rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeKlonownica Plac

Ogród dworski - eklektyczny, powstały w I połowie XIX w., częściowo przekształcony w latach 1890-1913

Dawna nazwa: Klonownica Plac, Klonownica

Gmina: Janów Podlaski

Położenie obiektu: w otwartym terenie, w sąsiedztwie traktu z Janowa Podlaskiego do Białej Podlaskiej (po jego południowo-wschodniej stronie), na niewielkim wypiętrzeniu (w którego najwyższym miejscu ustawiono dwór), na południowy-zachód od wsi Klonownica Wielka oraz Klonownica Mała

 

Na południe od Janowa Podlaskiego znajdują się trzy punkty osadnicze o nazwie Klonownica - Klonownica Wielka, Klonownica Mała i Klonownica Plac. Klonownica Wielka i późniejsza od niej Klonownica Plac powstały zapewne po 1576 r, na obszarze majątki Cieleśnica. Przemawia za tym fakt, że regestrach i inwentarzach folwarku cieleśnickiego, nabytego w 1630 r. przez Aleksandra Ludwika Radziwiłła od Jerzego Greka występuje folwark klonownicki. W roku 1647 z Klonownicy, Cieleśnicy i Błonia do folwarku cieleśnickiego wystawiono do pańszczyzny 33 konie i 39 ½ pary wołów.

W 1709 r. Karol Radziwiłł erygował we wsi kościół.

Majętność cieleśnicka, podobnie jak inne dobra radziwiłłowskie była bardzo zadłużona. Według opisu dóbr małoletniego księcia Dominika Radziwiłła z 11 stycznia 1796 r. „Cieleśnica z wsiami trzema (w tym z Klonownicą) i karczmami trzema dymów 102 poddanych 282 w zastawie u wielmożnego Buczyńskiego na sumę 262 216 złotych i 72 grosze".

W roku 1810 książę Dominik Radziwiłł sprzedał dobra cieleśnickie wraz z Klonownicą Andrzejowi Serwińskiemu za sumę 360 000 złotych polskich. Nowy właściciel był znakomitym gospodarzem i w krótkim czasie zaniedbane dobra uczynił jednymi z najbardziej rentownych i najlepiej zagospodarowanych w okolicy. Temu właścicielowi należy przypisywać wzniesienie w Klonownicy klasycystycznego dworu w tym samym okresie, w jakim wzniesiono dwór cieleśnicki. Autorem projektów obu tych dworów był zapewne sam Serwiński, jak o tym zaświadcza Józef Łoski i za czym przemawia podobieństwo wystroju zewnętrznego obu obiektów, zwłaszcza podobieństwo elewacji frontowej dworu w Cieleśnicy do elewacji ogrodowej dworu w Klonownicy.

W okresie władania Klonownicą przez Andrzeja Serwińskiego, stworzone zostały mocne podstawy gospodarcze funkcjonowania majątku.

Aż do XIX w. niewielki folwark w Klonownicy, uzależniony od ośrodka dóbr w Cieleśnicy, usytuowany był pośród zabudowań wiejskich Klonownicy Wielkiej i prawdopodobnie dopiero po przejściu dóbr w ręce Andrzeja Serwińskiego wzniesiono dwór w Klonownicy Plac, który otoczono parkiem. Ówczesna część gospodarcza mieściła się zapewne tak jak i później na południowy-wschód od parku i powiązana była drogą z Klonownicą Wielką, skąd dochodzili chłopi do pracy. Zabudowania gospodarcze były wówczas drewniane.

Dwór usytuowany był na niewielkim wzniesieniu, z którego rozciągał się widok na park. Do parku prowadziła aleja od drogi Janów - Biała Podlaska. Droga w tej alei kończącej się przed bramą parkową wyznaczała główną oś kompozycji parku, przecinającą park i zamkniętą od południowego-wschodu dworem. Dwór otoczony był dookoła kwietnikami przyozdabiającymi dwa wnętrza ogrodowe (przed i za dworem). Park przecięty był także dwiema drogami wybiegającymi od dworu na północny-wschód i południowy-zachód oraz drogą odchodzącą od osi głównej około 50 m za bramą do parku i biegnącą najpierw w kierunku wschodnim, a następnie równolegle do osi głównej aż do zabudowań gospodarczych. Podczas komponowania roślinności prostokątnego terenu parku wykorzystano rosnące tu wcześniej lasy, które pozostawiono w północno-zachodniej części tego terenu (po obu stronach osi głównej). W bezpośrednim otoczeniu dworu posadzono natomiast drzewa i krzewy ozdobne. Ówczesny wygląd parku w otoczeniu dworu trudno jest dziś odtworzyć z uwagi na zniszczenia, jakie miały tu miejsce w latach 1939-1950.

Od południowego -zachodu do parku przylegał obszerny, zajmujący około 10 ha sad - kwadratowy, oddzielony od parku drogą ziemną, a ograniczony od północnego-zachodu aleją lipowo-topolową oraz od południowego-wschodu drogą wiodącą do traktu Janów - Biała Podlaska.

W roku 1861 Klonownica i Cieleśnica przechodzą w ręce Rosenwerthów poprzez małżeństwo Marianny Serwińskiej z Tadeuszem Rosenwerthem. W 1863 r. nastąpiło oddzielenie Klonownicy od Cieleśnicy.

W roku 1880 właścicielką dóbr Klonownica była Maria Rosenwerth. W tym czasie majątek był uprzemysławiany. W roku 1880 została wzniesiona w Klonownicy murowana gorzelnia - na południowy-wchód od części gospodarczej, przy drodze do Klonownicy Wielkiej. Między gorzelnią a częścią gospodarczą wykopano rów odprowadzający ścieki w kierunku północno-wschodnim. Obok gorzelni zlokalizowano murowaną kuźnię. W części gospodarczej na przełomie wieków wzniesiono obszerne kamienno-murowane zabudowania gospodarcze (z których 3 istniały jeszcze w latach 80. XX w.). W roku 1900 rozpoczęto budowę osady folwarcznej na północny-wschód od gorzelni wznosząc 3 murowane budynki mieszkalne - kolejno w 1900, 1913 i 1928 r. Do majątku należała też cegielnia, położona na północ od Klonownicy Wielkie.

Przed I wojną światową otrzymała Klonownicę Jadwiga Rosenwerth, która władała majątkiem aż do śmierci w roku 1936, mieszkając stale w Warszawie i przyjeżdżając do Klonownicy na lato. W roku 1930 majątek liczył 719 ha ziemi oraz funkcjonowały w nim gorzelnia i cegielnia położona na północ od Klonownicy Wielkiej. Po śmierci Jadwigi Rosenwerth majątek przeszedł na jej krewnego Tadeusza Rosenwertha.

Pomiędzy 1880 a 1929 r. dokonano też różnych zmian w części parkowej. Prawdopodobnie w latach 80. XIX w. dwór wyremontowano i dostawiono do niego od południowego-zachodu murowaną przybudówkę. W otoczeniu dworu posadzono różne drzewa i krzewy ozdobne (w tym dwa świerki przed dworem). W zachodniej części parku, wśród drzew leśnych poprowadzono płynne w kształtach drogi ogrodowe. Na początku wieku XX posadzono ponadto szpaler kasztanowców przy drodze stanowiącej południowo-wschodnią granicę sadu. W pełni rozwinięta kompozycja zajmowała obszar o powierzchni 23, 6 ha, z czego park zajmował 7,1 ha.

W tym stanie założenia przetrwało do wybuchu wojny. W czasie II wojny światowej we dworze kwaterowały wojska niemieckie, które poczyniły wielkie spustoszenia w drzewostanie parku wycinając wiele drzew na budowę bunkrów i umocnień ziemnych usytuowanych w parku i w najbliższym otoczeniu założenia.

W 1944 r. majątek został rozparcelowany, a sam dwór od 1944 do 1947 r. był nieużytkowany. W 1947 r. przejęty został przez Gminną Spółdzielnię Rokitno, a w zabudowaniach gospodarczych zlokalizowano Gminny Ośrodek Maszynowy (który posiadał wyłącznie sprzęt konny).

Dewastacja założenia pogłębiła się w okresie powojennym, kiedy to pojawiło się na terenie parku wiele samosiewów tworząc gąszcz leśny.

W 1950 r. Gminny Ośrodek Maszynowy zlikwidowano, a dwór i wszystkie budynki gospodarcze (bez gorzelni należącej do PGR Roskosz) przejął Państwowy Ośrodek Maszynowy, który zamienił dotychczasowe budynki gospodarcze na warsztaty i garaże. Nowy właściciel uporządkował zdewastowany teren założenia, w roku 1960 wyciął wymarznięty sad, w roku 1966 wyremontował drogi i ogrodzenia oraz częściowo przerzedził samosiewy i podrosty. W latach 70. ogrodził park metalową kratą i wykonał kolejne remonty dróg w parku (otrzymały one utwardzone nawierzchnie), postawił ławki i konstrukcję z rur metalowych przy osi głównej. Ponadto przerzedził lasy położone w parku na północny-wschód od osi głównej, ale też ustawił w parku budynek mieszkalny, kurnik, szopę i stację paliw (wokół których wzniesiono też ogrodzenia). W wyniku prac przeprowadzonych przez POM w latach 60. i 70. XX w. tereny parku, sadu i części gospodarczej zaczęły korzystnie wyróżniać się na tle gorzelni i osady folwarcznej. Na terenie gorzelni PGR wzniosło do tego czasu murowany magazyn spirytusu i wygrodziło przy gorzelni ogródek warzywny. Mieszkańcy osady folwarcznej postawili natomiast na jej terenie szereg szop, ogrodzeń i prowizorycznych ławek zaśmiecających otoczenie starych budynków.

Do lat 80. XX w. z pierwotnej kompozycji założenia powstałej w I połowie XIX w. zachowały się lokalizacja i kształt poszczególnych części założenia - parku z dworem, części gospodarczej i dużego sadu. A także: dwór, drogi jezdne (w tym aleja dojazdowa), nieliczne stare drzewa oraz ślady wnętrz przed i za dworem. Poza tym przypuszczalnie lasy rosnące na terenie parku pochodzą w części z dawnych lasów włączonych pierwotnie w obręb kompozycji parkowej.

Z drugiego etapu rozwoju założenia zachowały się do tego czasu elementy w różnym wieku. Z końca XIX w. przetrwała murowana przybudówka dworu, 3 kamienno-murowane budynki w części gospodarczej, budynek gorzelni, przebudowany magazyn, kuźnia i część starych drzew w parku. Z elementów powstałych na początku XX w. zachowały się: 3 budynki mieszkalne na terenie dawnej osady folwarcznej, część starych drzew w parku, stare drzewa w alei dojazdowej, szpaler kasztanowców przy granicy dawnego sadu oraz ślady ścieżek spacerowych w zachodniej części parku. W okresie międzywojennym dokonano zmian dotyczących roślinności i z tego okresu pochodziły nasadzenia świerkowe przy drogach i przy granicy parku.

W roku 1980 roślinność założenia składała się z 35 gatunków drzew i krzewów. Większość roślinności obiektu stanowiły lasy sosnowe i sosnowo-świerkowe zajmujące około ¾ powierzchni parku. Największe sosny w parku osiągały 45 cm średnicy pni, a największe świerki 30 cm. Ponadto w lasach tych rosły też inne drzewa (robinie, lipy, brzozy) oraz rósł różnogatunkowy podszyt robinii, lip, jarzębin, dębów, kruszyn, trzmielin, leszczyn, jeżyn i czeremch. Drzewa sadzone (stare i młode) rosły głównie w otoczeniu dworu, przy drogach i przy ogrodzeniach. Najstarszymi drzewami były: lipa przy dworze, 6 lip i topole pozostałe z dawnej alei biegnącej wzdłuż północno-zachodniej granicy dawnego sadu oraz dwie topole rosnące na północ i północny-wschód od dworu, a także dwie topole przy gorzelni. Drzewa te pochodziły z I połowy XIX w., przy czym największe lipy osiągały do 60 cm średnicy pni, a lipa przy dworze miała średnicę pnia 78 cm. Topole były większe i miały 82-108 cm średnicy pni. Z fazy rozwoju założenia zaczynającej się w 1880 r. zachowały się w Klonownicy świerki, jesiony, grochodrzewy, i lipy w parku, część drzew alei dojazdowej, szpaler kasztanowców przy drodze graniczącej z dawnym sadem i jeden kasztanowiec przy piwnicy (na polu na południe od dworu). Były one w różnym stanie zdrowotnym, m.in. na skutek mrozów, chorób i urazów mechanicznych, przy czym w najgorszym stanie były kasztanowce. Osobną grupę stanowiły świerki pospolite i kłujące sadzone tuż przed II wojną światową przy drogach i na granicy parku, których część także zachowała się do lat 80. XX w. Ponadto na terenie założenia rosły grupy młodych drzew i zarośla wyrosłe z samosiewów, podrosty po wyciętych drzewach (w tym podrosty lip w dawnej alei przy sadzie i podrosty kasztanowców po wyciętej alei). Występowały też nieliczne sadzone krzewy ozdobne (w tym rzędy lilaków otaczające wnętrze za dworem) oraz kwietniki z róż w otoczeniu dworu i przy drodze głównej. Inne kwietniki z róż oraz żywopłoty i świerki rosły na terenie części gospodarczej.

Drzewostan parku oraz stare aleje i szpaler przecinające pola wyróżniały się na tle otaczających obiekt pół uprawnych. Jednak dwór, chociaż wzniesiony na wzgórzu, nie był powiązany widokowo z krajobrazem, który zasłaniały lasy i drzewa parkowe. Tylko główna oś założenia stanowiła jednocześnie długą oś widokową (tak od dworu, jak i na dwór). Łączyła ona też dwór z aleją dojazdową. Rola obiektu w krajobrazie była więc dużo mniejsza niż w czasach jego największej świetności.

Obecnie obiekt stanowi własność prywatną.

EBK

 

Klonownica Plac - dwór

Dwór w Klonownicy Plac - stan współczesny
Publ. www.mojepodlasie.pl

 

Źródła:

Akty izdavajemyje Vilenskoi Archeograficeskoj Komissjeju dla razbora drevnich aktov, Wilno 1888 t. XIV, s. 185-187

Górny Bolesław, Monografia powiatu Biała Podlaska województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939

Łoski Józef, Cieleśnica [w:] Tygodnik Ilustrowany 1878, nr 108, s. 89

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1883, s. 162

Księga adresowa Polski, Warszawa 1930, s. 582

Podlasiak (ks. Józef Pruszkowski), Janów biskupi czyli podlaski, Kraków 1897

Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], 1939 r.

Informacje ustne Mirończuka Władysława, zam. w Klonownicy Plac

Informacje ustne Łyczewskiej Anny, zam. w Klonownicy Plac

Informacje ustne p. Buszko, dyrektora POM w Klonownicy

Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Klonownica Plac. Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

 


 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Klonownia PlacKategoria:dworski