rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeJanów Podlaski

Ogród dworski - regularna kompozycja z kompleksem zabudowań zamkowych, kwaterowym ogrodem włoskim, kwaterowym ogrodem warzywnym, zwierzyńcem i dwoma stawami, powstała po roku 1657, przekształcana częściowo po roku 1740 i po roku 1791

Dawna nazwa: Janów, Zamek

Gmina: Janów Podlaski

Położenie obiektu: na południowy-wschód od rzeki Czyżówki, na zachód od miasta Janów Podlaski (z którym obiekt był powiązany widokowo), na sztucznie usypanym wyniesieniu otoczonym od zachodu, południa i wschodu rzeką Krzywulą i jej odnogą, a od północnego-wschodu i północnego-zachodu dwoma stawami i łączącym je kanałem

 

W roku 1428 przenoszono biskupstwo z Włodzimierza do Łucka i przy tej okazji Wielki Książę Litewski Witold nadał m.in. wieś Paczków na Podlasiu. Wieś ta za czasów biskupa Jana Łosowskiego została podniesiona na mocy przywileju z roku 1465 do rangi miasta i jednocześnie nadano jej od imienia biskupa nazwę Janów. To nowe miasto zostało stałą, choć nieoficjalną, siedzibą biskupów łuckich. Według ks. Józefa Pruszkowskiego pierwotnie siedziba biskupów oddalona była od miasta. Według ustaleń Janusza Kubiaka, który korzystał z informacji podanych przez ks. Pruszkowskiego, znajdowała się na ona terenie obecnej stadniny koni na Wygodzie i był to niewielki, zapewne drewniany zameczek, który istniał aż do wojen szwedzkich w połowie XVII w. Należy jednak dodać, że późniejsze badania archeologiczne potwierdziły obecność w XVI w. jakiejś siedziby położonej w miejscu późniejszego zamku biskupów łuckich (czyli w miejscu obecnego założenia zamkowego). Opisana dalej kompozycja tej siedziby, znana z czasów późniejszych, a datowana na II połowę XVII w. mogłaby jednak potwierdzać tezę o jej powstaniu już w XVI w. lub w I połowie wieku XVII, jako że jej układ przestrzenny i części funkcjonalne charakterystyczne były dla wielu siedzib powstających na tych terenach i terenach położonych bardziej na północ w tym właśnie okresie. Nie jest zatem wykluczone, że wzorem innych siedzib renesansowych zostały tu rozmierzone dwie siedziby - zamek pełniący funkcje rezydencjonalne oraz położony w pewnej od niego odległości folwark, pełniący funkcje gospodarcze. Na ogół renesansowe ogrody zamkowe były z względu na szczupłość miejsca niewielkie, za to ogrody folwarczne obszerne, kwaterowe, o kwaterach wypełnionych uprawami użytkowymi, ale też otoczonych alejami lub szpalerami drzew ozdobnych. W wielu przypadkach pierwotny folwark przejmował po zniszczeniu zamku funkcję rezydencji, co nasiliło się właśnie po wojnach szwedzkich podczas których wiele zamków usytuowanych w miastach uległo zniszczeniu.

W roku 1657 Szwedzi zdobyli i spalili zamek biskupi oraz zabrali akta diecezji łuckiej i archidiakonatu brzeskiego. Po tym pożarze siedziby na Wygodzie już nie odbudowano ale postanowiono wznieść nową siedzibę bliżej miasta. Według ks. Józefa Pruszkowskiego zamek „zwany aux superior" zbudowany został na sztucznie usypanej wyniosłości i otoczono go szerokim kanałem, którym płynęła odnoga rzeki Krzywuli. Budynki stały w nim w czworobok, na którego rogach ustawiono wystające baszty. Za fosą umieszczono zamkowe ogrody warzywne i owocowe oraz zabudowania folwarczne i stawy rybne z młynem i foluszem.7 Kompozycja ogrodów powstałych po 1657 r. była regularna, a najcenniejszą jej częścią pozostawał kwaterowy ogród włoski, w którym chociaż we wnętrzach kwater sadzono często rośliny użytkowe, to jednak występowały elementy ozdobne, jak aleje sadzone przy drogach dzielących kwatery lub przy granicach ogrodu, szpalery drzew i krzewów ozdobnych. Poza tym, obok roślin użytkowych mogły też rosnąć we wnętrzach tego ogrodu kwiaty oraz zioła, a także mogły się tam znajdować różne elementy wystroju jak ozdobne studnie, czy nawet fontanny, ławki, altany, trejaże lub inne. W przypadku Janowa ogród ten miał w ogóle charakter ozdobny i zapewne była to typowa kwadratowa kompozycja podzielona na cztery kwadratowe kwatery, z których - jak wynika z późniejszego opisu, dwie były parterami bukszpanowymi, a na dwóch pozostałych rosła lawenda. O tym, jak mogło wyglądać założenie w Janowie Podlaskim więcej można się dowiedzieć ze sporządzonego w roku 1740 inwentarza.

W roku 1740 stan zabudowań zamku wzniesionego tuż po wojnach szwedzkich był już na tyle zły, że częściowo rozebrano niektóre budynki. Stan założenia w tym czasie następująco przedstawia spisany w tym roku inwentarz.

„Wrota pierwsze na dziedzińcu od miasta, pod szczytem na dwoje się odmykają na drewnianych biegunach z drążkiem do zamykania, kun z wierzchu dwie żelaznych, na których się zamykają z zaszczepką i przybojami żelaznymi i kłódka z kluczem dobra, przy nich fortka stara, która w cale reperacji potrzebuje, pod tąż fortką wschody stare, z wrot wchodząc na dziedziniec od nich po prawej ręce parkanu trzy przęsła niskie potrzeba dodać po kilka dylów w górę, przed temiż do miasta idąc most był bardzo stary teraz de nowa radice na teraźniejszej dyspozycji fundamentalnie erygowany, poręczani z obu stron otoczony. Parkan circiter około ogroda włoskiego reperacji potrzebuje. Budynek po prawej ręce z wrot idąc do miasta na dziedziniec, był niegdyś gliną polepiony, teraz tylko znak tego i kołki jeszcze pozostałe znajdują się. Dach nad tym całym budynkiem gruntowy, komin murowany nad dach wywiedziony. Do sionek drzwi na zawiasach z zaszczepką do kłodki, nad drzwiami okno bez dwóch szyb podługowate w ołów oprawione... Ogródek za tym budynkiem był niegdyś ogrodzony teraz tylko słupki zostały, z wiosny odłogiem leży... Budynek drugi gliną był także wylepiony ab extra tak jak i pierwszy, gontami pobity, do pierwszego wchodząc uliczka oszczeblowana przed tym była, teraz tylko słupki zostały... Budynek przy tymże budynku in contuno, pod jednym dachem, pod oknami oszczeblowanie stare reperacji potrzebuje... Budynek trzeci pod tymże dachem gontami pobity... Ogrodek do siania warzywa był oszczeblowany, teraz tylko słupy zostały, na wiosnę jeszcze zapuszczony odłogiem leży, w nim są drzewa gruszki i jabłonie, które przed tym dobry owoc rodziły, teraz mrozem nadwątlone, niektóre ledwo do swego wigoru przychodzą dopiro opatrzone.

Kuchnia między tym budynkiem y browarem dranicami pokryta, drzwi do niej na biegunach drewnianych, ta kuchnia była in usu Kancellaryi poku tu jadali... Sadzawki na tym dziedzińcu dwie, trzeci kanał przez który krynica bieży, niegdyś były ocembrowane dylami, teraz ocembrowanie nikczemne, zgniłe... Brama do zamku, w niey wrota na dwoie się odmykają w palisadki robione z obu stron z fortkami niegdyś malowane, teraz stare znacznie zepsowane, połamane y powiązane nad tymi szczyt nad szczytem kompas declinans multum deviaus bo ze swego fundamentu wzruszony, nad tym kompasem gałka blaszana na pręcie żalaznym z wietrznikiem zchylona znacznie na dół, ta brama totalitar reperacji potrzebuie. Most do bramy przez fosę do zamkowego dziedzińca, szyroki na palach z poręczami z obu stron reperacji znaczney potrzebujący. Wał około zamku i fosa głęboka z wodą zawsze żywą circum circa obliwająca... Armata żelazna na wale bez lawetów... Baszty dwie drewniane na rogach w oktangu stawiane gontami pobite, kopułki nad nimi blachą po rogach fugowane, nad kopułkami orły z blachy żelaznej, na dole okno jedno w każdej baszcie w ołów z kratami żelaznymi dużymi i drzwiami do obudwu basztek... Ganek ex opposito mostu idąc przez dziedziniec prosto malowany w cegiełkę bramrotem po rogach zaś malowane słupy w cień, malowanie to nieco opełzgło na słupach. Baszty item dwie około ganku pobite blachą białą żelazną, nad dachem ganku i baszt karczochy, na kopułkach z blachy białej żelaznej e diametro zaś bramy nad pokojami nad dachem orzeł z blachy. Suto pozłacany, od ganku gradusy albo stopnie do wchodzenia, w każdej baszcie po jednym oknie w ołów oprawnym po lewej ręce drzwiczki do baszty na zawiasach na dwoie się otwierają... Z tej baszty dołu gradusy albo wschody kręcone na górę ganku poręczami i basztami otoczonego. Z tego ganku z srzodka drzwi do kaplicy... Ganek przed kaplicą z poręczami... Kaplica na górze... Pokój, do niego drzwi z sionek na zawiasach... Ten pokój cały jest murowany w nim bywa zawsze pańska rezydencja, stoi na rogach zamku e diametro miasta... Izdebki dwie na górze nad sieniami... Nad izdebkami szczyt, w szczycie okienko... nad dachem szczytu karczoch blaszanych trzy, drzwi z sieni na dziedziniec podwójne... Przed gankiem gradusy, około tychże gradusy poręcze na balasach toczonych, z tychże sieni drzwi na tył do ganku ku ogrodowi włoskiemu... Most za temi drzwiami i gankiem do ogrodu włoskiego przez fossę na palach z poręczami, w posrzodku zwod bez łańcucha znacznej potrzebuje reperacji...

Zamek cały znacznej reperacji potrzebuje w dachach, drabinach, piecach, agmach etc., bo lubo jest miejscem murowany, lecz po większej części drewniany gliną lepiony, która poodpadała na wielu miejscach osobliwie e diametro zwierzyńca i od miasta idąc, ganeczek koło zamku, który jest erygowany do zamykania okien bardzo jest słaby, starym także daszek gontowy co idzie pod tym ganeczkiem w cale jest nikczemny, słowem wielkiej potrzeba reperacji tak w dachach które się aetureperują jako w oknach etc. etc...

Ogród włoski

Ogród w nim figarnia z drzewa robiona długa niska stara, przy tej figarni sionki po obu końcach drzwi cztery na biegunach z zasuwami drewnianymi, kominów murowanych dwa, przy kominach całych piece fundiens wywrócone, drzewa w tej figarni liczy się krzaków dużych No 30 lecz te wszystkie drzewa co do jednego przez niedozór wymarzły... Kwatery e diametro zamku cztery wysadzone bukszpanem a dwie lawendą. Drzewa szczypów wielkich gruszek... Fosa druga przez ogród od stawu z cieknącą wodą, na tej fosie mostów dwa jeden w ogrodzie, drugi przed wrotami od miasta dopiro de nowo postawiony idąc na dziedziniec. Ogród drugi nad fosą i ogrodem włoskim na warzywa... Budynek ogrodniczy... Zwierzyniec dartymi ogrodzony żerdziami grubymi był funditus opadła za teraźniejszej dyspozycji zreperowany... Danieli w zwierzyńcu znajduje się teraz samiec stary jeden, samców dwa trzy latt, tak rocznych trzy, samic starych dziesięć, młodych tak rocznych danieli sześć".

Przytoczony inwentarz, chociaż miejscami niezbyt jasny, pozwala jednak na ogólną rekonstrukcję kompozycji założenia. Składało się ono z pięciu części: dziedzińca z zamkiem otoczonym fosami, ogrodu włoskiego, ogrodu warzywnego, zwierzyńca i części gospodarczej (z dwiema sadzawkami na dziedzińcu). Ponadto w skład kompozycji wchodziły dwa duże stawy.

Janów Podlaski - schemat

Schemat rozplanowania założenia zamkowo-ogrodowego w Janowie Podlaskim na początku XVIII w. - próba rekonstrukcji

Wnioskując z opisu w inwentarzu oraz na podstawie śladów w terenie, zamek janowski stanowił przykład rozpowszechnionego w II połowie XVII w. dworu alkierzowego, a kompozycja założenia w Janowie Podlaskim była typowym przykładem licznych w II połowie XVII w. barokowych, kwaterowych ogrodów zamkowych, w których szczupłość miejsca wokół zamku wymusza osunięcie ogrodów poza fosy oraz ich rozczłonkowanie na szereg oddzielnych, nie powiązanych ze sobą osiowo ani kompozycyjnie części, najczęściej powiązanych jedynie widokowo. Był to model kształtowania barokowych ogrodów wcześniejszy niż późniejsze kompozycje osiowe, chociaż można było już wyróżnić w ogrodach wyraźne zaakcentowanie głównej osi, która o ile to było możliwe, w ogrodzie ozdobnym wychodziła na najbardziej reprezentacyjny budynek.

W roku 1770 biskup Feliks Turski z powodu znacznego zniszczenia zamku przystąpił do budowy istniejących do dziś murowanych skrzydeł zamkowych. Prawdopodobnie podczas budowy korpus główny dawnego zamku wykorzystywany był jako siedziba biskupa. Ta okoliczność i brak funduszów spowodowały, że budowa nowego korpusu głównego nigdy nie została rozpoczęta. W rezultacie powstały dwie równoległe oficyny z dziedzińcem pośrodku - otwartym od północy, a od południa częściowo zamkniętym pozostałościami starego zamku. Prace te ukończono w roku 1780. Równolegle z pracami budowlanymi na terenie zamku urządzano ogród - w roku 1771 zbudowano „budynek ogrodnicki", a w roku 1782 oranżerię.

Generalnie kompozycja ogrodów zamkowych nie uległa większym zmianom. Przypuszczalnie tereny ogrodowe jedynie uporządkowano i wprowadzono do nich niezbędne uprawy. Zamiast zniszczonej drewnianej figarni wzniesiono w ogrodzie (w 1782 r.) drewnianą oranżerię i inne budynki.

Lustratorzy pozostawili dokładny opis założenia z roku 1790.

„Zamek Janowski na okoł fosą oprowadzony, do którego z przyjazdu most przez fosę na dwóch arkadach murowany z poręczami także niż, wazonów sztuk 36 glinianych mającemi na tym parkan od dziedzińca pawilonami dwoma zamkowymi od dołu tylko z słupami trzydziestu murowany pomiędzy któremi sztakiety drewniane, na słupach zaś wazony gliniane znajdują się. W środku parkanu brama bez wrot i nakrycia od obu zaś pawilonów furtki bez drzwi. Dziedziniec cały brukowany na którym dwa pawilony bez frontu, w roku 1780 naprzeciwko jeden drugiego murowane, końce których o dwóch kondygnacjach, środki tychże pawilonów o jednym dolnym pomieszkaniu, na których facjat galeriowych trzy to jest dwie naprzeciw siebie a jedna od ogrodu włoskiego... Z frontu zaś pomiędzy pawilonami pałac stary zrujnowany drewniany bez nakrycia zupełnego rozwalenia potrzebujący, w którym skarbiec i garderobka murowane i sklepione... Z przyjazdu po lewej ręce przed pawilonem ganków trzy... Sala przechodnia w której drzwi... dwoje z tych jedne na dziedziniec, drugie na ganek murowany od sadu ze schodami po obu bokach. Na tymże dziedzińcu pawilon drugi alias oficyna kuchenna, przed którą studnia gontami kryta ocembrowana z kołem na wale łańcuchem żelaznym, przy niej rynna w głąb do kuchni prowadzona którą woda na potrzeby kuchenne rozlewa się w kadzie tam stojące... w tejże kuchni krata dębowa w posadzce brukowanej z kamieni do rynsztoku który spodem wychodzi do kanału prosto...

Od sionek tylnych kuchennych most drewniany przez fosę z poręczami w końcu którego kloaki w sposobie bramy przechodniej zbudowane z czworgiem drzwi z klamkami na zawiasach z zaszczepkami i probojami zielonymi. Od tych prosto szopa drewniana dranicami pokryta na skład drew do której wrot troje... Plac przed tą szopą laskowaniem był ogrodzony z dziedzińca pałacowego, za mostem murowanym parkan, drugi nad fosą takoż murowany z sztakietami pomiędzy słupami murowanymi, od stajni aż do rogu pierwszego pawilonu ciągnący się, z mostu murowanego na prawą rękę mostek drewniany z przyjazdu od mostu na fosie przy ogrodowym parkanie dany, od tego na lewą rękę oficyna drewniana dachówką kryta... od tej oficyny za drogą pomiędzy kanałami kuźnia z drzewa dranicami kryta... od tej nieco opodal masztarnia stara z drzewa dranicami kryta... od tej na prawą rękę stajnia w słupy murowane zbudowana dachówką kryta...

Opisanie ogrodu włoskiego.

Ogród za pałacem sytuowany, do którego z Ganku Galeriowego most przez fossę drewniany z poręczami na którym drzwiczki sztachetkowe z zaszczepką i probojami, za nim kwater dużych dwie bukszpanem wysadzanych pomiędzy któremi drzewa kasztany rodzajne znajdują się. Od fossy przy kwaterach bez włoski pod sznur sadzony, przystrzygany, po innych zaś stronach grabina i lipina takoż pod sznur ostrzygana, pod któremi od północnej i południowej strony winogrona we dwa rzędy zasadzone, pod parkanem zaś od stawu między browarnego kwatery inspektowe, dalej idąc środkami pomienionych kwater poprzek ulicy szpalerowej ku południowi fossa głęboka od jeziora zgniłe zwanego pod zwierzyńcem znajdującego się aż do wyżej wspomnianego stawu przez ogród rżnięta przez którą most wąski z poręczami... od którego mostki, aż do ogrodu archidiakońskiego ulica lipiną z obu stron pod sznur wysadzona, za nią drzewa różne urodzajne poniżej wyrażone, kwater kwadratowych różnej wielkości ośm i klinek, które agrestem i porzeczkami do ulic są wysadzone, tamże i drzewa różne znajdują się, na takowych kwaterach włoszczyzna i ordynaryjna bywa ogrodnina, cały takowy ogród parkanem jest ogrodzony, w którym parkanie brama od archidiakonji sztakietowa na biegunach. W tym ogrodzie budynek ogrodnicki niedaleko , a dalej oranżeria, których opisanie jest takowe.

Budynek z drzewa z roku 1771 wystawiony dachówką kryty z kominem murowanym nad dach wyprowadzonym do którego drzwi na zawiasach i kruczkach z klamką i antabą żelaznymi do sieni, z których po lewej ręce izba z alkierzem i przeforsztowaniem fabrycznym, tudzież spiżarnią do których drzwi na zawiasach z klamkami troje z wrzeciądzem jedne, okien z jedną kwaterą otwierającą się na zawiasach pięcioro, piec z kafli zielonych, kominek murowany, po prawej ręce piekarnia, do tej drzwi na zawiasach z klamką jedne - w niej okien bez okowu dwoje. Pieców do suszenia fruktów murowanych cztery, pośrodku tychże sieni kuchnia, w której drzwi na zawiasach z klamkami dwoje, pod tym budynkiem sklep murowany na dwoje przedzielony do którego drzwi na zawiasach z zaszczepką i probojami żelaznymi troje, stolowanie i podłoga w budynku tymże z tarcic, przed tymże studnia ocembrowana z żurawiem, stajenka na podwórzu do której drzwi na biegunach.

Opisanie oranżerii w pośrodku Ogroda sytuowaney.

Oranżerya z drzewa ciosanego w roku 1782 wystawiona dachówką kryta, od tej z przychodu drzwi podwójne szklane na zawiasach z zamkiem francuskim, za temi w środku salka do której drzwi na zawiasach, po prawej i lewej ręce szklane z zamkami francuskimi, dalej sionka z drzwiami podwójnymi drewnianymi na zawiasach z zasuwkami żelaznymi, z tej sionki na tył drzwi takoż podwojne drewniane na zawiasach z zamkiem francuskim, z tychże po prawej i lewej ręce garderobki do których drzwi pojedynczych drewnianych na zawiasach z zaszczepkami dwoje, z tych garderóbek po prawej ręce drzwi podwójne na zawiasach do pieca, z kądy blacha do zasuwania komina jest dana, po lewej ręce drzwi bokowe pojedyncze na zawiasach z klamką do oranżeryji, w obuch garderóbkach okien dwoje bez okowu, w całej oranżeryi stolowanie z tarcic dane...

Zwierzyniec między ogrodem i olszyną.

Zwierzyniec na około parkanem z dylów dartych w słupy oprowadzony do którego od mostu przez fossę idącego brama stara z furtką na biegunach, przy tej zaszczepka znajduje się, w nim szopa z drzewa okrągłego w słupy wystawiona słomą kryta, do tej wrota z tarcic na biegunach, takowy zwierzyniec bez pańszczyzny włościanie klucza Litewnickiego j Janowskiego, Stawskiego i Sierakowskiego podług zwyczaju od dawna wprowadzonego swoim drzewem reperować lub nowo stawiać mają".

Przytoczony inwentarz z 1790 r. oraz austriacki plan z przełomu XVIII i XIX w. pozwalają odtworzyć schemat kompozycji założenia w tym okresie. Położenie zasadniczych części funkcjonalnych założenia nie uległo zmianie w stosunku do stanu z roku 1740. Zmienił się natomiast wystrój tych części. Dziedziniec gruntownie przebudowanej rezydencji został wybrukowany i ogrodzony od północy parkanem. Most prowadzący od północy na dziedziniec zastąpiono nowym, murowanym na arkadach. Każde ze skrzydeł zamkowych posiadało teraz na osi drewniane mostki przez fosę - jeden do ogrodu włoskiego, a drugi na plac przy szopie ogrodzony laskowaniem. Ta szopa stojąca przy mostku na zachód od zamku zapewne połączona była z kloakami. Położony na północ od zamku dziedziniec gospodarczy otoczony był od północnego-wschodu i północnego-zachodu kanałami łączącymi dwa duże stawy. Przy dziedzińcu stały 4 budynki (oficyna, stajnia, masztarnia i kuźnia), czyli o jeden mniej niż w roku 1740. Zabudowania części gospodarczej nabrały zdecydowanie gospodarczego charakteru. Przedtem bowiem przeważały tu budynki mieszkalne.

Ogród włoski przedzielony był fosą i posiadał po obu stronach fosy po dwie kwatery, z tym że kwatery położone obok zamku były parterami bukszpanowymi otoczonymi szpalerami ciętych drzew i krzewów (od zamku bzów, a z pozostałych stron grabów i lip), a przez środek między kwaterami biegła tam aleja kasztanowa. Na północ i południe od tych kwater rosły po dwa rzędy winorośli. Dwie dalsze kwatery (położone za fosą) zajmowały inspekty (i zapewne też uprawy użytkowe). Oprócz ogrodu włoskiego za drugą fosą znajdował się ogród owocowo - warzywny, także kwaterowy, połączony z ogrodem włoskim aleją lipową przecinającą następnie ten ogród (później prowadzącą też do groty Naruszewicza). Był on podzielony na osiem kwadratowych kwater obsadzonych drzewami i krzewami owocowymi oraz warzywami. W skład tego ogrodu wchodził też tzw. klinek, prawdopodobnie przyłączony po powstaniu pierwotnej kompozycji i położony na południowy-zachód od niego. W ogrodzie tym stał dom ogrodnika, a w jego wschodnim rogu oranżeria (na północny-wschód od alei lipowej).

Na południe od zamku znajdował się oparkaniony zwierzyniec, przylegający z kolei do dużego stawu zwanego zgniłym i olszyny. Do zwierzyńca prowadziła droga przez most na fosie. Brak wzmianki o zwierzynie wydaje się wskazywać na to, że w roku 1790 w zwierzyńcu tym nie było żadnej zwierzyny.

Podobny inwentarz z roku 1791 podaje dodatkowo spis roślin rosnących w ogrodach zamkowych: „Drzew jabłoni sadzonych różnego gatunku 50, gruszek 84, śliwek węgierek 36, wisien białych 20, wisien czerwonych 25, winogronów 30, kasztanów 6, szczepów rozmaitych 244. Oprócz tego drzewa w wazonach i kwiaty". Do szczepów rozmaitych zaliczono zapewne m.in. wszystkie drzewa i krzewy ozdobne.

W roku 1790 biskupem łuckim został Adam Naruszewicz, który w ogrodzie wybudował kamienną grotę, zwaną do dziś grotą Naruszewicza. Według opisu ks. Pruszkowskiego z końca XIX w. grota ta miała bardzo skromny wystrój - na ceglanej posadzce stał pośrodku okrągły stół dębowy, wokół którego biegła ława z oparciem zaś na ścianie wisiał krzyż. Ponadto biskup Naruszewicz przeprowadził remont zabudowań gospodarczych oraz wzniósł w pobliżu zamku austerią zwaną Praga. „Wielki też mam ekspens w reperacyi gospodarskiej gmachów, które w ostatniej ruinie zastałem wstępując na biskupstwo" - pisał Naruszewicz 8 czerwca 1793 r. do króla Stanisława Augusta.

7 lipca 1793 r. do Antoniego Brockiego, męża siostrzenicy biskupa pisze: „Wiosna porwawszy na stawie podzamkowym groble i narobiwszy znacznej szkody zniewoliła nią do stawiania nowego młyna, około którego robota już rozpoczęta i materiały przygotowane w sposobie najlepszym. Austeria przeszłoroczna ukończona znaczny pożytek przynosi. Druga przy zamku nazwana Praga, pod dachówką, ze sklepem i domem gościnnym w słupy murowane postawiona skończy się za tydzień".

Jak widać biskup Naruszewicz dokonał w założeniu wielu zmian, nie naruszając jednak zasadniczego układu przestrzennego założenia. Zachował się plan z przełomu XVIII i XIX w., na którym widoczne są wszystkie opisane wcześniej elementy założenia, łącznie z grotą. A także aleja biegnąca na osi bramy wiodącej na dziedziniec, łącząca część gospodarczą z drugą aleją, położoną na północny-zachód od założenia. Ta ostatnia biegła wzdłuż odcinka drogi prowadzącej z Janowa do Siedlec a omijającej założenie (późniejszej ulicy Siedleckiej). Przy trakcie do Siedlec, na północnym skraju dużego stawu stał nowy młyn. Do obu alei przylegały dwa stawy usytuowane po obu stronach alei prowadzącej do zamku.

Po trzecim rozbiorze Polski Janów znalazł się na terenie zaboru austriackiego, tzw. Nowej Galicji Wschodniej. Po wojnie 1809 r. cały ten obszar przyłączony został do Księstwa Warszawskiego, a następnie po traktacie wiedeńskim znalazł się w granicach Królestwa Polskiego. Rząd Królestwa Polskiego utworzył w roku 1818 dla części byłej diecezji łuckiej, która znalazła się w granicach Królestwa, nową diecezję z siedzibą w Janowie Podlaskim. Zanim jednak diecezję tę utworzono władze Królestwa Polskiego ulokowały w Janowie Podlaskim Rządowe Stado Koni zabierając na jego cele zamek. Spowodowało to długotrwałe spory między kurią a rządem, które trwały z przerwami do 1918 r. i zakończyły się zwrotem zabudowań zamkowych oraz otaczającego je terenu Kościołowi.

Wobec tego, że kompletowanie stada wyprzedzało budowę stajni na Wygodzie, początkowo ogiery umieszczono w istniejących już zabudowaniach gospodarczych stojących na stoku wzgórza zamkowego, choć budynki te nie były przystosowane do narzuconej im funkcji. Skrzydła zamkowe przeznaczono na mieszkania dla personelu stada oraz na pomieszczenia administracyjne. Dawny ogród biskupi pozbawiony został opieki, częściowo zdziczał, a częściowo uległ dewastacji.

Na planie z roku 1840 widoczne są zabudowania gospodarcze wzniesione przez zarząd stada janowskiego. Są to zapewne stajnie usytuowane rzędem na miejscu dawnego „placu przed szopą" oraz stajnia zamykająca dziedziniec gospodarczy od zachodu. Zaznaczony na tym planie budynek stojący na północny-wschód od zamku to zapewne dawna drewniana oficyna.

Według opisu z roku 1876 ogród już wówczas był bardzo zaniedbany: „Od strony lewego pawilonu, gdzie mieszkał Naruszewicz, przez most... wchodzi się do ogrodu, w którym wiele odwiecznych drzew przechowało się. Długą aleją wspaniałymi lipami ocienioną, doszedłem do wzniesionej z polnego kamienia okrągłej groty. Wnętrze jej półkolisto sklepione, oświecone trzema oknami, białe ściany i posadzka ceglana czyniły ją przyjemnym w czasie upałów schronieniem... Oprócz tej pamiątki znacznie już zrujnowanej zwrócił moją uwagę wielki wał w półkole usypany, z którego piękny rozciąga się widok na ogród i oficynę. Było to miejsce letnich posiedzeń... dziś tylko szmer drzew olbrzymich przerywa panującą tu ciszę".

Rysunki Józefa Łoskiego wykonane z natury w roku 1876, a przedstawiające widok z alei na grotę Naruszewicza i widok z dawnego ogrodu włoskiego na zamek, dają obraz założenia bardzo zniszczonego. Ogród włoski widoczny jest tam jako pusta trawiasta przestrzeń, pośrodku której rosną 3 kasztanowce. Przy dawnej fosie rosną nieliczne drzewa i stoi piwnica, a skarpy fosy otaczającej zamek porośnięte są zaroślami. Później w sąsiedztwo fosy wkroczyły samosiewy drzew i krzewów, których część tworzyła zarośla w latach 80. XX w.

Janów Podlaski - 1876

Janów Podlaski - ogród zamkowy - drzeworyt według rysunku J. Łoskiego z 1876 r.
Publ. www.zamki.pl

 

Jak widać, w wieku XIX następowała stopniowa degradacja założenia (także sam ośrodek urbanistyczny Janów utracił w roku 1869 prawa miejskie, które odzyskał czasowo w latach 1944-1946). Stan taki trwał aż do roku 1919, kiedy to Rzeczpospolita zwróciła biskupom budynki zamkowe. Obiekt objęło w posiadanie Zgromadzenie Córek Najświętszego Serca Marii, a także utworzono w nim Seminarium Duchowne. Budynki zamkowe zostały wyremontowane. Wzniesiono też nowe budynki gospodarcze - stajnię, oborę, chlewnię, kuźnię. Częściowo uporządkowano ogród, przy czym teren dawnych parterów bukszpanowych zajęły sady toteż całość ogrodów miała teraz charakter użytkowy. W zachowanej alei lipowej ustawiono ławki oraz w latach 1926-1927 wyremontowano grotę Naruszewicza. W okresie międzywojennym XX w. postawiono też figurę Matki Boskiej pośrodku dziedzińca zamkowego.

Podczas działań wojennych 1939 r. teren zamku zdewastowano, a po wybuchu wojny radziecko - niemieckiej w 1941 r. w zamku zlokalizowano szpital wojskowy. Przez pewien czas mieścił się tam w roku 1944 sztab dowodzenia wojsk niemieckich, broniących tego odcinka frontu. Dla tego sztabu wybudowano w pobliżu ul. Naruszewicza bunkier.

Po wojnie zamek został w roku 1950 przejęty przez państwo i przekazany stadninie janowskiej. W południowej części skrzydła zachodniego w dalszym ciągu mieszkały jednak siostry zakonne ze Zgromadzenia Córek Najświętszego Serca Maryi. Część północną skrzydła zajmowała strażnica Wojsk Ochrony Pogranicza. Skrzydło zachodnie przez jakiś czas było wykorzystywane jako mieszkania dla pracowników stadniny. Następnie zlokalizowano tam spichrz zbożowy (pozostający w 1980 r. w remoncie). Wzniesione w okresie międzywojennym budynki zostały wyremontowane, a w ich sąsiedztwie wzniesiono też nowe - garaże, magazyn paliw, dwie szopy i wiatę. Inne dwie szopy ustawiono na dziedzińcu zamkowym. Część gospodarczą ogrodzono siatką, a na terenie jednego z dużych stawów (wcześniej osuszonych) zlokalizowano boisko i bieżnię. Teren ogrodu oraz zabudowania gospodarcze przejęte zostały przez Stadninę Koni w Janowie Podlaskim. Dawne ogrody od czasu II wojny światowej do lat 80. XX w. były pozbawione konserwacji i użytkowane w sposób dość przypadkowy. Dwie kwatery dawnego ogrodu włoskiego zajęte zostały pod zabudowę jednorodzinną. Wycięto większą część lasu zwierzyńca. Na skutek tych zmian i zniszczeń teren założenia znacznie się zmniejszył.

Do lat 80. XX w. z pierwszej kompozycji założenia zamkowego w Janowie Podlaskim zachował się ogólny schemat kompozycyjny założenia - podział terenu na części funkcjonalne (rezydencjalną, gospodarczą, las zwierzyńca, ogrody), a także zachowały się fosy, drogi dojazdowe, fragmenty dróg spacerowych i pojedyncze stare drzewa. Dewastacja ogrodów spowodowała, że dawny ogród włoski i dawny ogród owocowo-warzywny zlały się one obecnie w jedną całość. Z elementów kompozycji osiemnastowiecznej dotrwały do tego czasu: skrzydła zamkowe, grota Naruszewicza, studnia na dziedzińcu, fragmenty bruku na dziedzińcu, most prowadzący do dziedzińca, fragmenty ogrodzenia przed mostem oraz niektóre stare drzewa (w tym w alei wiodącej do groty). Nie zachowały się elementy dziewiętnastowieczne, a z okresu od 1919 do 1939 r. zachowały się: figura Matki Boskiej, przebudowane budynki gospodarcze, pojedyncze drzewa owocowe, ruiny mostu na fosie (na osi alei wiodącej do groty) oraz niewielka liczba sadzonych drzew ozdobnych i duża ilość drzew wyrosłych z samosiewów.

W roku 1980 roślinność obiektu liczyła 34 gatunki i odmiany drzew i krzewów, przy czym większość roślinności stanowiły młode lasy i zarośla porastające brzegi fos i znaczną część terenu dawnych ogrodów. Ukryte wśród nich były nieliczne drzewa pozostałe z dawnych nasadzeń. Najcenniejszymi drzewami założenia były stare lipy z alei wiodącej do groty oraz rosnące przy drugiej fosie i na terenie między dwiema fosami, a także w sąsiedztwie ulicy. Najstarsze z nich osiągały średnice pni 80-100 cm. Lipy w alei były młodsze i ze względu na zagęszczenie (zapewne wyrosły z podrostów) mniejsze - miały od 35 do 65 cm średnicy pni. Stan zdrowotny alei prowadzącej do groty pozostawiał wiele do życzenia. Pozostałe stare drzewa założenia należały do dwóch grup wiekowych. Starsze sadzono w epoce biskupa Naruszewicza i miały one od 50 do 70 cm średnicy pni. Młodsze pochodziły z końca XIX w., a średnice ich pni wahały się od 37 do 50 cm. Poza tym rosły tu wspomniane już wcześniej lasy i zarośla, a na dziedzińcu zamkowym młode świerki. Na dziedzińcu ulokowano też nieliczne kwietniki. Generalnie roślinność (stara i młoda) skupiała się na terenie dawnych ogrodów i w otoczeniu zamku. Części gospodarcze i teren dawnego stawu były praktycznie pozbawione roślinności.

Położone na skraju miasta wzgórze zamkowe mogłoby stanowić ciekawy element widokowy gdyby nie było porośnięte zwartym drzewostanem młodych lasów, całkowicie zasłaniającym widoczność. Odwrotnie niż w czasach rozkwitu kompozycji z zamku nie widać było miasta, ani nawet terenu ogrodów zamkowych częściowo zarośniętych młodym lasem. Sama zaś kompozycja ogrodów uległa zatarciu

Od 2013 do 2016 r., po zakupie obiektu przez firmę Arche przeprowadzono prace budowlane mające na celu przystosowanie zamku do funkcji hotelowych. Między innymi przebudowane zostają zachowane, zdewastowane wcześniej skrzydła zamku, dobudowywany jest korpus główny i wznoszone jest na terenie dawnej części gospodarczej 40 domów w zabudowie szeregowej tworzących 4 zespoły położone równolegle do głównej osi widokowej na zamek (tj. osi północ - południe pomiędzy dziedzińcem zamku a historyczną bramą wjazdową). Są to apartamenty hotelowe przeznaczone do sprzedaży w systemie condo, które swoim układem i architekturą mają nawiązywać do zabudowy folwarcznej. Planuje się też nowe zagospodarowanie terenu. Obiekt jest otwarty od 2016 r., jednak nie wydaje się by próbowano tu odtworzyć walory dawnej kompozycji. Raczej zaprojektowano luźną reminiscencję na temat wyobrażeń o dawnym stylu. Zwłaszcza że nigdy nie było tu folwarku, ani też nie pokuszono się o choćby próbę ustalenia, jakie elementy dawnych ogrodów i w jaki sposób mogłyby zostać zachowane lub odtworzone.

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

Bończak-Kucharczyk Ewa. Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia zamkowo-ogrodowego w Janowie Podlaskim, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowe przy Stadninie Koni w Janowie Podlaskim, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Janów PodlaskiKategoria:dworski