Dziadkowskie

Park dworski - zapewne naturalistyczny, powstały w latach 20. XX w. w wyniku przebudowy eklektycznej kompozycji z lat 70. i 80. XIX w., stanowiącej część większego założenie dworsko-ogrodowego, którego barokowy, kwaterowy układ wykształcił się w I połowie XVII i w XVIII w.

Dawna nazwa: Dziadkowskie

Gmina: Huszlew

Położenie obiektu: na terenie opadającym ku zachodowi do doliny rzeki Piszczki, w sąsiedztwie skrzyżowania lokalnych dróg, na północ od wsi Dziadkowskie

Wieś Dziadkowskie powstała na terenie klucza dóbr Woźniki należącego w XVI w. do Kiszków. Dobra te, według inwentarza sporządzonego w 1591 r., składały się z 19 wsi i należały wówczas do Mikołaja Kiszki, wojewody podlaskiego. Inwentarz ten przedstawiał wieś Dziadkowskie następująco. „Dziadkowskie sioło włóki ma pół szóstej, tej wsi powinności z półwłóczka dają po złotych dwa, groszy osiemnaście polskich, owsa dwie beczce, kura jedna, gęś jedna z włóki i jajec z półwłoki piętnaście, żyta ziarnowego z pół włóki, robota z włóki trzy dni, wtorek, środa, piątek". Inwentarz wymienia też z imienia piętnastu włościan, którzy wraz z rodzinami zobowiązani byli do pańszczyzny.¹ Włościanie ci byli prawdopodobnie obowiązani odrabiać pańszczyznę w nieodległym folwarku w Huszlewie, również należącym do klucza woźnickiego.²

Dzieje wsi Dziadkowskie w XVII w. nie są zbyt dobrze znane. Można przypuszczać, że wraz z Huszlewem znalazła się ona na początku XVII w. w rękach Mleczków, którzy urządzili w Huszlewie swoją główną rezydencję.³ Prawdopodobnie wówczas założono do obsługi dóbr folwark Dziadkowskie, który otrzymał typową dla renesansowych siedzib folwarcznych sześciokwaterową kompozycję, zajmującą teren północnej części założenia znanego z czasów współczesnych. Oś główną tego założenia stanowiła przecinająca folwark droga biegnąca z północy na południe ze wsi Zasiadki do wsi Krzywośnity. Droga ta przy północnej granicy założenia rozwidlała się prowadząc do okolicznych wsi i majątków. Trzy kwatery położone po zachodniej stronie tej drogi usytuowane były niżej od pozostałych, w sąsiedztwie rzeki i zajęte były zapewne przez ogrody. Na zachód od środkowej kwatery zachodniej i od południowej kwatery zachodniej wykopano staw. Dwór stał zapewne w jednej z kwater leżących na wschód od drogi przecinającej założenie, jednak ani lokalizacja zabudowań, ani faktyczne przeznaczenie poszczególnych kwater w XVII w. nie są obecnie znane.⁴

Opisana kompozycja funkcjonowała zapewne bez większych zmian aż do początków wieku XVIII. W roku 1730 Huszlew przeszedł w ręce książąt Woronieckich i zapewne wówczas nastąpiło oderwanie Dziadkowskich od dóbr huszlewskich.⁵ Powstał wtedy samodzielny kucz dóbr Dziadkowskie, z czym wiązała się przebudowa tamtejszej siedziby stanowiącej teraz centrum klucza dóbr. Założenie przekomponowano w duchu barokowym i uzyskało ono bardziej ozdobny charakter. Zabudowania folwarczne przeniesiono bardziej na południe, w kierunku wsi, ale utrzymano dawną główną oś kompozycji poprowadzoną z północy na południe wzdłuż drogi do wsi Krzywośnity. Cały teren wcześniejszego założenia został teraz przeznaczony na ogrody ozdobne lub ozdobno-użytkowe. Osiemnastowieczny dwór wzniesiono w jednej z kwater zachodnich i usytuowano na jednej z poprzecznych osi założenia. Był on zwrócony frontem na wschód, do usytuowanego przed dworem dziedzińca i prowadzącej do tego dziedzińca drogi połączonej z wytyczoną wówczas drogą przebiegającą równolegle do głównej osi założenia, a mającą za zadanie przesunięcie dojazdu poza założenie, tak, aby główna oś założenia nabrała charakteru spacerowej drogi ogrodowej. Droga ta została obsadzona aleją kasztanowcową. Od zachodu przylegały do dworu ogrody ozdobne i użytkowe. Dawny staw w południowo-zachodniej części założenia został znacznie powiększony i nadano mu formę kanału zamykającego ogrody od zachodu i zakończonego sadzawką zajmującą południowo-zachodni narożnik ogrodu. Założenie w takim kształcie zostało schematycznie zaznaczone na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r.⁶

W II połowie XIX w. dobra Dziadkowskie należały do Chrzanowskich.⁷ Przebudowano w tym czasie kompozycję założenia nadając mu kształt, jaki ze zmianami wynikającymi ze zniszczeń wojennych przetrwał do lat 80. XX w. Przebudowa przypadała na okres pouwłaszczeniowy i trwała aż do roku 1915. Prace rozpoczęto od regulacji rzeki Piszczki na odcinku przebiegającym przez założenie i od melioracji gruntów. Na miejscu osiemnastowiecznego dworu, dziedzińca i wschodniej części ogrodów powstał wówczas kompleks nowych, murowanych budynków gospodarczych otaczających obszerne, prostokątne podwórze. Zachowana została za to wschodnia część ogrodów (z kanałem), w której naprzeciw dziedzińca gospodarczego, przy drodze biegnącej wzdłuż głównej osi założenia (której przywrócono funkcje traktu kołowego) wzniesiono obszerny murowany dwór, a na południe od niego oficynę kuchenną. Na północ od dworu znajdowała się także tzw. dworska szkoła.⁸ Teren pomiędzy stawem (kanałem) a dworem pozostawiono bez większych zmian. Tereny położone w południowej części ogrodu na zachód od oficyny kuchennej ogrodzono natomiast kamiennym murem i ulokowano tu cieplarnię oraz inspekty. Na miejscu osiemnastowiecznych zabudowań gospodarczych, które - podobnie jak osiemnastowieczny dwór i kompozycja wschodniej części ogrodów - musiały wcześniej ulec zniszczeniu, ulokowano przy głównej drodze trzy czworaki (dwa murowane po zachodniej stronie drogi, a jeden drewniany po stronie wschodniej). W ogrodach, zajmujących teraz około połowę powierzchni ogrodów osiemnastowiecznych, nie zachodziły większe zmiany kompozycji. Wprowadzono jedynie nowy, bardziej swobodny układ nasadzeń wokół dworu. W pozostałych częściach założenia uzupełniano regularne nasadzenia alei i szpalerów oraz posadzono drzewa przy nowych budynkach gospodarczych. Wszystkie te zmiany prowadziły do nadania założeniu kompozycji eklektycznej o przewadze elementów regularnych pochodzących w większości z epok wcześniejszych. Schemat usytuowania zabudowań i ogrodów przed 1914 r. przedstawia zamieszczony poniżej szkic.⁹

W końcu XIX w. obszar gruntów majątku wynosił 687 morgów, a w skład majątku oprócz folwarku Dziadkowskie (stanowiącego centrum dóbr) wchodziły folwark Śliwonki oraz wsie Śliwonki, Dziadkowskie i Krynica.¹⁰

W sierpniu 1915 r. przesuwał się w okolicach Łosic front niemiecko-rosyjski, a cofając się Kozacy dokonywali planowych zniszczeń okolicznych siedzib. W wyniku tych działań, a także na skutek późniejszych bombardowań artyleryjskich spłonęły dwór i większość zabudowań dworskich. Ocalały natomiast budynki czworaków.¹¹

W 1909 r. i po I wojnie światowej majątek stanowił współwłasność braci Bolesława i Zygmunta Chrzanowskich i był administrowany przez Tadeusza Dębskiego.¹² Po wojnie rozpoczęto likwidację zniszczeń, a w protokole z lustracji z 25 stycznia 1922 r. stwierdzono, że: „... w majątku wznoszone są budynki zniszczone w czasie wojny..., pobudowano stajnię i spichlerz piętrowy... z kamienia... zwieziono budulec na odbudowę 2 domów i budynków gospodarczych...".¹³ W przytaczanym protokole pominięto fakt rozbiórki dworu i towarzyszących mu zabudowań zniszczonych podczas działań wojennych 1915 r. Niemniej, materiał z tych rozbiórek zużyty został do budowy nowych obiektów.¹⁴

Po wojnie gospodarstwo nastawione było na hodowlę rasowych koni (co prawdopodobnie było kontynuacją specjalizacji przedwojennej). Odzwierciedla to skład inwentarza folwarku w tym czasie - było tam: „Koni 21, z których 11 klaczy i ogier rasy pełnej krwi arab, źrebiąt 13, krów 30 rasy [słowo nieczytelne] i 2 stadniki rasy [słowo nieczytelne] i 8 cieląt, wołów 12, krów służby folwarcznej 42".¹⁵

W roku 1922 obszar ogólny dóbr Dziadkowskie wynosił 872 morgów 232 pręty (około 436 ha), w tym: lasu 220 morgów 297 prętów, łąk położonych o 2 km od majątku około 21 morgów, gruntów ornych 496 morgów 221 prętów, pod zabudowaniami 3 morgi 261 prętów, ogrodów warzywnych 3 morgi 225 prętów, ogrodów owocowych 6 morgów 113 prętów, ogrodów spacerowych 93 prętów, łąk 7 morgów 241 prętów, lasków 5 morgów 14 prętów, zarośli 11 morgów 268 prętów, bagien 1 morga 230 prętów, wód 299 prętów, nieużytków 157 prętów, granic, dróg, rowów, itp., 5 morgów 285 prętów.¹⁶

W tym czasie na terenie założenia stały następujące zabudowania:

Dom mieszkalny 22,7x11,7 m, kamienny, kryty dachówką,

Dom mieszkalny 22,2x11,3 m, kamienny, kryty dachówką,

Dom mieszkalny 21,5x9,3 m, kamienny, kryty dachówką,

Dom mieszkalny 8,7x8,2 m, kamienny, kryty eternitem,

Chlew 13,8x3 m, kamienny, kryty dachówka,

Chlew 10,0x3 m, kamienny, kryty dachówką,

Chlew 19,3x3,6 m, kamienny, kryty dachówką,

Dom mieszkalny 13,9x7,6 m, drewniany, kryty eternitem,

Piwnica 10,0x8,1 m, kryta gontem,

Stajnia 35,0x10,7 m, kamienna, kryta gontem,

Stelmasznia 10,3x9,9 m, drewniana, kryta gontem,

Obora 68,8x9,9 m, drewniana, kryta eternitem,

Kuźnia 7,9x11 m, drewniana, kryta gontem,

Spichrz 23,5x10,1 m, murowany, kryty gontem.¹⁷

Do protokołu lustracji dołączono szkic przedstawiający umiejscowienie założenia, na którym widoczna jest też nowa droga biegnąca na wschód od folwarku, równolegle do starej drogi do wsi Krzywośnity. Być może powstała ona w związku z hodowlą koni i służyła do przejażdżek konnych. Jednak oprócz tego, w latach 20. XX w. zachodziły także inne zmiany w kompozycji założenia, związane z budową nowego, drewnianego, istniejącego do dziś dworu w 1921 r., wybudowanego dla Zygmunta Chrzanowskiego.¹⁸ Budynek ten wzniesiono na południe od zabudowań gospodarczych i otoczono ogrodem ozdobnym, w którym centralne miejsce zajmował podjazd usytuowany po wschodniej stronie dworu, do którego wiodła droga połączona z drogą biegnącą po granicy założenia. Jak się wydaje nasadzenia tej części obiektu skomponowano w sposób naturalistyczny, jednak zniszczenie większości tej kompozycji nie pozwala dziś na odtworzenie jej pierwotnego kształtu. Dawny ogród ozdobny położony w zachodniej części założenia został w okresie międzywojennym zaniedbany, a w końcu w jego wnętrzu posadzono sad. Inne sady posadzono naprzeciw nowego parku po przeciwnej stronie głównej drogi dojazdowej. Po likwidacji dworu pozostał tam jednak budynek tzw. szkoły dworskiej, ale zdewastowane i dziczejące nasadzenia ozdobne wokół dworu wkrótce wycięto.¹⁹ Po zmianach wprowadzonych w okresie międzywojennym XX w. obszar założenia wynosił około 10 ha.

Usytuowanie założenia Dziadkowskie na szkicu wykonanym w 1922 r.

Oryginał w: AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski, nr 4508

Podczas II wojny światowej w majątku w dalszym ciągu gospodarowali Chrzanowscy aż do wkroczenia wojsk radzieckich w 1944 r. W roku 1945 majątek został rozparcelowany, a dawny dwór przeznaczono na szkołę podstawową, której przyznano też teren bezpośrednio sąsiadujący z tym budynkiem. Parcelacja objęła przy tym również większość siedliska dworskiego - otoczenie dawnych czworaków i teren dawnych sadów (w tym teren nieistniejącego już osiemnastowiecznego ogrodu ozdobnego). Teren dawnej części gospodarczej i tzw. resztówkę o powierzchni 16 ha przejęła najpierw Gminna Spółdzielnia, następnie Kółko Rolnicze i wreszcie Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Huszlewie.²⁰

Okres powojenny przyniósł postępującą dewastację założenia i niszczenie jego układu kompozycyjnego. Większość dworskich zabudowań gospodarczych została rozebrana. Rozebrano również jeden z murowanych czworaków, a uzyskany z rozbiórki materiał wykorzystano do budowy domu w formie charakterystycznego dla tego okresu typowego tzw. słupka. Na terenie dawnej części gospodarczej SKR wzniosła natomiast różne nowe budynki gospodarcze. W 1967 r. wybudowano nowy budynek szkolny. Sukcesywnie cały teren podzielono licznymi ogrodzeniami z siatki, zniszczono większość parku założonego w okresie międzywojennym i pozostałości osiemnastowiecznej kompozycji ogrodu ozdobnego w zachodniej części założenia.

Do lat 80. XX . z dawnej kompozycji zachowała się główna droga dojazdowa (stanowiąca oś kwaterowego podziału w XVII w.) i ślady dróg ogrodowych wyznaczających siedemnastowieczne oraz osiemnastowieczne podziały kwaterowe, kanał ogrodowy ukształtowany w wieku XVIII, 3 kasztanowce z osiemnastowiecznej alei posadzonej przy głównej osi układu, kilka drzew z nasadzeń szpalerowych dokonywanych w XVIII w., a także młody lasek stanowiący pozostałość nasadzeń wprowadzanych wokół dziewiętnastowiecznego dworu, część dziewiętnastowiecznych drzew sadzonych w szpalerach, część zabudowań z II połowy XIX w. (murowany magazyn, drewniana oficyna kuchenna, dwa czworaki - murowany i drewniany), ruiny i ślady po innych dziewiętnastowiecznych budynkach oraz część nasadzeń uzupełniających stare aleje i szpalery, dokonywanych na początku XX w. Spośród elementów wprowadzonych w okresie międzywojennym XX w. zachowały się: drewniany dwór z 1921 r. (otynkowany i malowany na biało, posadowiony na planie prostokąta, o regularnej bryle, parterowy, z mieszkalnym poddaszem nakryty dachem czterospadowym z dwuosiową wystawką na osi zwieńczoną trójkątnym szczytem i nakrytą daszkiem dwuspadowym), część nasadzeń parkowych wokół dawnego podjazdu przed tym dworem i fragment sadu w północno-zachodnim narożniku założenia.²¹

Roślinność obiektu składała się w tym czasie z 30 gatunków drzew i krzewów i była dość urozmaicona pod względem wieku i form kompozycyjnych. Najstarsze drzewa rosły w północnej części założenia i należały do nich sadzone w XVIII w. lub na początki wieku XIX 3 kasztanowce białe o średnicach pni 110, 115 i 120 cm, rosnące przy drodze dzielącej założenie oraz 3 lipy drobnolistne o średnicy pni 90, 95 i 110 cm, rosnące przy północnej granicy ogrodu. W północnej części założenia, przy drodze wyznaczającej wschodnią granicę kompozycji oraz przy skrzyżowaniu z drogą do wsi rosło tez kilka drzew pochodzących z I połowy XIX w. - 2 kasztanowce białe o średnicy pni po 80 cm, 3 lipy drobnolistne o średnicach pni 75, 85 i 85 cm, wiąz szypułkowy o średnicy pnia 80 cm i topola czarna o średnicy pnia 120 cm. Z II połowy XIX w. pochodziły drzewa różnych gatunków rozrzucone w różnych częściach założenia i osiągające 50-75 cm średnicy pni. W I połowie XX . posadzone zostały drzewa osiągające 40-55 cm średnicy pni, należące do różnych gatunków i rozrzucone po całym terenie obiektu. Sadzonych młodych drzew ozdobnych było na terenie założenia bardzo niewiele - w większości były to topole czarne. Dużo więcej występowało tu młodych samosiewów i podrostów tworzących zarośla lub grupy o charakterze zagajników bądź rosnących w młodym lasku, który zajął część ogrodu. W zaroślach rosły też krzewy ozdobne, które prawie już nie występowały w komponowanych grupach. Spotykało się też na terenie założenia drzewa owocowe, w tym sad zajmujący północno-zachodni narożnik kompozycji.

Jeśli chodzi o formy kompozycyjne, to wyraźnie wyróżniały się szpalery otaczające wnętrze starego ogrodu, ciekawa aleja przy wschodniej granicy założenia, której nasadzenia uzupełniono na początku XX w. lipami krymskimi oraz kompozycja drzew i krzewów wokół podjazdu. Widoczne też były pozostałości kilku innych szpalerów lub alei.

Wszystkie te pozostałości dawnych kompozycji zajmowały dość dużą powierzchnię, jednak pomiędzy poszczególnymi elementami nie było spójności kompozycyjnej, co wynikało zarówno z wielofazowego rozwoju założenia, jak i z powojennych zniszczeń i przekształceń. Stary, mający wiele walorów przyrodniczych drzewostan obiektu był wciąż widoczny z daleka od północy, wschodu i południa. Dawny widok przez park na dolinę rzeki został jednak zasłonięty przez olsy nadrzeczne więc wnętrza ogrodowe nie miały wyraźnych powiązań kompozycyjnych z otoczeniem.²²

Po opuszczeniu dworu przez szkołę budynek ten pozostawał opuszczony i jego stan w miarę upływu lat pogarszał się.

EBK

Dwór w Dziadkowskich - stan współczesny
Publ. www.ciekawepodlasie.pl

Źródła:

¹ Akty izdavajemyje Vilenskoi Archeograficeskoj Komissjeju dla razbora drevnich aktov, Wilno 1865-1914, t. XIV, s. 404, Inwentarz dóbr woźnickich Mikołaja Kiszki 1591

² Akty izdavajemyje Vilenskoi Archeograficeskoj Komissjeju dla razbora drevnich aktov, Wilno 1865-1914, t. XIV, s. 404, Inwentarz dóbr woźnickich Mikołaja Kiszki 1591; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Huszlewie, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Huszlewie, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Wroczyńska Ewa, Klimaszewski Ireneusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dziadkowskich, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Huszlewie, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁶ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Wroczyńska Ewa, Klimaszewski Ireneusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dziadkowskich, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁷ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4508, Akta parcelacji majątku Dziadkowskie; Informacje ustne Kucharuka Czesława, zam. w Dziadkowskich

⁸ Tak nazywany był budynek nr 7 w Dziadkowskich, drewniany, usytuowany w obrębie siedliska dworskiego, stanowiący w latach 80. XX w. własność Bogdana Sikorskiego. Był to zapewne dawny budynek mieszkalny służby dworskiej, w którym dwór prowadził tajne nauczanie w języku polskim.

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Wroczyńska Ewa, Klimaszewski Ireneusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dziadkowskich, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej; Karte des westlichen Russlands, Skala 1:100000, L. 33 Łuków; Kartographische Abteilung d. Konigl Preuss - Landes Aufnahme. Druck 1915

¹⁰ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1881, s. 60, hasło Dziadkowskie

¹¹ Informacje ustne Kucharuka Czesława, zam. w Dziadkowskich oraz Małofiejczuka P., zam. w dziadkowskich

¹² AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4508

¹³ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4508

¹⁴ Informacje ustne Kucharuka Czesława, zam. w Dziadkowskich

¹⁵ AP w Lublinie, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4508

¹⁶ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4508

¹⁷ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4508

¹⁸ Informacje ustne Kucharuka Czesława, zam. w Dziadkowskich

¹⁹ Informacje ustne Kucharuka Czesława, zam. w Dziadkowskichoraz Sikorskiego Bogdana, zam. w Dziadkowskich

²⁰ Informacje ustne Kucharuka Czesława, zam. w Dziadkowskich

²¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Wroczyńska Ewa, Klimaszewski Ireneusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dziadkowskich, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

²² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Wroczyńska Ewa, Klimaszewski Ireneusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dziadkowskich, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, DziadkowskieKategoria:dworski