rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeHorbów

Ogród folwarczny - kwaterowy, powstały w XVI lub XVII w. jako siedziba sprzężona z kościołem, rozbudowany w wieku XVIII, częściowo zniszczony w 1812 r., a następnie przebudowany, przy czym utrzymano kwaterowy układ kompozycji, zniszczony w większości po 1915 r.

Dawna nazwa: Horbowo, Lachówka, Horbów

Gmina: Zalesie

Położenie obiektu: na terenie łagodnie opadającym ku południowi do niewielkiego strumienia, pierwotnie w odosobnieniu od innych siedzib, w otoczeniu lasów i w sąsiedztwie kościoła, na północ od traktu z Białej Podlaskiej do Brześcia, później w terenie otwartym

 

Horbów to jeden z najstarszych majątków ziemskich w okolicach Białej Podlaskiej. Pierwotni właściciele tych średniej wielkości dóbr - Zarankowie i Horbowscy - skoligaceni byli z właścicielami dóbr sąsiednich (również średniej wielkości) Przegalin.1 W roku 1519 synowie Zaranka - Bohusz, Maćko i Jan wytoczyli sprawę przeciw swojemu stryjowi Janowi Horbowskiemu o to, że zagarnął ponad połowę wspólnych z ich ojcem dóbr Horbowo i Lehuty.2 Dobra te zostały zapewne nadane dziadowi procesujących się ze stryjem Zaranków, gdyż już w 1446 r. istniała w Horbowie parafia katolicka, która zapewne erygowana została przez nowego właściciela po otrzymaniu dóbr od Wielkiego Księcia.3

W związku z tym, że Jan Horbowski, tak jak i jego ojciec był katolikiem, zaś jego bratankowie byli prawosławni, wybudowano w Horbowie przed 1516 r. obok kościoła cerkiew.4 Zapewne w pobliżu tej cerkwi znajdowała się (lub znajdowały się) siedziba braci Zaranków, konkurencyjna w stosunku do dworu usytuowanego w pobliżu kościoła. Jak się wydaje siedziby horbowskie nie wyróżniały się w tym czasie niczym szczególnym. Większe znaczenie miał kościół, do którego w 1516 r. Jan Horbowski sprowadził cudowny obraz Najświętszej Marii Panny Łaskawej.5

Dwór Horbowskiego sprzężony był kompozycyjnie i funkcjonalnie z kościołem usytuowanym na miejscu nieużytkowanego w latach 80. XX w. cmentarza. Cerkiew znajdowała się w pewnym oddaleniu od nich, zapewne na miejscu późniejszego kościoła parafialnego.6 Wspomniane sprzężenie z kościołem to jedyny znany element pierwotnej kompozycji. W źródłach historycznych znajdujemy bowiem głównie informacje dotyczące zmian własnościowych, kościoła czy kaplicy, ale nie informacje o kompozycji przestrzennej siedziby. Zważywszy natomiast, że wcześniejsze inwentarze wskazują na to, że w początkach XVIII stulecia obiekt ten składał się z niezbyt licznych i to najczęściej zaniedbanych zabudowań, sądzić należy że miał on z gruntu utylitarny charakter. Jeśli więc istniała tam w XVI bądź w XVII wieki jakaś klarowna kompozycja przestrzenna, to mogła to być wyłącznie kwaterowa kompozycja całej siedziby folwarcznej rozmierzona według szesnastowiecznych zasad (jaka powstać mogła zarówno w XVI, jak i w XVII wieku) - zapewne sześciokwaterowa, przedzielona wzdłuż drogą dojazdową (w której poszczególne kwatery zajęte były przez zabudowania i ogrody użytkowe, w tym z sadzawkami), z dworem umieszczonym przy drodze dojazdowej we wschodniej kwaterze środkowej. Na wschód od kwatery dworskiej znajdowała się na osi dworu jeszcze jedna kwatera, zajęta przez kościół i cmentarz kościelny. Ówczesne ogrody nie były powiązane widokowo i osiowo z budynkami, a przy tym mogły być nazywane ogrodami tylko dlatego, że zajmowały przestrzeń w obrębie prostokątnego terenu całego założenia, gdyż ich wnętrza mogły zajmować uprawy zbóż lub innych roślin użytkowych.

W rękach Zaranków i Horbowskich Horbów znajdował się do końca XVI w. W roku 1601 Przedsław Horbowski sprzedał ten majątek Andrzejowi i Katarzynie Sapiehom.7 Przed 1674 r. Horbów przeszedł w ręce Tomasza Kazimierrza Łuzeckiego, bowiem w tym roku występuje on w źródłach jako właściciel tych dóbr potwierdzający wcześniejsze nadania na rzecz kościoła.8

Łuzeccy prawdopodobnie sami nie mieszkali w Horbowie lecz wypuszczali ten folwark w dzierżawę. Zachował się inwentarz sporządzony w 1708 r. przy wydzierżawianiu Horbowa Krzysztofowi z Konopnicy Grabowskiemu, sędziemu ziemskiemu, i jego małżonce.

„Inwentarz majętności nazwanej Horbowa, alias Lachówka, roku 1708 25 Junij... do której wjeżdżając najprzód wrota dwoiste z tarcic stare, sam dwór nie wszystek ogrodzony... W podwórzu budynek słomą kryty opadły. Wchodząc do tego budynku do sieni drzwi na biegunach, z tych do sieni izba biała, drzwi do niej na zawiasach. W tej izbie piec zepsowany, okien trzy zepsowanych, cale nie masz. Z tej izby do komory drzwi o jednej zawiasie. Okno jedno i tego nie masz. Komin z kuchenką cale potrzebują restauracji. W tymże spichlerzyk, do tego spichlerzyka drzwi na zawiasach, a sam słomą kryty, z zamkiem wnętrznym i zakrętką żelazną. Od tego spichlerzyka ex opposito tego dworku przez drogę gumienko dylowane. W tym gumnie wrot dwoje restauracji potrzebuje. Szop dwie, niepokryte, bez wrot..."9. [W cytacie wprowadzono współczesną pisownię.]

Powyższy opis wskazuję, że na początku XVIII w. funkcje folwarku horbowskiego były czysto utylitarne, a przy tym stan folwarku nie był najlepszy (co zmogło wynikać z eksploatacyjnego charakteru gospodarki prowadzonej przez poprzednich dzierżawców). O jego rozplanowaniu nic bliższego dziś nie wiadomo. Poza tym, że był w jakiś sposób powiązany z kościołem. Być może łączyła je obsadzona aleją droga stanowiąca oś kompozycji przestrzennej założenia. W tym czasie przy cerkwi, która do tego czasu stała się już cerkwią unicką, nie było już konkurencyjnej siedziby właścicieli. Majątek bowiem został scalony. Należy zaznaczyć, że cytowany inwentarz nie wymienia w Horbowie żadnego, choćby najskromniejszego ogrodu. Jednakże ponieważ koncentrował się on na zabudowaniach, nie można całkiem tego wykluczyć.

Nowi dzierżawcy - Grabowscy - w krótkim czasie wznieśli w Horbowie szereg nowych budynków. Po dwunastu latach dzierżawienia przez nich Horbowa sporządzony został kolejny inwentarz. Przedstawia on wygląd założenia w roku 1720 następująco. „Do dwora z ulice jadąc, wrota niezłe z furtą z dranic grubych, postąpiwszy od wrot w lewo dwór, wchodząc do sieni drzwi proste, na biegunach. W sieniach komora z drzwiami prostymi na biegunach miasto spiżarni. Komin drewniany gliną lepiony, tamże kuchenka w kominie. Do izby wchodząc drzwi na zawiasach żelaznych, przy drzwiach szafa stolarska, na spodzie schowania dwoje, ze drzwiczkami na zawiasach żelaznych, z wierzchu schowania dwoje, drzwiczki w kracie na zawiasach żelaznych. W tejże izbie okien trzy szklanych ze szkła prostego w okrągłe, szyby w drzewo oprawne, dwa okna całe, a trzeciego połowica, a druga połowica okna dranicami zabita. Stół stolarski średni, stołek jeden, ław dwie przy stole, krótkie, piec z kaflów szarych i kominek prosty. Komora, z izby do niej drzwi na zawiasach żelaznych. W tej komorze okien średnich dwa w drzewo oprawnych w szyby okrągłe i proste i komineczek w niej prosty. Za sieńmi tej izby izdebka z sionkami, drzwi do niej na biegunach proste. Do izdebki drzwi proste, na biegunach, kominek prosty, piec z kaflów szarych, okienek szklanych prostych małych dwa, w drzewo oprawnych, nie całe szyby pobite. Tego budynku dach wszystek słomą kryty, stary, poprawy potrzebuje. Niedaleko Izby od wrot świronek mały, z klamką i probojami, zasieczkami, do zboża sypania, dach słomą kryty, stary w dziurach, nakrycia nowego trzeba. Od świronka niedaleko piekarnia z sionkami, drzwi na biegunach, dach kryty słomą, stary. Ogrody dwa przy folwarku i ostrokole. Ogrodzenie tego folwarku w ostrokół. Za ulicą chlewy i chlewki dla bydła i drobiazgu. Trzy z drzewa i chrustu plecione, restauracji potrzeba, i drzwi proste, dach słomą kryty stary w dziurach. Od chlewków zaraz idą w pola do gumna szopki z obu stron bez dachu, nakrycia potrzeba i ściany restaurować de novo. Gumno tuż, do niego wrot... troje, dach słomą kryty poprawy potrzebuje. W ogrodzie przy studni różnym warzywem zasianego zagonów siedemnaście. Tego nic nie zeszło i nic widać nie było. Naczynia. Szanek dworny jeden do mieszania zboża. Więcej nic.."10 [W cytacie wprowadzono współczesną pisownię.]

W następnym roku Stanisław Wincenty z Łuzek Łuzecki sprzedał Horbów „cum omnibus attinentis et partinentis" Michałowi z Grabownicy Pełce, stolnikowi sanockiemu. Przy tej okazji również sporządzono inwentarz dóbr, który opisuje folwark w sposób następujący. „Opisanie Dworu. Najprzód wjeżdżając do dworu wrota, wielkie z tarcic na biegunach drewnianych. We wrota wszedłszy Budynek po lewej ręce Izba z komorą i pomostem, drzwi do Izby i do komory na zawiasach żelaznych. Piec kaflowy, okien trzy, dwie w ołów, a trzecie w drzewo oprawne. W sieniach kuchnia do gotowania jeść, naprzeciwko także izba czeladna z komorą, piec kaflowy biały, komin drewniany, gliną lepiony, dach słomą kryty. Piekaren dwie, jedna stara, druga nowa z komorą nad sadzawką. Po prawej ręce idą do wrot syrnik z gołębnikiem, drzwi na biegunach drewnianych, dalej idąc spichlerz na pomoście [z drzwiami] na zawiasach żelaznych z zasuwką drewnianą, na tyle za spichlerzem izdebka z alkierzykiem. Piec zielony, okna trzy w ołów oprawne, drzwi dwoje na zawiasach żelaznych, naprzeciwko spiżarnia do schowania. Tenże spichlerz z izdebką słomą kryty, komina żadnego nie masz wywiedzionego. Na boku tego spichlerza chlewów trzy dla drobiazgu, stajnia dla koni na pomoście słomą kryta, z tarcic sielników dwasta [?] słomą kryta, stadnica na konie nie nakryta. Wrota do gumna wchodząc dwojnaste z dranic na biegunach drewnianych, przy tym Browar dranicami kryty bez żadnych statków, dwór sam żerdziami ogrodzony"11 [W cytacie wprowadzono współczesną pisownię.]

Jak wynika z dwóch ostatnich inwentarzy sporządzonych w okresie jednego roku, podczas dwunastoletniej dzierżawy Grabowskich Horbów w dalszym ciągu pełnił funkcje gospodarcze, jednak przybyło zabudowań i poprawił się ich stan. Na podstawie opisów inwentarzowych zidentyfikować można kilka podstawowych elementów kompozycji przestrzennej założenia. Do dworu wiedzie ulica - zapewne obsadzona alejowo droga łącząca dwór z kościołem. Całość kompozycji jest ogrodzona i składa się z kilku części. Zabudowania gospodarcze grupują się wokół gumna, zaś pozostałą przestrzeń wypełniają trzy ogrody. Jeden, warzywny, przy studni. Drugi przy folwarku (tj. w sąsiedztwie dworu) oraz trzeci przy ogrodzeniu zabudowań dworskich. Inwentarz z 1721 r. wymienia też sadzawkę i browar - typowy element osiemnastowiecznych folwarków.

Przed 1725 r. Horbów nabyli od Pełki Radziwiłłowie, którzy przyłączyli te dobra do swoich dóbr hrabstwa bialskiego. Nowi właściciele przebudowali założenie zamierzając przekształcić je w swoją podmiejską rezydencję. Przystąpiono więc do budowy drewnianego pałacu, przy którym zapewne rozplanowano ogród ozdobny. Jak pisano w 1725 r. ,,... w Horbowie piec na wapno za tydzień będzie wygotowany. Drzewo na pałac cieśle obrabiają, kamienie na fundamenta zwożą powoli..".12 Prace te musiały się jednak przeciągać, gdyż jeszcze w 1732 r. pałac nie był wymieniany wśród budynków istniejących na terenie założenia w Horbowie. W świetle inwentarza z 1732 r. założenie to wyglądało następująco. „Wjeżdżając do dworu ode wsi wrota dwoiste na sześciu słupach budowane w kwadrat gontami pobite. Idąc od wrót po lewej ręce budynek niedawno postawiony, do którego wchodząc do sieni drzwi na biegunach z deszczek prostych, w sieni kuchenka z drzewa obłożona z kominem dużym lepionym nad dach wywiedzionym. Przy tymże budynku drabina do komina zrobiona dla ostrożności ognia. Ta kuchenka z sieni dylikami zapierzona. W tej sieni pułap z dylów. W tejże kuchence spiżarka na statki kuchenne. Z sieni wchodząc po lewej ręce izba biała do której drzwi stare z tarcic na zawiasach żelaznych z klamką, zaszczepką i skoblami żelaznymi, a z izby antabką i haczykiem. W tej izbie okien dwie wielkich w ramach stolarskiej roboty w ołów oprawnych z kwaterami na zawiasach żelaznych z haczykami. W tej izbie stół duży, ław dwie, piec zielony kaflowy, kominek przy piecu z gliny lepiony z którego i piec do pieczenia chleba jest. W tejże izbie przy drzwiach szafka we trzy police. Podłoga w izbie i powała z dylów ciosanych. Idąc z tej izby do komory alias alkierzyka drzwi z tarcic na zawiasach żelaznych z zaszczepką, haczykiem i skoblem żelaznymi. W tym alkierzu okno jedne w ołów oprawne. W tejże komorze kominek z gliny lepiony. Pomost z dylów, u tych zaś okien okiennice na zasuwach drewnianych. Z tego alkierza drzwi do komory na biegunach z zaszczepką i antabką. W tej komorze okien dwie w drzewo oprawnych z okiennicami z dranic robionymi na biegunach. Ta komora bez pomostu. Z tejże komory druga komora  do której drzwi na biegunach z zaszczepką i skoblami żelaznymi. W tej komorze okienko małe w drzewo oprawne. Z tejże komory drzwi dwoje na biegunach na tył na Dwór, drugie od kuchni. Ex opposito tej izby druga izba czeladna w której drzwi stare z deszczek na biegunach zrobione. W tejże izbie okienek dwie małych w drzewo oprawnych. W tej izbie ława jedna, piec szary kaflowy, komin w tej izbie z gliny lepiony, przy którym i piec chlebowy jest. Ta izba na pomoście drewnianym. Te tedy budynki pierwsze słomą kryte, a tylne, co się opisywały w końcu od ogródka szczebelkami ogrodzonego, gontami pobite. Przy tychże budynkach już opisanych jest w drugim końcu piekarnia od ogrodu, do której wchodząc do sieni pierwszej drzwi na biegunach i drugie prosto w tył także na biegunach. W tychże sieniach przy piekarni komórka poboczna dla tych schowania gospodyni rzeczy i sadzenia drobiazgu, w sieniach stoi stępa olejowa. Z tych tedy sieni idąc do piekarni drzwi na biegunach drewnianych, w której piekarni okna zwyczajne piekarniane małe, ale tylko zasuwki, bo okienek nie masz. W tej piekarni ław dwie i piec zwyczajny piekarniany do pieczenia chleba, a osobliwie kominek z gliny lepiony do niecenia ognia, i ta piekarnia także słomą kryta. W końcu tego całego budynku z przyjazdu od wrót jest ogródek szczeblowaniem ogrodzony do siania jarzyny i sadzenia wysadzek. Dalej idąc od piekarni ku piwnicy syrnik na czterech słupach niewielki postawiony, dranicami pobity, przy którym drzwi na ogród ze schodkami. Dalej idąc od sernika około ostrokoła piwnica w ziemi z drzewa zrobiona wpół słomą a wpół dranicami kryta. Drzwi do niej na biegunach z zasuwką drewnianą i z zaszczepką i skoblami żelaznymi. Ex opposito tej piwnicy spichlerz w prawej stronie stary z wystawą na siedmiu słupach, z górnym piętrem, do którego drzwi na dole na zawiasach żelaznych z zaszczepką i skoblami żelaznymi. Z dolnego zaś spichrza na górny spichlerz schody stare, bo już i sam spichlerz cale stary i ganek. Wchodząc tedy do spichlerza dolnego drzwi na zawiasach żelaznych do salki quondam będącej, w której mieszkano, bo tak i budowano jak do mieszkania. W tej salce okien trzy, tylko okiennicami na zawiasach będących pozamykanymi, a kwater tylko sześć w oknach, bo z dawna z podania Jm pana Jeziernickiego pobite byli. W tejże Sali jest przegroda, w której drzwi na zawiasach żelaznych. Naprzeciwko tejże Sali przez sień spichlerzyk, do którego drzwi na zawiasach z zaszczepką i skoblami żelaznymi. Ten spichlerz wszystek słomą kryty i cale reperacji potrzebuje. Przy tymże spichlerzu w samym końcu od pola chlewek na świnie zbudowany mizerny, w drugim zaś końcu, co był gołębnik stary z podania, już się obalił. Obróciwszy się w zad za spichlerz jest spichlerzyk zbudowany przez Pana Krzynowskiego z drzewa z Lachówka, który słomą kryty. Do tego spichlerzyka drzwi na biegunie drewnianym z zasuwką drewnianą. Dalej idąc od tego spichlerzyka wyżej ku polu, chlewy dwa na gęsi i kury z przegrodą z drzewa budowane, do których chlewów drzwi troje. Te chlewy tak pokryte: rząd jeden dranic naokoło obitych a reszta słomą pokryta, tylko i to reperacji potrzebuje. Od tych chlewów dalej idąc ku gumnowi, stajnia po prawej ręce na pomoście drewnianym, do której wrota dwoiste z drągiem, z zaszczepką i skoblami żelaznymi, w której jasło jest jak należy i ta stajnia takie poszycie ma na sobie jako i chlewy wyż wyrażone. Od tej stajni idąc dalej ku gumnowi ulicą płoty z obu stron żerdziane w słupy pogrodzone, które zaczynają się końcami, jeden prawy od stajni, a drugi od piwnicy i wpierają aż na przygumienie w chlew zbudowany przez Pana Wierzbę in Anno 1729 z drzewa folwarka Lachówki, który chlew słomą kryty, do tego wrota tarciczne dwoiste. Przy tym chlewie w końcu ogródek zagrodzony płotem, w którym teraz wysadki różnej jarzyny. Przy tym ogródku stodoła porządna na dwudziestu sochach z czworgiem wrót dwoistych tarcicznych, to jest troje z drągami i zasuwami drewnianymi, a u czwartych od obory samej, z przyjścia zaszczepka żelazna ze skoblami i kłódką do zamykania. Ta stodoła zaczęta budować in An. 1726 za p. Krzynowskiego przy pomocy leśników o dwojgu wrót podwójnych z drągami, która dranicami rząd jeden na około obita, a dalej wszystka słomą pokryta. Drzewo zaś na tę stodołę było wszystkie ze stodoły starej, która się opisały in A. 1727 w podaniu Im. Pana Jeziernickiego już starą reperacji potrzebującą, także ze chlewków, co byli od ogrodu w słupy nowe. Za tą oborą szopy stare już mało co stoją, z dawna podane, które były dla złożenia słomy i siana. Do tych szop wrota pojedynkowe, draniczne. Te szopy słomą kryte. Ten tedy dwór w takowym oparkanieniu i płotach, jak zaczęto pisać od przyjazdu z początku. Zacząwszy od wrót. Wjeżdżając w prawej stronie zaczyna się ostrokół i idzie na koło podwórza od pola, który kończy się przy stajni wyż wyrażonej. Druga zaś strona lewa zaczyna się przy tych komorach co gontami pobite przy budynku samym i kończy się przy piwnicy takowy ostrokół. Wszedłszy zaś na przygumienie jest parkan od ogrodu przęseł 11 z drzewa dawnych obór, jako się nadmieniło, który parkan in A. 1732 na wiosnę p. Krzynowski postawił. Dalej zaczyna się płot żerdziany i idzie około całego ogrodu pod olszyną, który wpiera w szopę, gdzie wapna robią. Przy tym płocie blisko szopa na słupach zbudowana słomą kryta do robienia wapny. Przy której szopie w bliskości miejsca piec wapienny pod dachem dranicznym, do której wapielnik nazywa się Tymosz Strycharz. Wyszedłszy ze dworu we wrota, co się napisały z przyjazda, prosto o staje kościół, przy którym i plebania zaraz blisko, do której dziesięciny należy ze dworu horbowskiego co roku przy zebraniu krescencji żyta kop sześć. Sadzawka w tyle budynku ocembrowana dylami jeszcze dobra, jednak trzeba ją poprawić bo się słupy miejscami powyrywały i parkan dla tego podniósł się. W tej sadzawce są karaski i szczupaczki, których zbytecznie łowić nie należy i w końcu tej sadzawki druga sadzawka stara przez groblę niecembrowana już zarosła... Ogrody należące do tej majętności 1. Ogród ogrodzony ostrokołem nie dojeżdżając do dworu, w którym konopie i jarzyna zasiana, 2. Ogródek zagrodzony przy samych wrotach, po prawej stronie wjeżdżając do dworu, i w tym jarzyna zasiana ogrodna, 3. Ogród wielki prosto podwórza , w którym zasiano Jęczmieniem, bobem i jarzyną różną ogrodową".13

Na podstawie przytoczonego inwentarza można obserwować proces przemian zabudowy folwarcznej. Starzenia się jednych budynków i wznoszenia innych. Utrzymywały się za to trzy ogrody folwarczne, wszystkie użytkowe i zapewne kwaterowe. Trudno jednak na podstawie opisu inwentarzowego uchwycić jakieś reguły kompozycyjne, które stałyby u podstaw organizacji przestrzeni opisywanej siedziby folwarcznej. Oprócz osi łączącej dwór z kościołem o długości „staja", czyli około 134 m. Na wschodnim krańcu tej osi znajdował się kościół, a na zachodnim dwór, w pobliżu którego (być może także na tej samej osi) położony był ogród wielki. Tyle, że zarówno ten ogród, jak i dwa pozostałe miały charakter tylko użytkowy. Część gospodarcza mieściła się zapewne na zachód od dworu. Wyróżniał się w niej jeden bardziej reprezentacyjny budynek - spichlerz. Na południe od założenia znajdowały się też sadzawki, których resztki widoczne były jeszcze w latach 80. XX w. W 1732 r. trwały niby prace przy wznoszeniu drewnianego pałacu, ale nie wyszły one poza gromadzenia materiałów i nadal wypalano wapno pod fundamenty.

W kolejnych latach folwark w Horbowie został zaniedbany i zapewne wstrzymano też w tym czasie wznoszenie rezydencji. Kolejny obraz folwarku przedstawia inwentarz z 1740 r. „1. Z przyjazdu od Białej wrota wpół odchylające się między ostrogiem tarciczne, w nich goździ żelaznych dużych 33, te na biegunach, w górze kuna żelazna z goździami i z pułapem, gontami pokryte, na 4 słupach i 5 gałek drewnianych w górze. Przy tych furtka, gradus do niej. Drzwi do niej z deseczek ciosanych z zasuwką drewnianą, od tejże parkan, z dylów z przyjazdu. Te wrota stare, z prawej strony kostkowane, aż do samego gumna, stare, wpół opadłe, po lewej balaskowanie w słupach. 2. Idąc w lewo izba dla podstarościego..., ten budynek słomą pokryty, stary i opadły wszystek... za tymże studnia nad sadzawką ocembrowana niezła z sochą, żurawiem, kluczem, wiadrem i korytem dla napawania bydła. 3. Dalej trochę browar, drzwi tarciczne z zaszczepką i skoblem. W nim pieców glinianych trzy do gorzałki pędzenia na kadzi 6. Tamże rynna od studni i druga od sadzawki z sochą i żurawiem i wiadrem, ocembrowana, niezła, niedaleko stajenka dla wołów z dwoma żłobami, drzwi na biegunie z dylików i zasuwka drewniana. Ten browar pobity dranicami jest dobry i stajnia pokryta także dobra. 4. Piwnica nowa z dylów, drzwi 2 na biegunach z zaszczepkami 2 i skoblami, dranicami pobita, od tej balaskowanie aż do gumna. 5. Za tą syrnik nowy na 4 słupach balaskowany... 6. Spichlerz we dwa piętra... 7. Za tym stajenka stara niewielka... 8. Dalej trochę chlewków 3 starych zrujnowanych we 3 przegrody... 9. Za tymi stajnia dla koni..., dawno reparacji potrzebuje, od tej wrotka z sztachetów balaskowania części, druga część do gumna ostrożyną od ostrogu do gumna dylami w słupach 9 między którymi wrota bez drzwi. 10. Wchodząc na gumno wrota bez tarcic... i naprzeciw wrota takież... wychodząc przęseł parkanu od pola 6. 11. Niedaleko od tego w prawo obora... Ogrody dworne. 1. Ogród nad ulicą po prawej stronie circa circaum ostrożony 2. Ogród przy bramie dokoła żerdziami ogrodzony przeciw kościoła 3. Ogródek przed oknami świetlicy balaskowany i drzwiczki na biegunach 4. Ogród alias pasieka nazwana gdzie znajdują się jabłka, gruszki, śliwki, wiśnie i tarnośliwki 5. Ogród od piwnicy niedaleko pasieki, w nim trochę wisien i śliwek prostych, dokoła ogrodzony żerdziami 6. Ogród za ostrogiem nieogrodzony, że na wypuście pod błotem".14

Chociaż przybyło w Horbowie ogrodów, to jednak charakter całego założenia nie zmienił się i nadal pełniło ono funkcje wybitnie utylitarne. Pojawiły się w nim tylko oprócz ogrodów warzywnych sady i pasieka.

Kościół horbowski spłonął prawdopodobnie na przełomie lat 1740-1741.15 ten pożar, jak również nieukończona budowa rezydencji (o której nie wspomina ostatni z cytowanych dotychczas inwentarzy), zwróciły zapewne uwagę administracji dóbr bialskich na zaniedbaną wilegiaturę w Horbowie toteż prawdopodobnie w latach 40. XVIII w. ukończono wreszcie budowę rezydencji, a na początku lat 50. przystąpiono do odbudowy kościoła. W latach 50. dziedzic Białej - Hieronim Radziwiłł bywał w Białej w interesował się pracami przy obudowie kościoła. Z 1752 r. pochodzi zachowany list Radziwiłła do Kustina, oficera milicji radziwiłłowskiej, w którym nalega na przysłanie „abrysu" kościoła, bez którego nie można prowadzić dalszych prac ciesielskich.16

W roku 1764 kolejny właściciel Białej - Karol Radziwiłł „Panie Kochanku" skazany został na banicję, a jego dobra skonfiskowano, przy czym Horbów wraz z okolicznymi folwarkami przypadł hr. Jerzemu Flemingowi, podskarbiemu Wielkiego Księstwa Litewskiego i dziedzicowi pobliskiego Terespola. Przed przejęciem przez Fleminga dobra horbowskie zostały zlustrowane i sporządzono wówczas inwentarz obrazujący stan założenia.

„Wjeżdżając do dworu brama z furtką na biegunach podwójna bez żelaza. Idąc z bramy po lewej stronie budynek administratorski. Za tym budynkiem po prawej stronie stajenka..., obok tej stajenki chlewków trzy pokrycia i reperacji potrzebuje. Po drugiej stronie lamusek z syrnikiem na górze..., od tego lamuska idąc gołębnik na górze, a pod nim chlewek. Budynek rezydencjalny prosto bramy wjezdnej, do którego wchodząc ganek, z niego do sieni drzwi na zawiasach z kruczkiem i klamką, w której piec zielony, komin kapiasty murowany, okien cztery w drzewo osadzonych, stół czarno malowany, ława jedna, zydel jeden, szafa jedna z drzwiczkami na zawiasach z zaszczepką i kółkami żelaznymi. Z tej izby do alkierza drzwi na zawiasach, z zaszczepką i klamką, kominek kapiasty murowany, piec razem z izbą korespondujący, okno jedne, z alkierza garderóbka, drzwi do niej na zawiasach z zaszczepką, okien dwie potłuczonych. Powróciwszy nazad przez sień, drzwi naprzeciwko do drugiej izby na zawiasach z klamką, w której piec zielony, kominek kapiasty murowany, okien cztery. W jednym cztery szyby wybite, w drzewo oprawne. Stół stary i ław dwie, z tej izby drzwi do alkierza na zawiasach do garderóbki, w której okno jedne i drzwi w tył na zawiasach z zaszczepką. Z sieni drzwi do ogrodu na zawiasach z zasuwką drewnianą. W budynku tym kominów dwa murowanych na dach wyprowadzonych, cały budynek gontami kryty, reperacji potrzebujący. Z tego budynku ku gumnowi idąc stajnia, do której wrota podwójne... Z stajni idąc ex opposito piwnica drewniana słomą kryta... Za tą piwnicą chlew, w którym drugi przegrodzony stary... Idąc na gumnisko brama podwójna..., prosto której stajnia z żłobami, wrota do niej podwójne..., z której furtka w pole..., od tej stajni idąc w prawo item brama, wrota podwójne... Z tej bramy idąc dalej prosto brama z furtką bez wrót gontami pokryta stara. Od tej bramy po prawej ręce spichlerz z wystawą..., gontami kryty reperacji potrzebujący. Prosto spichlerza obora w kwadrat zabudowana, z szopami, waląca się, reperacji z gruntu potrzebująca. Od obory prosto idąc stodoła na dwudziestu sochach stojąca... Ex opposito szopa na słupach stojąca pokrycia potrzebująca. Te całe zabudowanie tak dworne jako i gumienne przez część parkanem, sztakietami, ostrokołem i płotem oprowadzone tudzież pastewnik i ogrody, ale większą częścią reperacji potrzebują".17

W inwentarzu tym po raz pierwszy pojawia się wznoszona od lat 30. XVIII w. rezydencja, przy czym w 1764 r. wymagająca już remontu. Można zauważyć, że w porównaniu z poprzednimi, inwentarz z 1764 r. sporządzono w sposób skrótowy, toteż pomijał on różne elementy założenia, które wskazywały na to, że założenie pełniło oprócz funkcji użytkowych także funkcję rezydencjonalną, a które zostały odnotowane w kolejnym inwentarzu - z roku 1786 r. (sporządzonym z okazji przejmowania folwarku w dzierżawę przez niejakiego Kiernożyckiego).

„Z przyjazdu od gościńca brama podwójna z furtką z tarcic, z obu stron sztachety. Dwór, czyli rezyencja gontami pokryta, ale nowego dachu potrzebuje. Z przyjazdu od bramy po lewej stronie folwark dranicami pokryty... Za rezydencją i za ogródkiem dwie piwnice z drzewa słomą kryte... Przy pierwszej piwnicy psiarnia nowo wybudowana słomą pokryta. Dalej idąc od psiarni izba kuchenna dranicami kryta..., pod tymże dachem chlewków dwa... Poniżej, za chlewami browar dranicami kryty..., pod tymże dachem wołownia..., w rogu browaru studnia z żurawiem... Za browarem słodownia dranicami pokryta... Przy folwarku i słodowni sadzawek dwie zarybionych karaskami. Od bramy z przyjazdu na prawej stronie przy końcu sztachetów szopa słomą pokryta..., pod tymże dachem wozownia..., do tejże przybudowana komórka... Stajnia słomą pokryta, pośrodku przepierzona... W rogu stajni piwnica z drzewa słomą pokryta..., obok piwnicy szopa do składania siana słomą pokryta stara... Spichlerz nowy na dziedzińcu z wystawą, gontami pokryty... Od spichlerza idąc na gumno wrota podwójne, na prawej ręce od wrót spichlerz słomą pokryty, z wystawą..., obok spichlerz stary słomą pokryty... Obok spichlerza szopa z dwiema podwójnymi wrotami... Stodoła częścią reperacji potrzebuje... Przed stodołą na gumnisku brogów trzy na słupach z dachami słomianymi do składania zboża..."18

Na uwagę zwraca w tym inwentarzu pojawienie się w Horbowie takiego nowego elementu jak psiarnia, co może wskazywać na to, że siedziba ta pełniła także funkcje dworu myśliwskiego. Zwłaszcza, że w tym czasie Horbów otaczały rozległe lasy.19

Kolejny inwentarz sporządzono w roku 1793 w związku z ponownym obejmowaniem folwarku przez Kiernożyckiego w trzyletnią dzierżawę. Ten z kolei inwentarz, chociaż zawiera opis zabudowań niewiele odbiegający od przedstawionego z poprzednim inwentarzy, to dodatkowo wymienia ogrody folwarczne, które w tym czasie przedstawiały się następująco. „Ogrody dworne: Pomiędzy oborami, spichlerzem, budynkiem i sernikiem ogród duży 1. W którym oprócz warzywa krzaczki porzeczków i do kopy szczepów młodych liczy się; za kuchnią - 1; za gościńcem - 1; chmielnik nowo zasadzony czeskim chmielem za ogrodem wielkim 1".20

Horbów-schemat-k. XVIII w.

Schemat rozplanowania folwarku w Horbowie w końcu XVIII w. - próba rekonstrukcji

W oparciu o przytaczane inwentarze można podjąć próbę zrekonstruowania schematu kompozycyjnego założenia w II połowie i w końcu XVIII w. Całość posiadała typowy kwaterowy układ, być może powstały już w okresie Odrodzenia, a później przebudowany w celu podkreślenia głównej osi kompozycyjnej. Do założenia wiodła od południa droga z traktu brzeskiego przecinająca niewielki strumień i przedzielająca następnie prostokątny teren folwarku, w którego centrum stał dwór. Kościół znajdował się na wschód od folwarku, przy czym kościół i dwór łączyła wspólna oś kompozycji poprowadzona ze wschodu na zachód przez środek prostokąta folwarcznego. Wzdłuż tej osi biegła droga obsadzona alejowo. Na zachód od dworu - rezydencji znajdował się ogród wielki otoczony budynkami gospodarczymi. Inne ogrody otoczone drewnianymi parkanami oraz sadzawki znajdowały się na południe i wschód od zabudowań. Całość folwarku otaczały aleje (w tym aleja przy drodze dojazdowej posadzona na północ od strumienia).21

W opisanym stanie założenie przetrwało do czasu wojen napoleońskich. W 1812 r. wojska rosyjskie podążające za wycofującą się Wielką Armią zniszczyły zarówno kościół w Horbowie, jak i całe założenie folwarczne.22 Sporządzony później w 1818 r. inwentarz przedstawiał Horbów następująco.

„... Budynek mieszkalny drewniany na podmurowaniu, w roku 1817 nowo postawiony, długości łokci 22 ½, szerokości łokci 16, gontami kryty, w tym pokojów 4, garderobka 1, sień 1, z garderobki schody na górę... Pod tymże budynkiem sklep z szyją murowaną ze sklepieniem... Oficyny w tym majątku nie ma. Kuchnia drewniana, częścią z drzewa starego, częścią z nowego w roku 1818 postawiona słomą kryta... Budynku ekonomicznego, praczkarni, sklepów warzywnych, lamusa nie ma. Lodownia drewniana w r. 1818 postawiona, do niej schody..., pokrycie jej dachem dubeltowym, to jest dranicznym i z trzcin. Spichlerz ekonomiczny z drzewa starego roku 1817 przestawiony... Wozownia z stajnią z drzewa tartego w r. 1818 nowo zbudowana, dranicami kryta, w środku jest wozownia, a po obydwu stronach tejże stajenki 2, a każda na 6 koni... Chlewki na ptactwo z drzewa dawnego postawione słomą kryte... Browar gorzałczany, piwny i wołownia nie egzystują. Gumno składowe z drzewa tartego i ciosanego w słupy niedawno zbudowane, w którym soch par 9 długości łokci 97, szerokości łokci 31, słomą kryte, wrót podwójnych... 6. Obora we dwie linie z drzewa tartego w słupy zbudowana, słomą kryta..., długości w jednej linii łokci 62, szerokości 15 łokci; drugiej linii długość łokci 63, szerokość łokci 14, wrót podwójnych tarcicznych 3. Obórka dwa przęsła długości a jedno szerokości mająca stara dawnego budowania i waląca się... Budynku mieszkalnego dawnego sam tylko zrąb pozostaje, dach zaś, połapy i podłoga rozebrane, ściany tego budynku czyli zrąb zupełnie spróchniały, tylko do opału użyte być może z niego drzewo, a przy tym budynku egzystuje jeszcze komórka niewielka..., dranicami kryta, komórka takaż niewielka... Kuchnia stara dranicami kryta, w części rozebrana, a w części jeszcze egzystuje... Studnia jedna przy sadzawce drzewem cembrowana dobra. Studnia druga przy spichlerzu równie obłożona drzewem, przy których sochy, żurawie i kubły. Ogród fruktowy zajmuje morgów trzy, w którym kwater 10 różnym warzywem i w małej części prosem i pszenicą zasiane. Drzew różnych starych, to jest grusz 9, śliwek węgierek 11, nowo teraz zasadzonych szczepów młodych 18, grusz szczepowych 49, kwatery porzyczkami i agrestem obsadzone. Ogrodów ekonomicznych 3 zajmujące morgów 2 ½, dwa kartoflami, a jeden zbożem zasiany. Sadzawek 2 niewielkich, zapuszczone i błotniste, w których są drobne karaski. Ogrodzenie koło rezydencji płotem w koły na kształt ostrokołu, ogrodu fruktowego takimże płotem w koły i żerdziami."23

Jak na to wskazuje przytoczony opis inwentarzowy, w roku 1818 większość zabudowań była w Horbowie nowa lub nowo przestawiona, przy czym część nowych zabudowań postawiono ze starego drewna. Wydaje się nader prawdopodobne, że folwark odbudowywano w oparciu o stare rozplanowanie, zaś ogród fruktowy leżał na miejscu wcześniejszego ogrodu wielkiego i podzielony był na kwatery drogami obsadzonymi porzeczkami i agrestem. Zajmował on dość rozległy teren - 1,5 ha. Przypuszczać należy, że w tym samym czasie, co nowe zabudowania folwarczne wzniesiona została także na miejscu starego kościoła drewniana kaplica.24

W 1819 r. dobra Horbów nabył od Prokuratorii Masy Radziwiłłowskiej książę Adam Czartoryski za sumę 180 000 zł.25 Zapewne jednak zmiana właściciela nie spowodowała większych zmian z rozplanowaniu założenia folwarcznego, które w opisywanym stanie przetrwało co najmniej do czasu uwłaszczenia. Po Powstaniu Listopadowym dobra horbowskie zostały przez rząd carski skonfiskowane i na zasadzie majoratu nadawane były następnie osobom zasłużonym władzom zaborczym. Ostatnimi przed I wojną światową właścicielami Horbowa byli hr. Nierad, a następnie Zofia Michajłowna Kirpiczowa. Tuż przed 1914 r. rządcą Horbowa był niejaki Chludziński.26

Zapewne po Powstaniu Styczniowym, w okresie gdy gospodarka folwarczna przestawiana była na intensywniejsze formy gospodarowania, także i w folwarku horbowskim poczyniono różne inwestycje. Według opisu sporządzonego tuż po I wojnie światowej stało w Horbowie wówczas 18 budynków: dom mieszkalny i domek drewniany, lodownia, stelmasznia, czworak, ośmiorak, czworak, chlew, stajnia, obora, stodoła, szopa, druga szopa, spichrz, spichrz drugi, chlewek drugi, drwalnia, kuźnia z mieszkaniem. Usytuowanie tych zabudowań powielało kwaterowy układ przestrzenny istniejący w XVIII w. - jak to widać na załączonej kopii szkicu z 1920 r.27 Chociaż rozbudowane zostały sady i warzywniki, to także i one mieściły się w pierwotnym kwaterowym układzie.

Cała ta kompozycja została gruntownie zniszczona podczas walk Rosjan z Niemcami w roku 1915. Spłonęły wówczas zabudowania dworskie i stojąca na dawnym cmentarzu kościelnym kaplica.28 W latach 1916-1918 grunty folwarczne o łącznej powierzchni 792 morgów (około 396 ha) użytkowali Niemcy. W skład tych gruntów wchodziło wówczas 450 morgów (około 225 ha) ziemi ornej, 333 morgów (około 163 ha) łąk, 5 morgów (około 2,5 ha) ogrodu owocowego oraz 2 morgi 84 pręty (około 1 ha) ogrodu warzywnego. W 1919 r. grunty te nie były już użytkowane, a w latach 1920-1921 dzierżawili je okoliczni rolnicy. W tej fazie rozwoju powierzchnia całego założenia wynosiła około 10 ha. Począwszy od 1921 r. majątek był sukcesywnie parcelowany, przy czym teren założenia nabyli Szulc i Zakrzewski.29

Horbów-rozplanowanie 1920

Schemat rozplanowani folwarku w Horbowie w 1920 r.

Oryginał w: AP Lublin, Okręgowy Urąd Ziemski, nr 2239

 

W następstwie dalszych sprzedaży i rodzinnych podziałów majątkowych dawny układ przestrzenny założenia ulegał zatarciu. Nowi właściciele wznosili tu nowe budynki mieszkalne i gospodarcze w sposób całkiem obcy dotychczasowej kompozycji. Dawne sady raz aleje i szpalery uległy zniszczeniu w wyniku braku opieki. Po II wojnie światowej proces niszczenia pozostałości dawnej kompozycji folwarcznej jeszcze się nasilił. Natomiast teren dawnego cmentarza kościelnego zaliczony został najpierw do użytków rolniczych, a później jako działka siedliskowa sprzedany został Lidii Łabczuk.

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji Horbowa zachowała się droga dojazdowa (niegdyś oś dzieląca wzdłuż założenie folwarczne na kwatery wschodnie i zachodnie) - być może najstarszy zachowany element kompozycji. Poza tym przetrwały pewne elementy osiemnastowiecznego układu: droga prowadząca do wsi, ślady cmentarza przykościelnego i droga łącząca ten cmentarz z miejscem, w którym stał niegdyś dwór, a także dwa stare osiemnastowieczne drzewa (lipa na terenie dawnego cmentarza o średnicy pnia około 150 cm oraz lipa przy drodze dojazdowej o średnicy pnia 100 cm), a także zaniedbane sadzawki. Nie zachowały się żadne zabytkowe budynki, ani osiemnastowieczne, ani późniejsze, ani też stare ogrodzenia. Przetrwały jedynie nieliczne drzewa, z których część rośnie wzdłuż wcześniejszych podziałów terenu na kwatery. Z I połowy XIX stulecia zachowały się: jesion o średnicy pnia 92 cm, klon o średnicy pnia 85 cm oraz 3 lipy o średnicy pnia po 80 cm każda. Z II połowy XIX w. przetrwała część klonów, jesionów, lip i wierzb o średnicach pni 50-80 cm. Można też było spotkać pewną liczbę drzew starych pochodzących z nasadzeń I połowy XX w. - lip, klonów, grabów, kasztanowców, jesionów i olsz. Poza tym rosła w tym czasie w Horbowie pewna liczba drzew młodych - pojedynczo i w grupach. Podobnie jak drzewa stare, grupowały się one przy granicach północno-wschodniej kwatery, na terenie dawnego cmentarza przykościelnego i nad sadzawką. A także w sąsiedztwie nowych zabudowań i przy drogach jezdnych. W tych samych miejscach rosła też niewielka ilość krzewów.

W roku 1984 skład gatunkowy roślinności Horbowa był już bardzo ubogi - można tu było spotkać zaledwie 16 gatunków drzew i krzewów. Zniszczenie kompozycji radykalnie zmniejszyło też funkcję obiektu w krajobrazie, a nowa zabudowa sprawiła, że upodobnił się on do typowej zagrody chłopskiej. Niemniej, nadal widać było z daleka zachowany starodrzew, sad i aleją dojazdową.30

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI w., Wrocław 1951, s. 45-46

2 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI w., Wrocław 1951, s. 45-46

3 Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego, Biała Podlaska 1939, s. 80-81

4 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 123 (podaje jedynie, że w latach 1516 i 1517 dziedzice Horbowa potwierdzają nadanie na rzecz cerkwi)

5 Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego, Biała Podlaska 1939, s. 80

6 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Cichońska Barbara, Tomecki Janusz, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarcznego w Horbowie, Biła Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

7 Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego, Biała Podlaska 1939, s. 80

8 Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego, Biała Podlaska 1939, s. 80

9 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1168, s. 1 (Inwentarz Horbowa 1708 r.)

10 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1169, s. 1, 1v, Inwentarz Majętności Horbowa alias Lachowka spisany ze wszelką należytością od mała do wiela w r. tysiącznym siedemsetnym dwudziestym 24 Junij

11 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1170, Inwentarz przy prawie wieczystym majętności Horbowa... ze wsiami Horbówkiem, Lachówkiem i Zalesiem... dany Im Panu Michałowi z Grabownicy Pełce, stolnikowi sądeckiemu od Im Pana Stanisława Wincentego z Łuzek Łuzeckiego, podkomorzyca wendeńskiego, 10 I 1721

12 Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Łopacińskiego II, nr 110, list Stanisława Parczewskiego (rządcy Horbowa) do Anny z Sanguszków Radziwiłłowej, kanclerzyny Wielkiego Księstwa Litewskiego, 20 IV 1725

13 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1171, s. 3 i nast., Opisanie budynków dworu horbowskiego przy podaniu Jm Panu Wiszniewskiemu d. 22 maja 1732

14 Inwentarz folwarku horbowskiego podany wielmożnemu JMPanu Czarnieckiemu, staroście niepokutyńskiemu, cześnikowi wołyńskiemu przez JMci Kuleszę komendanta obersztlennenanta bialskiego ok. 25 aprilis a. 1740

15 Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego, Biała Podlaska 1939, s. 81

16 Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Łopacińskiego, III nr 190, list Hieronima Radziwiłła do Kustina, oficera milicji radziwiłłowskiej, datowany w Białej, 1 VII 1752

17 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1174, inwentarz folwarku Horbowa, przez nas urzędników dekretem Konfederacji Jeneralnej w roku 1764 d. 7 ang. w Grodnie ferowanym do Tradycji i Dóbr Bialskich i Sławartckich posessiami JWM Pana Jerzego Fleminga podskarbiego WXL destynowanych d. 24 Ibris 1764 r. sporządzony

18 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1175, Inwentarz Horbowa od attynencji hrabstwa bialskiego dóbr JOXcia JMci Radziwiłła... w posesję zastawną trzyletnią za sumę złotych poll. Sto tysięcy Wu JMci Panu Kiernożyckiemu, podstolemu ziemi łukowskiej w roku 1786 die 24 junij sporządzony

19 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1171, s. 1-2v, Ograniczenie Majętności Horbowa i Kłody, w którym wyrażają się rzetelnie kopce w jakim miejscu, a gdzie kopców nie masz, tedy Znaki na Drzewach, Kamieniach, Błotach, Rzekach..., 1732

20 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1181/1, Inwentarz folwarku Horbowa... 24 Junij 1793...

21 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Cichońska Barbara, Tomecki Janusz, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarcznego w Horbowie, Biła Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

22 Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego, Biała Podlaska 1939, s. 81

23 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1180/1,2, Inwentarz folwarku Horbowa, dziedzictwem J.O.Xiężniczki Stefanij Radziwiłłówny a w posesji zastawnej Wgo Domańskiego w roku 1818 miesiąca września 25 dnia sporządzony

24 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Cichońska Barbara, Tomecki Janusz, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarcznego w Horbowie, Biła Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

25 Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, nr 138, księga wieczysta dóbr Horbów

26 AP Lublin, Akta Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Lublinie, nr 2239, Parcelacja majątku Horbów

27 AP Lublin, Akta Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Lublinie, nr 2239, Parcelacja majątku Horbów

28 AP Lublin, Akta Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Lublinie, nr 2239, Parcelacja majątku Horbów

29 AP Lublin, Akta Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Lublinie, nr 2239, Parcelacja majątku Horbów; informacje ustne Zająca Stanisława, zam. w Horbowie

30 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Cichońska Barbara, Tomecki Janusz, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarcznego w Horbowie, Biła Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, HorbówKategoria:folwarczny