rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeKobylany

Park dworski - krajobrazowy, powstały po 1864 r. w wyniku przebudowy i rozbudowy kwaterowego ogrodu ozdobnego i użytkowego powstałego w XVI lub w XVII w. i rozwijanego w wieku XVIII, w latach 1924-1939 powiększony o nowe sady

Dawna nazwa: Kobylany

Gmina: Stara Kornica

Położenie obiektu: na dość płaskim terenie łagodnie opadającym ku północnemu-wschodowi do doliny rzeki Klukówki, na południowy-wschód od wsi Kobylany, a na południowy-zachód od doliny rzeki Klukówki

 

Kobylany prawdopodobnie wchodziły pierwotnie w skład włości kórnickiej, którą około 1514 r. posiadł Paweł Sapieha.1 W roku 1580 Kornica należała już do starostwa łosickiego.2 Wśród wsi tego starostwa nie wymieniono Kobylan, co pozwala przypuszczać, że już wówczas, a najpóźniej w wieku XVIII musiało nastąpić wyodrębnienie Kobylan z dóbr kórnickich. Na mapie folwarku w Kownatach  roku 1778 zaznaczona jest droga wiodąca do dworu w Kobylanach.3 Dwór w Kobylanach był wówczas ośrodkiem niewielkiej włości składającej się ze wsi Kobylany i wsi Kiełbaski wciśniętych pomiędzy rozległe dobra hrabstwa bialskiego Radziwiłłów i obszerne dobra huszlewskie książąt Woronieckich. Nie znamy właścicieli Kobylan z tego okresu.

W wieku XVIII istniało już przy dworze kobylańskim regularne założenie ogrodowe składające się z czterech prostokątnych kwater ozdobnych (położonych w południowej części późniejszego parku), z przynajmniej jednego stawu leżącego na północny-wschód od ogrodu (chociaż można przypuszczać, że stawów tych było więcej), kwadratowego sadu lub warzywnika położonego na południowy-wschód od ogrodu ozdobnego i otoczonego szpalerami drzew, części gospodarczej leżącej na południe od ogrodu ozdobnego oraz alei prowadzącej z dziedzińca przed dworem (później podjazdu) na południowy-zachód wzdłuż granicy części gospodarczej. Aleja ta oraz stanowiąca jej przedłużenie droga przecinająca ogrody ozdobne i wybiegająca na groblę przy stawie, wyznaczały najdłuższą i zarazem główną oś kompozycyjną założenia. Przy tej alei, na południe od ogrodu ozdobnego stały zabudowania gospodarcze. Budynek dworu stał na wschód od tej osi, frontem do wsi. Od dworu wybiegały aleje dzielące kwatery ogrodu ozdobnego - jedna na północny-wschód, a druga na południowy-wschód.4 Ze względu na późniejszą krajobrazową przebudowę obiektu oraz brak źródeł historycznych odnoszących się do wyglądu założenia, nie znamy dziś bliżej wyglądu ówczesnych wnętrz ogrodowych. Jednak już sam fakt istnienia klarownej, kwaterowej kompozycji ozdobnej, wzbogaconej dodatkowo o ogród użytkowy i stawy, wskazuje na pewną rangę siedziby, której estetyka musiała być znacznie większa niż typowych na tych terenach kwaterowych ogrodów o przeważających funkcjach użytkowych, jakie towarzyszyły folwarkom i mniejszym dworom.

W I połowie XIX w. Kobylany należały do Kozłowskich, którzy dokonali tu wielu nasadzeń. Następnie, zapewne drogą koligacji rodzinnych majątek znalazł się w rękach Firlejowskich. Ostatni właściciel z tego rodu był czynnie zaangażowany w organizację Powstania Styczniowego. Działał nawet w centralnych władzach Powstania i związany był z Trauguttem. Po upadku Powstania zmuszony był do sprzedaży majtku, której dokonał na rzecz swojego przyjaciela Frankowskiego.5 Po roku 1864 majątek został uprzemysłowiony. Wzniesiono wówczas w pobliżu dworu gorzelnię (przy stawach, na północny-zachód od dworu), a w części gospodarczej w pobliżu dworu - wiatrak.6 W związku z nastawieniem się majątku na uprawy zbożowe rozbudowano część gospodarczo-magazynową i wzniesiono nowe budynki - 3 obszerne stodoły, spichrz, oborę, masztarnię i kuźnię, po czym stare zabudowania gospodarcze stopniowo likwidowano.

Wybudowano nowy dwór lub też przebudowano dwór wcześniejszy. W obrębie dawnych ogrodów dokonano zasadniczego przekształcenia wnętrz usuwając część dawnych alei, a istniejącą roślinność wzbogacając o nowe nasadzenia dokonywane w duchu krajobrazowym. W ten sposób regularny dotąd ogród zamieniono w nieregularny park, w którym posadzono też wówczas różne gatunki rzadkie w tych okolicach, jak świerk syberyjski, olszę szarą odmiany syberyjskiej, platan, jałowce sawina, buk zwyczajny odmiany purpurowej, sofory japońskie i sosny wejmutki.7 Ponadto park powiększono od północy o część dawnych łąk lub teren dawnych stawów, a na północ od parku, między parkiem a rzeką urządzono system stawów.

Po zakończeniu przebudowy założenia w końcowych latach XIX w. nie przechodziło ono już większych zmian aż do roku 1924, kiedy to przystąpiono do parcelacji majątku. W tym czasie jego obszar wynosił 846 ha, z czego 430 ha gruntów ornych, 83 ha łąk, 135 ha pastwisk, 265 ha lasów oraz 11 ha dróg i nieużytków. Do parcelacji przeznaczono 86 ha.8

W tym czasie właściciel majątku Karol Frankowski wydzierżawiał go Felicjanowi Montwiłłowi, który zgodnie z ustną umową z właścicielem chciał nabyć Kobylany. W związku z tym, że właściciel wycofał się z zamiaru zbycia majątku Montwiłłowi przez kilka lat trwał spór między nimi o sprzedaż tego majątku, zakończony tym, że ostatecznie Felicjan Montwiłł pozostał w Kobylanach jako dzierżawca.9

W latach 1924-1939 obszar założenia został od wschodu i południa powiększony o tereny sadów przylegające do dawnego sadu i części gospodarczej. Wokół dawnego sadu i przy granicy części gospodarczej posadzono wtedy szpalery świerkowe. Ponadto ogrodzono park, dawny sad i część gospodarczą ceglanym murem w pobliżu dworu, a dalej betonowym parkanem.

Podczas II wojny światowej założenie nie zostało szczególnie zniszczone. Wycięto tylko część sadów.

W latach 1944-1945 teren majątku rozparcelowano, a dawny dwór sprzedano gospodarzom wsi Kobylany - Kazimierzowi Szoplicowi i Józefowi Szymaniukowi - którzy go rozebrali z przeznaczeniem na budulec. Rozebrano również zabudowania gospodarcze i parkany. Większość uzyskanego z rozbiórek materiału została zużyta do budowy drogi do Rudki. Teren założenia był przez gminę wydzierżawiany rolnikom na pastwiska.

W okresie powojennym dokonano w obrębie założenia znacznych zniszczeń, zwłaszcza w latach 1944-1969. Zniszczono wówczas i rozebrano wszystkie budynki dworskie z wyjątkiem jednej stodoły. Wycięto wiele drzew zamieniając część terenu założenia na pastwiska. Zdewastowano trawniki w parku i zanikła część dróg parkowych.

W roku 1958 w Kobylanach powstał Społeczny Komitet Budowy Szkoły Podstawowej, który dzięki energicznemu kierownictwu Grzegorza Giersza w krótkim czasie przystąpił do budowy szkoły na terenie parku. Niezbędne fundusze uzyskano ze składek mieszkańców, a także ze sprzedaży wyposażenia i maszyn gorzelni dworskiej, którą rozebrano, a uzyskany w ten sposób materiał wykorzystano do budowy budynku szkolnego.10

Szkoła, która w roku 1969 przejęła nowy budynek oraz teren parku i dawnego sadu doprowadziła do budynku szkolnego chodniki z płyt betonowych, wzniosła na północny-zachód od niego murowane ubikacje i śmietniki, zlokalizowała w jednym z wnętrz parku boiska oraz dosadziła drzew i krzewów w południowej części parku. Oprócz tego ogrodziła teren szkolny siatką od północnego-zachodu, południowego-zachodu i południowego-wschodu oraz wybetonowała basen przeciwpożarowy (służący też do pływania), usytuowany w północnym rogu parku. Północno-wschodnia, niekonserwowana i dość podmokła część parku zarosła młodym lasem i krzewami, a stawy położone na północny-wschód od parku zanikły.

Teren dawnych zabudowań gospodarczych i sadów założonych po 1924 r. należał po wojnie w części do gminy, która wydzierżawiała go jako pastwisko, w części do Spółdzielni Kółek Rolniczych, która założyła tu bazę sprzętu rolniczego wykorzystując murowaną stodołę dworską, a w części do rolników, którzy użytkowali go jako pola uprawne, wyciąwszy wcześniej część szpaleru świerków kłujących odmiany sinej, który rósł wzdłuż całej południowo-wschodnie granicy części gospodarczej.11

Do lat 80. XX w. z regularnej kompozycji istniejącej w Kobylanach przed powstaniem krajobrazowego parku zachowały się dwie drogi dzielące niegdyś kwatery ogrodu ozdobnego, droga prowadząca ze wsi do dworu, staw położony w północno-zachodniej części parku (zniekształcony i zarośnięty), teren dawnego sadu lub warzywnika, aleja prowadząca od dworu na południowy-zachód oraz niektóre stare drzewa ogrodowe sprzed XIX w. Poza tym, zachowała się także część drzew sadzonych w I połowie wieku XIX, kiedy to nadal istniejąca, a powstała wcześniej regularna kompozycja wzbogacana była o nowe nasadzenia. Spośród elementów wprowadzanych po 1864 r. do lat 80. XX w. zachowały się: północno-wschodnia część parku (chociaż zarośnięta młodym lasem), część kompozycji roślinnych we wnętrzach parkowych (w tym kilka drzew rzadkich), spora ilość drzew w parku i w innych częściach założenia oraz staw położony na północny-wschód od parku. Spośród elementów wprowadzanych w okresie międzywojennym XX w. zachowały się jedynie fragmenty szpalerów świerkowych posadzonych tuż przed wybuchem wojny na terenie osiemnastowiecznego sadu.12

Roślinność założenia składała się w tym czasie z 48 gatunków i odmian drzew i krzewów i rosło tu dużo starych drzew w różnym wieku. Do najstarszych należały: jesion wyniosły rosnący na obrzeżach dawnego sadu o średnicy pnia 110 cm, stare lipy, jesiony i kasztanowce o średnicach pni 80-95 cm rosnące w różnych częściach założenia, topole czarne o średnicach pni 90-160 cm rosnące w większości w sąsiedztwie dawnej części gospodarczej, wiąz polny o średnicy pnia 80 cm rosnący na wschód od szkoły. Drzewa te pochodziły z przełomu XVIII i XIX w. lub z wcześniejszych nasadzeń osiemnastowiecznych. Niektóre z nich miały charakter pomnikowy. Inne stare drzewa założenia pochodziły z II połowy XIX w. i osiągały do 80 cm średnicy pni. Z tego okresu pochodziły też dwie sofory japońskie, cztery wiązy polne odmiany korkowej, buk zwyczajny odmiany purpurowej. Występowała też pewna ilość drzew sadzonych na początku XX w. i w okresie międzywojennym (o średnicach pni do 50 cm). We wnętrzu przed szkołą rosła też spora ilość drzew młodych i niedawno posadzonych żywopłotów. Całą północno-wschodnią część parku zajmował młody las lipowo-klonowy zniekształcający kompozycję tej części założenia. Występowały także w parku grupy krzewów i zarośla.13

Bogaty w stare drzewa obiekt był znacznym urozmaiceniem krajobrazu okolicznych wsi, pól i łąk. Wyróżniał się z otoczenia zwartym drzewostanem parku, obrzeży dawnego sadu i alei wiodącej z parku na południowy-zachód. Założenie było ze wszystkich stron dobrze widoczne i ze względu na różnorodną roślinność stanowiło niewątpliwą atrakcję przyrodniczą okolicy.14

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 68

2 Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, cz. I, Warszawa 1908, s. 65

3 Biblioteka Zielińskich w Płocku, nr 24, Mapa generalna folwarku Kownackiego, 1778, zamieszczona w atlasie dóbr hrabstwa Bialskiego Radziwiłłów 1778,

4 AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], 1939 r.; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kobylanach, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

5 Informacje ustne Gieresza Grzegorza, byłego kierownika szkoły w Kobylanach

6 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV. Warszawa 1883, s. 212 (hasło Kobylany)

7 Informacje ustne Gieresza Grzegorza; Informacje ustne Sawczuka Aleksandra, zam. w Kiełbaskach

8 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3264, akta parcelacji majątku Kobylany

9 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3264, akta parcelacji majątku Kobylany

10 Informacje ustne Gieresza Grzegorza, byłego kierownika szkoły w Kobylanach

11 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kobylanach, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

12 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kobylanach, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kobylanach, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kobylanach, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, KobylanyKategoria:dworski