rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeHalasy

Ogród folwarczny - regularny, o przewadze funkcji użytkowych, powstały po 1863 r. na miejscu folwarku założonego w końcu XVI w. i rozbudowany w okresie międzywojennym XX w.

Dawna nazwa: Halasy, Hałasy

Gmina: Międzyrzec Podlaski

Położenie obiektu: na płaskim terenie, pierwotnie w otoczeniu lasów i przy drodze z Międzyrzeca, później w odosobnieniu od siedzib ludzkich

 

Folwark w Hałasach (później Halasach) powstał w obrębie dóbr Międzyrzec - prawdopodobnie w końcu XVI w. Wcześniej bowiem nazwa Halasy nie pojawia się w dokumentach, ani piętnastowiecznych, ani pochodzących z XVI w.1 Najdawniejsza wzmianka dotycząca tego folwarku powstała w wyniku wizytacji 1605 r.2

Ziemie folwarku powstałego już po wykształceniu się na tym terenie sieci osadniczej leżały w trójkącie pomiędzy ziemiami miejscowości Tłuściec, Krzewica i Manie. Prawdopodobnie założono go na terenie wcześniejszych lasów, a obowiązkiem pańszczyzny na rzecz folwarku Halasy obarczono chłopów z okolicznych wsi (Tłuściec, Żabce. Manie), z których najbliższa leżała w odległości około 4 km. Nowy folwark miał znaczenie głównie gospodarcze i nastawiony był przede wszystkim na produkcję zbóż. Jego pierwotna kompozycja nie jest znana. Można jedynie przypuszczać, że na wzór innych folwarków z tego okresu rozplanowano go na prostokątnym terenie. Wjazd do tego założenia  znajdował się od strony południowej. Od tej bowiem strony prowadziła doń droga z głównej siedziby dóbr - Międzyrzeca. Zapewne na osi tej drogi lub w jej bezpośrednim sąsiedztwie znajdowały się dwór rządcy i zabudowania gospodarcze otaczające prostokątny dziedziniec.

Kolejne zmiany właścicieli (byli nimi kolejno Nasutowicze, Zabrzezińscy, Tęczyńscy, Opalińscy, Lubomirscy, Denhoffowie, Czartoryscy, a od 1844 r. Potoccy)3 i administratorów dóbr międzyrzeckich nie wpływały zapewne zbytnio na rozplanowanie folwarku i jego gospodarczy charakter. Dopiero przeprowadzone w 1863 r. uwłaszczenie chłopów, które zasadniczo zmieniło stosunki na wsi polskiej, doprowadziło do unowocześnienia sposobów gospodarowania w wielkich dobrach ziemskich. W tym okresie dobrami międzyrzeckimi władała Aleksandra hr. Potocka, która przeprowadziła uprzemysłowienie dóbr i wprowadziła płodozmian jako nowocześniejszą i bardziej efektywną formę gospodarowania. Zmiany te wprowadzane były etapowo, ale rozpoczęto je od folwarku Halasy. Dlatego spośród folwarków dóbr międzyrzeckich w roku 1886 tylko dwa - Długołęka i Halasy - miały wprowadzony płodozmian. W pozostałych nadal stosowano system trójpolowy.4

Ze zmianą sposobu gospodarowania wiązała się zapewne również przebudowa siedziby folwarcznej w Halasach. W roku 1882 obszar folwarku wynosił 789 morgów, było tu 5 domów mieszkalnych, a w całej miejscowości mieszkało 50 mieszkańców.5 Z tego okresu pochodziło rozplanowanie obiektu, które w zarysach przetrwało do lat 80. XX w.

Całość kompozycji zajęła teren o kształcie wydłużonego prostokąta, którego północną część zajmowała część gospodarcza z licznymi zabudowaniami drewnianymi i murowanymi, wśród których wyróżniał się murowany, dwukondygnacyjny spichrz. Na wschód od tych zabudowań znajdowała się obszerna drewniana rządcówka, która sądząc po zastosowanych w niej rozwiązaniach konstrukcyjnych była najstarszym obiektem założenia. Stanowiła ona przykład drewnianej architektury XIX w., wywodzącej się bezpośrednio z wcześniejszych tradycji budowy dworu polskiego. Jej usytuowanie wynikało więc z wcześniejszej, całkowicie zatartej kompozycji przestrzennej. Południową część założenia zajmował po 1882 r. obszerny, prostokątny sad, przez który biegła na ukos droga dojazdowa do rządcówki. Rządcówkę otaczał niewielki ogród- w części ozdobny, a w części warzywny. Cały teren założenia otoczony był szpalerami lipowymi. Nieco na wschód od folwarku, wzdłuż drogi biegnącej równolegle do granicy założenia stały 3 drewniane ośmioraki.6 Całość uzupełniały dwie sadzawki - jedna usytuowana na dziedzińcu gospodarczym, a druga na wschód od ogrodów na osi drogi wiodącej do łąk.7

Według przekazów miejscowej ludności folwark, tak w końcu XIX w., jak i w okresie międzywojennym wieku XX, nastawiony był nie tylko na produkcję zbóż, ale także na produkcję owoców, zwłaszcza jabłek. Przed I wojną światową owoce te sprzedawane były w Warszawie, a także eksportowane do Rosji, zaś ich część przerabiano na spirytus w gorzelni międzyrzeckiej.8

W czasie I wojny światowej, ani w okresie wojny z Rosją 1920 r. folwark w Halasach, poza ogólnym zaniedbaniem nie doznał poważniejszych zniszczeń. W okresie międzywojennym, kiedy to dobra międzyrzeckie należały do Artura Potockiego, folwark Halasy dzierżawiony był przez niejakiego Żarskiego.9

W okresie międzywojennym obszar założenia został znacznie powiększony. Założono wtedy dwa obszerne, prostokątne sady jabłoniowe przylegające do zachodniej i południowej granicy wcześniejszej kompozycji. W tym samym czasie wymieniono również część drzew owocowych w starym sadzie położonym na południe od zabudowań gospodarczych i rządcówki. Przebiegająca ukośnie przez ten starszy sad droga do rządcówki obsadzona została aleją morwową.10 Całość kompozycji zajęła po rozbudowie teren o powierzchni około 50 ha.

Po wybuchu II wojny światowej dobra międzyrzeckie zostały skonfiskowane przez niemieckie władze okupacyjne11 i aż do lipca 1944 r. folwark w Halasach był administrowany przez Niemców. Podczas ostrej zimy 1939/1940 r. wymarzła tam znaczna część drzew owocowych w starych i nowych sadach.12

Po zakończeniu wojny folwark został w 1944 r. częściowo rozparcelowany, a na pozostałych gruntach utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, stanowiące część PGR w Międzyrzeczu Podlaskim.12 Do Halasów przyłączona została resztówka o powierzchni około 4 ha (wraz z zabudowaniami), jaka pozostała po parcelacji folwarku w Żabcach.14

Państwowe Gospodarstwo Rolne wykarczowało w Halasach sady (ich miejsce zajęły pola orne). Na skutek zaniedbania dawny ogród ozdobny przy rządcówce zdziczał i zamienił się w las. W 1962 r. podczas ogromnego pożaru spłonęła w Halasach większość drewnianych zabudowań gospodarczych. Ocalały murowana obora i spichrz, a także usytuowana w pewnej odległości od budynków gospodarczych drewniana rządcówka. Na miejscu dawnych zabudowań gospodarczych wzniesiono później nowe, całkowicie zacierając tam ślady dawnej kompozycji przestrzennej. Rządcówkę PGR wykorzystywał najpierw przez pewien czas na pomieszczenia biurowe, a następnie przeznaczył na mieszkania dla pracowników. W wyniku braku remontów i konserwacji powoli zamieniała się ona w ruinę i w końcu w roku 1983 została opuszczona przez prawie wszystkich mieszkańców (w tym roku mieszkała tam jedynie Teresa Antoniuk).15

Poza tym, za czasów PGR rozebrano ośmioraki, zasypano sadzawki, wzniesiono betonowe ogrodzenia sadów, wybudowano osiedle mieszkaniowe dla pracowników, wyasfaltowano część dróg, przy których posadzono też topole.

Do połowy lat 80. XX w. z pierwotnej kompozycji folwarku zachowała się jedynie droga dojazdowa łącząca to założenie z ówczesnym centrum dóbr - Międzyrzecem. Poza tym nic bliższego o tej pierwotnej kompozycji nie wiadomo. Mało też wiadomo o późniejszej, powstałej w XIX w. kompozycji, gdyż także i ona została prawie całkowicie zniszczona. Do tego czasu pozostały z niej jedynie ruiny rządcówki, dwa murowane budynki w części gospodarczej pochodzące z końca XIX w. (spichrz i obora), wnętrze po dawnym sadzie, drogi otaczające to wnętrze, szpaler starych lip przy wschodniej granicy założenia i rząd drzew przy zachowanej starej drodze prowadzącej z dziedzińca gospodarczego na wschód do łąk. Spośród elementów wprowadzonych w okresie międzywojennym XX w. zachowały się do lat 80. XX w. drogi wyznaczające granice dużych sadów produkcyjnych, wnętrze po zachodnim sadzie i sady w południowej części założenia.16

W tym czasie roślinność założenia była już bardzo uboga i składała się z zaledwie 17 gatunków drzew i krzewów. Ze starych nasadzeń przetrwały tam tylko 3 szpalery - lipowy (sadzony na przełomie XIX i XX w., rosnący przy wschodniej granicy założenia), świerkowy (posadzony przed 1929 r., rosnący przy zachodniej granicy wnętrza po sadzie leżącego na południe od rządcówki) oraz lipowo-wiązowy (pochodzący z przełomu XIX i XX w., rosnący przy drodze prowadzącej z części gospodarczej do łąk). Poza tym, z drzew starszych rosły tam tylko topole czarne sadzone w latach 50. i 60. XX w. Oprócz tego występowały w Halasach szpalery drzew i krzewów młodych posadzone przy ogrodzeniach sadów lub wnętrz po sadach, młode drzewa owocowe i lasek młodych grochodrzewów. Większość terenu założenia pozbawiona była roślinności.

Chociaż różne szczątki i pozostałości starych kompozycji rozrzucone były na powierzchni około 30 ha, to w wyniku zniszczenia większości elementów dawnej kompozycji założenie utraciło wcześniejsze walory widokowe i krajobrazowe.17

EBK

 

Źródła:

1 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI w., Wrocław 1951, s. 40 i nast. (monografia dóbr Międzyrzec)

2 Pleszczyński Adolf ks., Opis historyczno-statystyczny parafii międzyrzeckiej, Warszawa 1911, s. 117 (ksiądz Pleszczyński podaje, że wcześniejsza nazwa folwarku to Hałasy)

3 Pleszczyński Adolf ks., Opis historyczno-statystyczny parafii międzyrzeckiej, Warszawa 1911, s. 37-66

4 Pleszczyński Adolf ks., Opis historyczno-statystyczny parafii międzyrzeckiej, Warszawa 1911, s. 33

5 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 14

6 informacje ustne Hanasa P. zam. w Halasach

7 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Wroczyńska Ewa, Klimaszewski Ireneusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Halasach, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

8 informacje ustne Hanasa P. zam. w Halasach oraz Miętusa J. zam. w Żabcach

9 informacje ustne Hanasa P. zam. w Halasach

10 informacje ustne Hanasa P. oraz Pietruka W. zam w Halasach

11 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, księga hipoteczna dóbr Międzyrzec Miasto - folwark Halasy (konfiskata dóbr nastąpiła w 1940 r.)

12 informacje ustne Pietruka W. zam. w Halasach oraz Drygiel Heleny zam. w Żabcach

13 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, księga hipoteczna dóbr Międzyrzec Miasto - folwark Halasy

14 informacje ustne Miętusa J. zam. w Żabcach

15 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Wroczyńska Ewa, Klimaszewski Ireneusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Halasach, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Wroczyńska Ewa, Klimaszewski Ireneusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Halasach, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

17 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Wroczyńska Ewa, Klimaszewski Ireneusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Halasach, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, HalasyKategoria:folwarczny