Koczukówka

Ogród dworski - regularny, powstały w XVI w., najpierw renesansowy, następnie w XVII i XVIII w. barokowy, w II połowie XIX w. częściowo przebudowany w ten sposób, że część ozdobną przekształcono w krajobrazowy park

Dawna nazwa: Koczukówka

Gmina: Zalesie

Położenie obiektu: w widłach rzek Krzny i Pomeranki, na wypiętrzeniu terenu górującym nad dolinami rzek, przy drodze z Kijowca do Horbowa i Rokitna

Koczukówka jest bardzo starą osadą powstałą podczas pierwszej kolonizacji Podlasia brzeskiego. Zapewne już w XV w. dobra te stanowiły własność rodu Kuczuków, z których Sestrenec Kuczuk figuruje w 1506 r. wśród dworzan królewskich.¹ W roku 1511 tenże Sestrenec otrzymał nadanie na 2 „pustowszczyzny" w powiecie brzeskim. Prawdopodobnie w wyniku tych nadań włość kuczukowska została powiększona o wieś Husinkę, wymienianą jako wchodząca w skład tych dóbr.² Ośrodkiem tej włości była nieistniejąca obecnie wieś Łazuki.³ Nazwa tej wsi została włączona jako drugi człon do nazwiska Kuczuk-Łazucki.⁴ Można przypuszczać, ze nazwa Łazuki zanikła w ciągu XVI w. w związku z budową dworu Kuczuków, od którego zaczęto nazywać miejsce dawnych Łazuk.

Miejsce usytuowania dworu zostało starannie wybrane. Siedzibę usytuowano na lewym brzegu Krzny, na niewielkim, lecz górującym nad okolicą wyniesieniu terenu. Może to wskazywać, iż być może podczas zakładania siedziby brano również pod uwagę względy obronne. Kontakty Kuczuków z dworem królewskim w I połowie XVI w., a także fakt, że Sestrenec Kuczuk był dworzaninem królewskim pozwalają sądzić, że znali oni nowe, renesansowe prądy oraz zasady według których rozmierzano i komponowano nowe siedziby dworzan królewskich w Małopolsce, a następnie także w otoczeniu Knyszyna. A także, że zapewne siedziba w Koczukówce rozplanowana została zgodnie z tymi zasadami.

Głównym ciągiem komunikacyjnym biegnącym w pobliżu dworu była tam droga łącząca Kijowiec z Husinką, Horbowem, i Rokitnem. Na południe od tej drogi w widłach rzek Krzny i Pomeranki został wzniesiony dwór, wokół którego rozplanowano niewielki ogród kwaterowy, pierwotnie zapewne przede wszystkim użytkowy lecz z kwaterami otoczonymi szpalerami lub alejami drzew bądź krzewów ozdobnych. Zapewne w tym samym czasie wykopano też stawy związane z rzeką Pomeranką, położone na zachód od dworu i ogrodów.

O dziejach założenia w końcu XVI w. i w I połowie wieku XVII nic bliższego nie wiadomo. Zapewne w II połowie XVII w. Koczukówka należała do niejakiego Kuleszy, a przed 1732 r. do Jeziernickiego.⁵ Zapewne około połowy XVII w., być może w czasie, gdy Koczukówka należała do Kuleszów, nastąpiła barokowa przebudowa założenia. Inspiracją do tej przebudowy mogły być barokowe realizacje założeń ogrodowych w dobrach Radziwiłłów (takich jak Horbów, Roskosz czy Mokrany, albo Biała). Samo położenie dworu na wzgórzu umożliwiało wyprowadzenie dalekich osi widokowych na rzekę Krznę i szczególnie sprzyjało rozwijaniu kompozycji zgodnych z duchem baroku. Przekazywana ustnie miejscowa tradycja oraz nazwa gruntów wchodzących w skład folwarku „Szwajcarska włóka" każą przypuszczać, że w XVIII lub na przełomie XVIII i XIX w. właściciele Koczukówki osadzili tu fachowych rolników z Europy Zachodniej (może ze Szwajcarii) w celu poprawy stanu upraw rolnych czy ogrodowych.⁶ Wobec skąpych materiałów historycznych trudno jednak dziś ocenić, czy to osadnictwo miało jakiś wpływ na wygląd założenia.

Zachowane pozostałości starej kompozycji oraz usytuowanie ruin dworu nasuwają przypuszczenie, że w oparciu o wcześniejszy, renesansowy schemat równorzędnych prostokątnych kwater stworzono w XVII i XVIII w. barokową kompozycję ogrodową. Na południe od drogi Kijowiec - Husinka wzniesiono na niewielkim sztucznym nasypie nowy, drewniany dwór. Do tego dworu wiodła od północy droga dojazdowa, zapewne obsadzona aleją. Od strony południowej dworu znajdował się ogród ozdobny (niezbyt duży), zakończony od strony Krzny skarpą, za którą ciągnęły się nad Krzną rozległe łąki. Na wschód od głównej osi założenia, w pobliżu skarpy ograniczającej teren komponowanych ogrodów, wykopano (zapewne w XVIII w.) dwa stawy, które oprócz funkcji widokowych osuszały podmokły teren zbierając wodę z miejsc położonych wyżej. Podkreślono główną, reprezentacyjną oś kompozycji, będącą jednocześnie osią widokową. Oś ta przebiegała przez dwór i ogród ozdobny (położone w centralnej części założenia). Na zachód od ogrodu ozdobnego znajdowały się regularne sadzawki otoczone drzewami i drogami. Od dworu wzdłuż tej osi rozciągał się widok na Krznę i jej dolinę. Ostateczny kształt barokowa kompozycja Koczukówki przyjęła zapewne w około połowy XVIII w., jednak rozwijała się ona bez naruszania wcześniejszego schematu obejmującego podział założenia na części funkcjonalne i podział ogrodu na kwatery. Tyle że wcześniejsze kwatery służące celom użytkowym nabierały charakteru ozdobnego i zapewne zlikwidowano część nasadzeń na ich obrzeżach by otworzyć widoki na rzekę i stawy. Z czasów barokowej przebudowy założenia pochodziły najstarsze zachowane do lat 80. XX w. drzewa założenia - modrzew, dwie lipy i dąb.⁷

W II połowie XIX w. Koczukówka stanowiła własność Topolnickich.⁸ W tym czasie obszar majątku wynosił 617 morgów (około 310 ha).⁹ W końcu XIX w. wzniesione zostały zabudowania gospodarcze, które przetrwały do II wojny światowej.¹⁰ Zostały wówczas zbudowane w zachodniej części założenia (w dawnej północno-zachodniej kwaterze): czworaki, murowana obora, murowany spichlerz, stodoła, wozownia i chlewnia. Otaczały one obszerny prostokątny dziedziniec. Przed dworem, od strony północnej urządzono kolisty podjazd, na którym posadzono bez turecki. W części wschodniej posadzono natomiast duży sad. W części środkowej, na południe od dworu znajdowała się park opadający tarasowo w stronę Krzny. Powstał on w wyniku przebudowy wcześniejszych ogrodów barokowych i wprowadzono do niego swobodne kompozycje roślinne zaprojektowane w duchu krajobrazowym, częściowo ograniczone regularnymi nasadzeniami rosnącymi na granicach dawnych kwater ogrodowych. Utrzymane zostały granice części ozdobnej ogrodu, część tarasów i regularne sadzawki. Park był otwarty widokowo na Krznę i nie oddzielało go od niej żadne ogrodzenia. Drogę do Husinki obsadzono aleją topolową.¹¹ Po tej przebudowie całość kompozycji zajmowała teren o powierzchni około 6 ha.

W roku 1915 Topolniccy sprzedali Maszkowi Kahanowi „Szwajcarską włókę" o powierzchni 73 morgów 200 prętów (około 36,5 ha).¹²

W czasie I wojny światowej został zdewastowany przez przechodzące wojska niemieckie i rosyjskie.

W 1923 r. Stefan Grodzicki, ówczesny właściciel Koczukówki przystąpił do częściowej parcelacji majątku, przy czym uzyskane z niej fundusze służyć miały poprawie stanu pozostałej części dóbr.

Założenie bez większych zmian przetrwało do 1944 r., kiedy to majątek został ostatecznie rozparcelowany. Pozostawiono jedynie resztówkę o powierzchni około 6 ha, obejmującą także siedlisko dworskie. W okresie powojennym zniszczone zostały zarówno zabudowania gospodarcze, jak i zieleń obiektu. W 1956 r. rozparcelowano także teren siedliska, który został podzielony na szereg parcel chłopskich. Teren parku użytkowano jako pastwisko, a w pobliżu dworu magazynowano słomę. Jedynym obiektem użytkowanym zgodnie z przeznaczeniem, była piwnica zbudowana w okresie międzywojennym.¹³

Z pierwotnej szesnastowiecznej kompozycji założenia, oprócz samej lokalizacji obiektu, zachowały się do lat 80. XX w. ślady podziału prostokątnego terenu założenia na regularne, prostokątne kwatery, droga z Kijowca do Husinki, część skarp oraz sadzawki w zachodniej części obiektu. Z barokowej fazy rozwoju kompozycji rozpoczętej w wieku XVII i kontynuowanej w XVIII stuleciu zachowały się: wzgórze po dworze, część skarp dawnych tarasów, układ trzech stawów w zachodniej części założenia, dwie prostokątne sadzawki w południowej części założenia (jedna sucha), ślady niektórych dróg ogrodowych oraz 3 stare drzewa. Z I połowy XIX w. zachowały się nieliczne drzewa. Z II połowy XIX stulecia, kiedy to dokonano przebudowy założenia w duchu krajobrazowym, przetrwały do lat 80. XX w.: wnętrze dawnego podjazdu, wnętrze po dawnym sadzie, niewielka ilość starych drzew w otoczeniu miejsca, w którym stał dwór, w otoczeniu wnętrza po podjeździe i przy sadzawkach. Oprócz tego zachowała się piwnica zbudowana w okresie międzywojennym.¹⁴

Roślinność założenia składała się w roku 1984 z 26 gatunków drzew i krzewów. Znakomita większość dawnej roślinności założenia uległa zniszczeniu, a miejsce parku i ogrodów użytkowych zajęły łąki i pastwiska. Zachowane stare drzewa grupowały się w sąsiedztwie wzgórza, na którym stał dwór, w sąsiedztwie wnętrza po podjeździe oraz w sąsiedztwie stawu i sadzawek. Najstarszym drzewem założenia był dąb szypułkowy rosnący przy stawach, o średnicy pnia 220 cm. Kolejnym pod względem wieku był modrzew o średnicy pnia 150 cm, rosnący na południe od wzgórza przy dworze. Osiemnastowieczna lipa miała 115 cm średnicy pnia i rosła na wzgórzu dworskim. Wszystkie te trzy drzewa były w złym stanie zdrowotnym.

Z I połowy XIX w. zachowały się dwie lipy o średnicy pni po 80 cm każda, rosnące na południe od miejsca lokalizacji dworu. Z tego samego okresu pochodziły zapewne trzy topole czarne rosnące przy drodze do Husinki, mające po 90 cm średnicy pni. Także i te drzewa nie były w dobrym stanie zdrowotnym. Pozostałe stare drzewa obiektu (lipy, świerki, wierzby, olsze, modrzewie, klony, grochodrzewy, jabłonie) pochodziły z II połowy wieku XIX lub z I połowy wieku XX. Dziewiętnastowieczne osiągały średnice pni 50-75 cm, a dwudziestowieczne 40-50 cm.

Także i młodych drzew było w tym czasie w Koczukówce niewiele i skupiały się one w tych samych rejonach, co stare. Towarzyszyły im często zarośla lub grupy krzewów wyrosłe z samosiewów lub odrostów po krzewach wchodzących niegdyś w skład kompozycji ozdobnej. W sąsiedztwie założenia rosły stare i młode olsy wkraczające też na część terenu dawnych kwater ogrodowych.

Funkcje obiektu w krajobrazie były znacząco mniejsze niż dawniej, gdyż budynki i ogrody dworskie zniszczono (ich miejsce zajęły łąki lub pastwiska), a sąsiedztwo zdominowały nowe zagrody chłopskie. Na uwagę zasługiwały tam tylko nieliczne okazy starych drzew oraz widok, jaki rozciągał z terenu dawnych ogrodów na dolinę Krzny.¹⁵

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 73

² Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 73

³ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 73

⁴ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 73

⁵ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1171, Ograniczenie majętności Horbowa i Kłody..., s. 1

⁶ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski, nr 1592; Informacje ustne Makarczuka Stanisława, zam. w Koczukówce

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Cichońska Barbara, Tomecki Janusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Koczukówce, Biała Podlaska, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁸ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 302

⁹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1883, s. 238

¹⁰ Informacje ustne Makarczuka Stanisława, zam. w Koczukówce

¹¹ Informacje ustne Makarczuka Stanisława, zam. w Koczukówce; Informacje ustne Szutko Kazimierza, zam. w Koczukówce; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Cichońska Barbara, Tomecki Janusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Koczukówce, Biała Podlaska, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹² AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski, nr 2592

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Cichońska Barbara, Tomecki Janusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Koczukówce, Biała Podlaska, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Cichońska Barbara, Tomecki Janusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Koczukówce, Biała Podlaska, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Cichońska Barbara, Tomecki Janusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Koczukówce, Biała Podlaska, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, KoczukówkaKategoria:dworski