiego Jana, zam. w Mostach

⁷ Informacje ustne Szulca Aleksandra, zam. w Dębowie

⁸ Informacje ustne Szulca Aleksandra, zam. w Dębowie

⁹ Informacje ustne Szulca Aleksandra, zam. w Dębowie oraz Busławskiego Jana, zam. w Mostach

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dębowie, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej; Informacje ustne Szulca Aleksandra, zam. w Dębowie

Inne źródła:

Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Uniwersytecka KUL w Lublinie, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa taktyczna WIG, Skala 1:100000, ok. 1927 r.

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Dębów, krzysztof kucharczykKategoria:dworski