rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeHuszlew

Park dworski - regularna kompozycja dworsko-ogrodowa powstała w XVIII w. na miejscu wcześniejszego folwarku, funkcjonującego tu w XV-XVII w., dwukrotnie przebudowywana w wieku XIX (najpierw w duchu romantycznym, a następnie krajobrazowym), zdewastowana i częściowo zniszczona w czasie II wojny światowej i w okresie powojennym

Dawna nazwa: Huszlew

Gmina: Huszlew

Położenie obiektu: na wzgórzu dominującym widokowo nad otoczeniem, na zachód od traktu łosickiego (stanowiącego wschodnią granicę założenia) oraz na północ od wsi i od koryta rzeki Poterbo (oddzielającego wieś od założenia) oraz od dużego stawu urządzonego w tym korycie

 

Początki Huszlewa sięgają końca XVI w. Miejscowość ta znalazła się wśród dóbr nadanych Janowi Nassucie przez Władysława Jagiełłę1, przy czym Huszlew był jednym z folwarków klucza Woźniki położonego w powiecie mielnickim. Klucz ten po Nassutach przejęli Zakrzeńscy, a po nich Illiniczowie i wreszcie Kiszkowie. W roku 1591 do dworu w Huszlewie należało 7 wsi oraz 55 ½ włóki ziemi. Ponadto przy dworze było 10 ogrodników.2 Z tego roku zachował się inwentarz dający obraz wyglądu jedynie zabudowań dworskich.

Na początku XVII wieku Huszlew znajdował się już w rękach Mleczków i stanowił ich główną siedzibę. W roku 1666 dziedzic dóbr Szkopy i Huszlew Wojciech Emeryk Mleczko, starosta mielnicki i łosicki, a od 1673 r. wojewoda podlaski, erygował w Huszlewie parafię pod wezwaniem św. Antoniego Padewskiego. Pierwszy kościół z racji na położenie w miejscu wilgotnym został w roku 1689 przeniesiony na teren bardziej suchy.3

Po bezpotomnej śmierci Wojciecha Mleczki dobra huszlewskie przeszły na Izabellę Mleczkówną, podkomorzankę drohicką, żonę Krzysztofa Szujskiego, a następnie na księcia Bazylego Woronieckiego.

W połowie XVII w. dwór w Huszlewie był jeszcze skromny, niewielkich rozmiarów i nie wyróżniał się spośród innych siedzib szlacheckich. Jednak przed rokiem 1679 został wzniesiony nowy, drewniany dwór, odpowiadający potrzebom właścicieli, których główna siedziba znajdowała się w Rudce. Według inwentarza z roku 1679 Huszlew przedstawiał się następująco. „Naprzód dwór do którego wjazd ode wsi, wrota wiązane, forta przy nich. Dwór nowy wielki gontami w pół pobity, a w pół słomą poszyty. Drzwi do tego dworu jedne na zawiasach żelaznych izdeb dwie stołowych przez sień przeciwko sobie drzwi na zawiasach żelaznych z ackiem i skoblami dwiema z tych pokojów większych trzy mniejszych dwa, drzwi na zawiasach żelaznych czworo z skoblami i aczkami, sionka między tymi pokojami drzwi do niej na zawiasach żelaznych, okien w jednej izbie stołowej cztery w ołów, w pokoju także w ołów dwie, w pokoiku jedno w drzewo szklane, w inszych pokojach drzwi i okien nie masz tylko dziury na nie. Połap nad jedną stołową izbą, połap lecz nie z tarcic; nad sieniami zaś i nad pokojami i uszemu połapu nie masz. W tym dworze w stołowej izbie mieszkającej piec zielony nowy, kominy murowane, szafa malowana stolarskiej roboty, stołów stolarskiej roboty dwa, zydelków dziesięć, zydlów większych trzy. Dwór drugi stary.."4

Z opisu zawartego w tym inwentarzu wynika, że Huszlew był w tym czasie siedzibą zamożnego szlachcica, dość dobrze zagospodarowaną, w której istniały już pewne elementy kompozycji przestrzennej znane z późniejszego układu przestrzennego, jak dwór, staw z browarem i droga do Łosic. Otoczenie dworu nie miało w tym czasie ozdobnego charakteru, gdyż w jego sąsiedztwie położone były część gospodarcza i ogrody użytkowe.

W 1688 r. dobra huszlewskie przeszły w posiadanie Woronieckich. Przy tej okazji sporządzono inwentarz, który, choć częściowo uszkodzony, przetrwał do dziś. Ukazuje on obraz założenia bardzo zniszczonego, co jest o tyle dziwne, że dewastacja ta nastąpiła podczas spokojnych i pozbawionych wojen lat.5

Nowi właściciele Huszlewa to rodzina magnacka spokrewniona z Wiśniowieckimi. Jednak na podstawie źródeł historycznych niewiele da się powiedzieć o działalności Woronieckich w Huszlewie w XVIII wieku. Oprócz tego, że książę Franciszek Woroniecki wzniósł w Huszlewie w roku 1730 nowy kościół.6 Biorąc jednak pod uwagę status majątkowy i kulturalny rodu Woronieckich, a także to iż dokonano fundacji kościoła oraz sądząc po niektórych istniejących śladach dawnej kompozycji terenu (w tym po zachowanych starych drzewach), można przypuszczać, że to za czasów Woronieckich wzniesiono drewniany dwór usytuowany na miejscu obecnego dworu, oraz że dwór ten otoczono regularną kompozycją ogrodową rozplanowaną na dwóch poziomach. Główna oś kompozycyjna złożenia (kontynuowana w latach późniejszych) łączyła kościół, duży staw, dwór i północny narożnik ogrodu. Całość założenia była zapewne ogrodzona dookoła, a przynajmniej od strony traktu łosickiego. Poza tym, na temat rozplanowania innych elementów osiemnastowiecznej kompozycji (w tym usytuowania zabudowań gospodarczych) nic bliższego nie wiadomo.

Na przełomie XVIII i XIX w. mamy do czynienia z następną fazą rozwoju założenia. Wzniesiono wówczas (zapewne w 1809 r.) istniejący do dziś murowany dwór oraz stopniowo przekształcano istniejący wcześniej ogród dążąc do nadania mu najpierw charakteru parku romantycznego, a później charakteru parku krajobrazowego. Klasycystyczny murowany z cegły i otynkowany budynek dworu posiadał od północy toskański portyk z dwiema parami kolumn a od południa wyżkę z trójkątnym szczytem nad arkadowym wejściem. Sądząc po strukturze wiekowej starodrzewia Huszlewa, przekształcanie ogrodów w duchu romantycznym, a następnie krajobrazowym trwało przez cały wiek XIX. W ramach tych prac na północ od dworu, w sąsiedztwie osi głównej, a na wschód od niej wzniesiono kamienną oranżerię zamykającą położone przy dworze wnętrze ogrodowe. Obok tej oranżerii, na wschód od niej, otoczono kamiennym murem ogród warzywny, do którego przylegał dom ogrodnika, stojący przy drodze do Łosic (późniejszy czworak).

Na zachód od osi głównej i oranżerii wykopano tzw. dolinę, czyli owalne zagłębienie terenowe, obsadzone dookoła szpalerami grabowymi. Pośrodku tego zagłębienia ustawiony był kamienny stół służący do spożywania posiłków.7 Cała ta „dolina" miała charakter osłoniętego od wiatrów uroczyska przeznaczonego do zabaw, spotkań i spożywania posiłków. Zadbano także o odwodnienie zagłębienia poprzez wykopanie rowu prowadzącego na północ i odprowadzającego nadmiar wód. Od strony południowej przed dworem skomponowano duże wnętrze z podjazdem, otwarte w kierunku stawu i kościoła. Dojazd do podjazdu prowadził od traktu łosickiego i przebiegał w pobliżu kapliczki wzniesionej w końcu XIX w. (istniejącej do dziś).8

Na dużym stawie, zajmującym południową część założenia zwracała uwagę wyspa obsadzona drzewami. Ogród otaczający dwór został przekształcony w ozdobny park, w którym między drzewami starymi i młodymi, posadzonymi w nieregularnych grupach, przebiegały płynnie poprowadzone drogi spacerowe. Dolną część ogrodu, położoną na północ od parku, zajmowały dwie kwatery sadów otoczone drogami spacerowymi i drzewami ozdobnymi, przy czym na kwaterze położonej przy trakcie rosły prawdopodobnie rzadsze gatunki drzew i krzewów owocowych. Znajdował się tam również staw (istniejący także w latach 80. XX w.). Na terenie tej właśnie kwatery, na północny-wschód od oranżerii wzniesiono w II połowie XIX w. tzw. ochronkę9, na miejscu której w latach 80. XX w. znajdowała się przychodnia dla zwierząt.

W roku 1862 powierzchnia majątku Huszlew wynosiła 2172 morgów i 135 pręty (około 119,5 ha), z czego ogrody warzywne, owocowe i dzikie (zapewne teren parku) zajmowały 11 morgów i 293 pręty (około 6,2 ha), gruntów ornych było morgów 1452 i 83 pręty (około 813,1 ha), łąk oddzielnych morgów 395 i 88 prętów (około 221,2 ha), pastwisk morgów 116 i 12 prętów (około 65 ha), lasów przyległych 55 morgów i 101 prętów (około 30,8 ha) oraz wód, bagien, granic i dróg 33 morgi i 126 prętów (około 18,5 ha).10

Ponadto w II połowie XIX w. wykonywano w Huszlewie dalsze prace budowlane. W roku 1867 zakończono przy wydatnej pomocy księcia Jeremiasza Woronieckiego budowę murowanego kościoła istniejącego do dzisiaj.11  Mniej więcej z tego samego okresu pochodzą też kamienno-ceglany mur odgradzający teren „ochranki" od wschodu i północy oraz arkady w sąsiedztwie podłużnego stawu. Nieco później wzniesiono kapliczkę z figurą Matki Boskiej. Przy zachodniej granicy parku usytuowano murowaną rządcówkę, a na północny-zachód od niej rozplanowano obszerną część gospodarczą. Na południowy-zachód od dworu, a na północ od stawu umiejscowiono murowaną stajnię, później zamienioną na oborę. Po zmianach i rozbudowie całość kompozycji zajmowała obszar około 20 ha.

Północną część założenia zajmowały sady, w których w końcu XIX i na początku XX w. rosły na wschód od części gospodarczej jabłonie, dalej na wschód śliwy, a przy „ochrance" orzechy włoskie i laskowe oraz inne drzewa.

Północno-zachodnią granicę założenia stanowiła droga gospodarcza łącząca część gospodarczą z traktem łosickim. Drogi tej używała m.in. służba folwarczna, której nie było wolno korzystać z dróg i ścieżek parkowych.12

W opisanym stanie założenie przetrwało okres I wojny światowej aż do lipca i sierpnia 1920 r., kiedy to wojska rosyjskie obrabowały pałac. Nowe wyposażenie pałacu sprowadzono jeszcze w tym samym 1920 r. z domu przy ul. Królewskiej w Warszawie, należącego do hr. Łubieńskiej, ciotki ostatniej właścicielki Huszlewa - Marii Woronieckiej.13

W rękach Marii Woronieckiej majątek pozostawał do 1944 r. Prowadziła ona w Huszlewie w okresie międzywojennym szeroko zakrojoną działalność społeczną. Była m.in. inspektorem szkolnym w gminie Łosice i czynnie współuczestniczyła w organizacji sieci szkół na tym terenie. Huszlew był w tym okresie jednym z większych majątków w okolicy. W roku 1930 liczył 849 ha ziemi, a należący do niego folwark Felin liczył 412 ha. Park i ogrody dworskie były w okresie międzywojennym starannie pielęgnowane. Stale opiekowali się nimi wykwalifikowany ogrodnik, dwie ogrodniczki oraz kilku ogrodniczków.14

W lipcu 1944 r., tuż przed wkroczeniem wojsk radzieckich księżna Woroniecka wyjechała do Warszawy. Po wkroczeniu wojsk radzieckich na polach otaczających dwór zlokalizowano lotnisko polowe, a w zabudowaniach dworskich urządzono hotel dla lotników. Wtedy też w krótkim czasie zniszczono wyposażenie wnętrz dworskich oraz wycięto sady. W styczniu 1945 r. lotnicy radzieccy opuścili Huszlew, po czym w zabudowaniach dworskich umieszczono Ośrodek Szkolenia Rolniczego, który następnie w 1947 r. zlikwidowano. W roku 1951 na terenie założenia ulokowano Spółdzielnię Produkcyjną, która doprowadziła do dalszej dewastacji założenia. Spółdzielnię rozwiązano w roku 1957, a pozostałe jeszcze zabudowania przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne Roskosz. W latach 1958-1960 częściowo zabezpieczono dwór, w którym miała funkcjonować szkoła. W roku 1960 na terenie dawnej „ochranki" zlokalizowano przychodnię dla zwierząt.15

Pozbawione należytej opieki zabudowania dworskie w okresie powojennym niszczały toteż część z nich rozebrano. Do lat 80. XX w. zachowały się tylko dwór (w złym stanie), rządówka, stajnia, przebudowany spichrz oraz ruiny oranżerii i domu ogrodnika. W różnych latach okresu powojennego powstały na terenie dawnej części gospodarczej nowe budynki - stodoła, obora, magazyn, garaże, hydrofornie, wiaty i śmietnik. Kolejne 4 nowe budynki wzniesiono na terenie Przychodni dla Zwierząt w Huszlewie. Od zakończenia II wojny światowej do lat 80. XX w. park nie był konserwowany. Na skutek braku opieki oraz w wyniku wypasania bydła i składowania materiałów budowlanych ulegał on postępującej dewastacji. Wiele drzew wypadło lub zostało wyciętych, a znaczna część zachowanych była w złym stanie zdrowotnym. Staw zarastał szuwarami, a wnętrza i drogi parkowe zaczęły zarastać samosiewy drzew i krzewów. Wydeptano tam natomiast kilka ścieżek nic nie mających wspólnego z dawnym układem dróg spacerowych. W końcu lat 70. XX w. uczniowie miejscowej szkoły dokonali nowych nasadzeń drzew. Nasadzenia te nie były jednak zharmonizowane ze starą kompozycją.

Najstarszym elementem układu przestrzennego Huszlewa była w latach 80. XX w. droga do Łosic. Przetrwał też staw odnotowany w inwentarzu z 1679 r. Poza tym kompozycja siedemnastowieczna nie zachowała się, chociaż mogło z niej pozostać kilka starych drzew siedemnastowiecznych lub osiemnastowiecznych - najokazalsze wiązy o średnicy pni od 80 do 200 cm, lipa o średnicy pnia 160 cm, rosnąca w pobliżu stawu oraz stare topole o średnicach pni ponad 170 cm. Z regularnego założenia istniejącego w Huszlewie w wieku XVIII zachowało się do lat 80. XX w. kilka elementów - główna oś założenia, skarpy świadczące i usytuowaniu ogrodów na dwóch poziomach, pewna liczba starych lip, topól, wiązów oraz podłużny staw w północnej części założenia. Sporo zachowanych elementów starej kompozycji pochodziło z przełomu XVIII i XIX w., przy czym krajobrazową kompozycję uzupełniano w kolejnych latach XIX stulecia. Odzwierciedlał to zróżnicowany wiek starych drzew (lip, wiązów, jesionów, świerków, kasztanowców, sosen i klonów) sadzonych od końca XVIII w. do końca wieku XIX. Oprócz dużej liczby starych drzew dziewiętnastowiecznych przetrwały także: ruiny oranżerii i domu ogrodnika, rządcówka, stajnia, spichrz (przebudowany na magazyn), rozkład wnętrz ogrodowych, figura Matki Boskiej, kamienno-ceglany mur ogrodzenia, tzw. dolinka, rów odprowadzający z niej wodę, lokalizacja części gospodarczej, podział terenu północnej części założenia na 3 duże kwatery (dawniej sadów, a w omawianym okresie pól). Zachowała się także część nasadzeń wprowadzanych w okresie międzywojennym XX w. - m.in. klonów, jesionów, robinii, brzóz i świerków o średnicach pni do 40-50 cm.

W roku 1980 rosły tu 44 gatunki drzew i krzewów. Oprócz wymienionych wcześniej drzew osiemnastowiecznych (mających charakter pomnikowy), najstarsze drzewa grupowały się w rejonie stawów oraz na północny-zachód i na zachód od dworu, gdzie rosły m.in. trzy lipy drobnolistne o średnicy pni 85-110 cm i dwa wiązy szypułkowe o średnicy pni 70 i 90 cm. W otoczeniu dworu rosły głównie pojedyncze stare drzewa z okresu międzywojennego (żywotnik, klony pospolite i jesionolistne, świerki pospolite, lipy drobnolistne i wiązy szypułkowe). Rosły tu także samosiewy drzew i bzu czarnego, a także posadzone wzdłuż ścieżek dęby szypułkowe. Na wschód od dworu, przy drodze do Łosic rósł zwarty masyw zieleni, głównie podrostów klonów pospolitych, leszczyn, trzmielin, wierzb białych bzów czarnych, lip drobnolistnych i wiązów szypułkowych. A na południe od tej grupy zwracała uwagę grupa starych świerków i sosen wejmutek. Stare drzewa i krzewy (świerki, lip, wiązy polne odm. korkowej, bzy czarne) rosły również w sąsiedztwie oranżerii.

Mimo dewastacji i zniszczeń Huszlew był w latach 80. XX w. obiektem bardzo cennym kompozycyjnie i przyrodniczo. Zachowały się tu bowiem nie tylko zabytkowe budynki i wiele starych drzew, ale także wnętrza ogrodowe, osie kompozycji i osie widokowe oraz stawy, dzięki którym można było snuć plany utrzymania i odtworzenia zabytkowej kompozycji założenia.

Położony na północ od wsi i oddzielony od niej rzeczką obiekt odgrywał też w krajobrazie miejscowości dużą rolę. Usytuowany na wzgórzu park był zewsząd dobrze widoczny oraz powiązany z otoczeniem szeregiem osi funkcjonalnych i widokowych, spośród których szczególnie istotna była oś główna kompozycji łącząca dwie niegdyś najważniejsze budowle Huszlewa - dwór i kościół. Była to też najdłuższa z osi widokowych założenia, obejmująca staw, wieś, łąki, park, sady, pola i lasy.16

W roku 1984 dwór i park zwrócono dawnym właścicielom, a od roku 2007 obiekt ma nowych właścicieli, którzy starają się przywracać mu dawną świetność.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

 

Huszlew - 2000

Dwór w Huszlewie podczas remontu - 2000 r.
Publ. www.polskiezabytki.pl

Huszlew - dwór

Dwór w Huszlewie - stan współczesny
Publ. www.polinow.pl

Huszlew - park

Park dworski w Huszlewie - stara lipa i fragment ogrodzenia parku - stan współczesny
Publ. www.polinow.pl

Huszlew - dwór i park

Park dworski w Huszlewie - fragmenty nasadzeń przy dworze - stan współczesny
Publ. www.polinow.pl

Huszlew - spichrz

Spichrz dworski w Huszlewie - stan współczesny
Publ. www.polinow.pl

Huszlew - staw

Staw w parku dworskim w Huszlewie i widok na kościół - stan współczesny
Publ. www.polinow.pl

Huszlew - chlewnia

Dawna chlewnia dworska w Huszlewie - stan współczesny
Publ. www.polinow.pl

 

Źródła:

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15 Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Huszlewie, Biała Podlaska 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Huszlewie, Biała Podlaska 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Huszlew, krzysztof kucharczykKategoria:dworski