Kodeń

Ogród pałacowy - wieloczęściowa, wieloosiowa klasycystyczna kompozycja powstała po 1773 r. w wyniku przebudowy barokowego założenia powstałego około 1715 r., w II połowie XIX w. i na początku wieku XX częściowo przekształcona, a w okresie międzywojennym XX w. częściowo przekomponowana w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Placencja

Gmina: Kodeń

Położenie obiektu: w północnej części miasta Kodeń (dziś wsi), przy ul. 1 Maja, na zachód od Bugu i płynącej tu równolegle do niego rzeki Kałamanki, na wypiętrzeniu skarpy nadrzecznej, z którego rozciągały się widoki na dolinę rzeki, Kodeń i okoliczne pola.

Usytuowanie założenia pałacowo-ogrodowego w Kodniu na mapie w skali 1:25 000 (lata 80. XX w.)

Co najmniej od roku 1511 Kodeń wraz z okolicą należał do Sapiehów.¹ Aż do XVIII w. siedzibą Sapiehów był zamek w Kodniu, wokół którego koncentrowało się życie miasta. Dopiero około roku 1715 Paweł Sapieha, biskup żmudzki, założył na północnym przedmieściu Kodnia „...dom miejski czyli, jak go nazwał kampaniję, której dał imię Placencji, otoczywszy ogrodem włoskim, gdzie znajdowały się domki na wzór kamedulskich i kartuzkich".² Domki te „...otoczone klombami kwiatów, alejami drzew dzikich i ogrodem warzywnym. ...a chociaż nieco oddalone od kościoła, dawały kapłanom piękne ustronie do pracy i wypoczynku zwłaszcza w porze letniej".³ Na kilkanaście lat przed śmiercią „Jan Fryderyk Sapieha założył w Kodniu dom misji jezuickiej, złożony z pięciu zakonników sprowadzonych z brzeskiego kolegium. Nadał im fundusz odpowiedni i wyznaczył na mieszkanie ową Placencję na przedmieściu Kodnia. Taż misja jezuicka została uposażona 5-ma włókami ziemi przez Józefa Kosmowskiego, podczaszego latyczewskiego 1744 r. Misji tej obowiązkiem było rozszerzać światło wiary... Po kasacji zakonu i dom misji ich w Kodniu został zamknięty a fundusze jego powróciły do dominium Sapiehów".⁴

Jak się wydaje barokowa kompozycja, która powstała po roku 1715, była sporo mniejsza od późniejszej kompozycji klasycystycznej i nie była kompozycją wieloosiową, w każdym razie w tym znaczeniu, że nie poprowadzono tam osi rozbiegających się w różnych kierunkach. Istniejący tu w tym czasie ogród włoski składał się zapewne z charakterystycznych dla takich ogrodów kwater (najczęściej kwadratowych), rozplanowanych szachownicowo oraz otoczonych drogami i nasadzeniami drzew lub krzewów (szpalerami, alejami lub żywopłotami). W znaczeniu planistycznym kwatery te były raczej zamknięte, jednak mogły się z nich rozciągać widoki na zewnątrz jeżeli ogród położony był na zróżnicowanym wysokościowo terenie, jak to miało miejsce w Placencji, gdzie część ogrodu umieszczono na tarasach. Niestety nie znaleziono przekazów historycznych pozwalających na poznanie kompozycji ogrodów Placencji w tym czasie. Nie wiadomo zatem, czy miały one ozdobny, czy ozdobno-użytkowy charakter, ani w jakie konkretnie elementy były wyposażone oraz jakie rośliny tam rosły.

Po kasacie zakonu w roku 1773 i po powrocie Placencji do dóbr kodeńskich Sapiehów nastąpiła zapewne przebudowa jej na letnią rezydencję. Wówczas to nadano założeniu kształt znany z mapy miasta wykonanej w 1826 r.,⁵ tworząc klasycystyczną rezydencję pałacową z wieloosiowym ogrodem ozdobnym, kilkoma ogrodami użytkowymi, licznymi zabudowaniami, których większość skupiała się wokół dwóch dziedzińców, część stała pojedynczo, a część otaczała obszerny majdan położony na północ od ogrodów. Ośrodkiem kompozycji był tam pałac o dwóch skrzydłach zamykających dziedziniec wygrodzony ponadto od północnego-zachodu ozdobnym murem z bramą, przed którą urządzono półkolisty plac. Do tego placu zdążały cztery promieniste drogi stanowiące osie kompozycji ogrodowej utrzymanej w stylu klasycystycznym. Oś główna przedłużona była aleją prowadzącą do folwarku Elżbiecin. Teren położony na południowy-wschód od pałacu ukształtowany był tarasowo i być może skomponowany jako partery kwiatowe, a granicę ogrodu od tej strony stanowiła wysoka skarpa nadbużna. Takie usytuowanie pałacu pozwalało na oglądanie doliny rzeki i przylegających do niej terenów. Oprócz pałacu, stało w założeniu wiele innych zabudowań. Na południe od ogrodu ozdobnego, a na zachód od drogi łączącej pałac z rynkiem stały 4 duże budowle otaczające dziedziniec, na który otwarty został widok sprzed bramy wjazdowej na dziedziniec pałacowy. Takie otwarcie widoku każe przypuszczać, że te budynki miały dość reprezentacyjny charakter. Być może znajdowały się tam oficyny gościnne i służebne oraz kuchnie dworskie. Możliwe też jest, że zlokalizowano tam oranżerię lub inne budowle tego rodzaju, jako że na południe i zachód od nich mieściły się obszerne ogrody użytkowe, w których przy drodze do rynku stały dwa inne budynki. Niestety, dokładne określenie funkcji poszczególnych zabudowań i niektórych części terenu jest dziś niemożliwe z tego względu, że nie zachowała się część mapy zawierająca legendę z opisem poszczególnych partii terenu.

Na wschód od ogrodów użytkowych, miedzy drogą do rynku a skarpą nadrzeczną, umieszczone były sad i warzywnik, zaś między sadem a parkiem stał kolejny duży budynek, być może pochodzący jeszcze z I połowy XVIII w. Na północ od pałacu, za ogrodem warzywnym stał zespół zabudowań, do którego prowadziła jedna z dróg stanowiących osie kompozycji ogrodowej. Pięć z tych budynków stało wokół czworobocznego ogrodzonego dziedzińca. Ze względu na bliskie sąsiedztwo pałacu można przypuszczać, że były to zabudowania porządne, o funkcji związanej z bezpośrednią obsługą dworu (oficyny, stajnie, wozownie, spichrze itp.). Przylegał do nich od zachodu jeszcze jeden ogród warzywny, zaś od północy i północnego-wschodu obszerny majdan otoczony dużą ilością zabudowań, zapewne inwentarskich i gospodarczych. Dalej na północ widoczne są na mapie jeszcze inne zabudowania, być może gospodarcze, a być może mieszkalne, użytkowane przez rzemieślników, ogrodników lub oficjalistów i służbę dworską.⁶

Około roku 1826 zadłużone dobra kodeńskie Kazimierza Sapiehy zostały sprzedane, przy czym nastąpił ich podział - w taki sposób, że południowa część z miastem i zamkiem przeszła w ręce Branickich, a część północną z Placencją, folwarkiem Elżbiecinem i wsią Kopytów nabył niejaki Sarnowski,⁷ który zamieszkał w Placencji. Następnie dobra te odziedziczył po Sarnowskich Świdrygiełło Świderski, wreszcie w końcu XIX w. Placencja została własnością hrabiego Sołtyka,⁸ który ją do około 1915 r. Cały ten okres to czasy powolnej degradacji założenia, któremu kolejni właściciele nie byli w stanie zapewnić poprzedniej świetności i którego zabudowania i ogrody zostały częściowo zaniedbane. Ponadto zachodnią część ogrodu ozdobnego zamieniono w sady, a na północ od ogrodów usypano wał, po którym przeprowadzono drogę wiodącą do mostu na Bugu.

Następowała również powolna wyprzedaż gruntów i zabudowań należących do Placencji. Między innymi gmina miejska jeszcze przed I wojną światową nabyła na szkołę budynek położony na południe od pałacu między dawnym sadem a parkiem.⁹ Prawdopodobnie sprzedano też teren dawnych ogrodów użytkowych (położony na zachód od drogi łączącej park z rynkiem) wraz z zabudowaniami, które następnie rozebrano.

Zmiany wprowadzone w kompozycji ogrodów Placencji w końcu XIX w. i na początku wieku XX obejmowały więc zamianę zachodnich części ogrodu ozdobnego w sady oraz przystosowanie dawnych ogrodów użytkowych do potrzeb szkoły i gminy (w tym rozebranie części znajdujących się tam zabudowań).

Podczas działań wojennych 1915 r. spłonęła tak zwana dolina, czyli część Placencji położona na północ od pałacu i parku (gdzie mieściły się zabudowania gospodarcze, inwentarskie i mieszkalne).¹⁰ Należy przypuszczać, ze zmianom uległy wówczas także inne zabudowania i drzewostan.

Po odzyskaniu niepodległości Placencja powtórnie znalazła się w rękach Świderskich. Jej właścicielem był wówczas Ludwik, który miał ją otrzymać za udział w walkach legionów o wyzwolenie kraju.¹¹ Właściciel ten przeprowadził remont założenia, które zostało uporządkowane, przy czym dawna dolina została zamieniona na ogrody użytkowe, a na wyspie w widłach Kałamanki i Bugu wzniesiono drewnianą altanę, wokół której urządzano pikniki. Zalesiony teren wyspy przystosowano do przechadzek wytyczając ścieżki i przerzedzając las. W latach 30. na południowy-zachód od pałacu zlokalizowano w parku drewniany budynek w charakterze dworku, w którym zamieszkała Zofia Świderska, córka Ludwika,¹² oraz wybudowano murowany budynek na południe od pałacu. Do wnętrz ogrodowych wprowadzono bardziej swobodne nasadzenia starając się nadać im bardziej krajobrazowy charakter. W tym czasie gmina miejska wyremontowała też szkołę przeznaczając na ten cel 15 tys. zł, co świadczyło o złym stanie budynku szkolnego.¹³ Całość przebudowanej i rozbudowanej kompozycji zajęła obszar o powierzchni około 20 ha.

Po śmierci Wandy i Ludwika Świderskich ich dzieci ufundowały w parku nagrobek usytuowany na północ od pałacu.

Według relacji miejscowej ludności, przed 1939 r. park był starannie pielęgnowany, zamknięty i ogrodzony parkanem. Przed pałacem znajdował się w tym czasie trójkątny podjazd, na którym rosły kwiaty, a w zachodnich i północnych wnętrzach parku rosły drzewa owocowe. Szczególnie korzystnie założenie prezentowało się z drogi biegnącej po nasypie i prowadzącej do przeprawy przez Bug.¹⁴

W czasie II wojny światowej założenie zdewastowano, a pałac został częściowo zburzony. Zburzono także most na Bugu. W 1945 r. w pałacu umieszczono strażnicę Wojsk Ochrony Pogranicza. W roku 1946 wojsko rozebrało większą część murów pałacowych, pozostawiając jedynie część korpusu głównego.¹⁵

Około 1958 r. wojsko opuściło teren Placencji przekazując pałac i park Gminnej Radzie Narodowej w Kodniu, która umieściła w pałacu ośrodek zdrowia istniejący tu do około 1974 r. Około 1970 r. Gminna Rada Narodowa przekazała część dawnego założenia Dyrekcji Rejonowej Kolei Państwowych w Małaszewiczach, która urządziła tam ośrodek campingowy (2 domki w tym ośrodku należały do Urzędu Celnego w Terespolu). W latach 1977-1978 dokonano regulacji rzeki Kałamanki i przeprowadzano prace melioracyjne podczas których wycięto wiele starych drzew po obu stronach tej rzeki. W roku 1978 zbudowano zaporę na Kałamance i urządzono niewielki zalew niszcząc przy tym dotychczasowy układ stosunków wodnych oraz wycinając kolejne stare drzewa.

Po wyprowadzeniu się ośrodka zdrowia z pałacu budynek ten był tylko częściowo użytkowany przez zamieszkała w nim Danutę Semeryło. Park, od wojny zaniedbany, chociaż wykorzystywany jako park miejski, został po roku 1978 przekształcony poprzez dokonanie nowych nasadzeń na dużych obszarach parku w miejscach, gdzie rosły uprzednio drzewa owocowe. Oprócz tego na południe od pałacu zbudowano betonowy basen, a do pałacu doprowadzono chodnik z płyt betonowych. Mimo tych zabiegów mających na celu odnowę parku, został on zniekształcony przez liczne zarośla i wydeptane ścieżki oraz w wyniku przetrzebienia starego drzewostanu. W założeniu zlokalizowano też w jednym z murowanych budynków osiemnastowiecznych przedszkole, przy którym ułożono chodniki z płyt betonowych. Ponadto przy pałacu i przedszkolu wzniesiono ubikacje i śmietniki. Generalnie, na skutek zniszczeń obszar założenia skurczył się do około 10 ha.¹⁶

Do lat 80. XX w. z dawnej barokowej kompozycji Placencji, powstałej po 1715 r., zachowały się; usytuowanie pałacu, droga wzdłuż głównej osi kompozycyjnej założenia, tarasowe ukształtowanie terenu położonego na wschód od pałacu oraz droga łącząca założenie z rynkiem. Z klasycystycznej kompozycji powstałej po 1773 r. zachowały się do tego czasu: fragment korpusu głównego pałacu, główna oś kompozycyjna ogrodów (w tym część drzew z alei do Elżbiecina) oraz niektóre stare drzewa parkowe, a także droga łącząca pałac z rynkiem, fragment drogi łączącej dawniej pałac z tzw. doliną oraz droga biegnąca po granicy parku i dawnego warzywnika (dziś ulica).

Spośród elementów wprowadzonych w końcu XIX w. i na początku wieku XX zachowały się wnętrza po sadach (z czego jedno nadal wypełnione sadem) oraz drewniana kapliczka stojąca w pobliżu bramy wjazdowej do parku. Natomiast spośród elementów wprowadzonych w okresie międzywojennym XX w., do lat 80. tego stulecia zachowały się: dwa wzniesione w parku budynki (w tym jeden w stylu dworkowym) oraz część nasadzeń parkowych.¹⁷

W roku 1982 roślinność obiektu była dość bogata i składała się z 60 gatunków i odmian drzew i krzewów, jednak w porównaniu z obszernym terenem zajmowanym przez założenie ilość starych drzew nie była tam zbyt wielka. Najwięcej starych drzew rosło na południe i południowy-zachód od pałacu oraz w sąsiedztwie skarpy nadrzecznej i wnętrza parkowego położonego na południe od ośrodka campingowego. Najstarszymi drzewami założenia były jednak lipy drobnolistne zachowane z alei prowadzącej do Elżbiecina, osiągające do 120 cm średnicy pni. Między nimi rosły w alei również mniejsze, młodsze lipy, posadzone zapewne w ramach późniejszego uzupełniania ubytków w alei, albo wyrosłe z odrostów po wyciętych drzewach. W parku można było spotkać pewną ilość dziewiętnastowiecznych kasztanowców, lip i jesionów o średnicach pni 70-105 cm. Pozostałe stare drzewa obiektu pochodziły z przełomu XIX i XX w. oraz z nasadzeń dokonywanych w okresie międzywojennym XX w. Były to drzewa różnych gatunków, przeważnie zdrowe, z wyjątkiem wierzb nadrzecznych i części klonów.

Ponadto, oprócz dużej ilości zarośli zniekształcających kompozycję rosła na terenie założenia duża ilość młodych drzew różnych gatunków, którymi wypełniono równo część wnętrz parkowych, co prowadziło do dalszego zniekształcania dawnej kompozycji. Oprócz tego rosła tu pewna ilość drzew owocowych, zgrupowanych w sadzie wschodniej części założenia. Od wschodu park otaczała zwarta grupa olsu porastającego wyspę między Kałamanką a Bugiem.¹⁸

Teren dawnego założenia zajmował w porównaniu z powierzchnią całego Kodnia dość duży teren pełniący istotną rolę w krajobrazie miejscowości. Ze względu na dużą ilość drzew młodych i starych oraz fakt, że znajdowały się tam jedyne tu tereny wykorzystywane do celów rekreacyjnych założenie było cenne dla mieszkańców i odgrywało istotną rolę w krajobrazie. Było też dobrze powiązane ulicami i widokowo z układem urbanistycznym oraz powiązane widokowo i funkcjonalnie z doliną rzeki i okolicznymi polami przeciętymi aleją do Elżbiecina.¹⁹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Pałac w Kodniu - stan z 2011 r.
Publ. www.czarnota.org

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 66-71; Miasta polskie w tysiącleciu, t. II, Warszawa 1967; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1883, s. 238-240

² Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1883, s. 238-240

³ P.J.K. Podlasiak (ks. Józef Pruszkowski), Kodeń Sapiehów, Kraków 1898. s. 74-75

⁴ P.J.K. Podlasiak (ks. Józef Pruszkowski), Kodeń Sapiehów, Kraków 1898. s. 112

⁵ AGAD, Zbiory Kartograficzne, nr 148-5, Mappa miasta Kodeń, inaczej Placencja zwanego... 1826

⁶ AGAD, Zbiory Kartograficzne, nr 148-5, Mappa miasta Kodeń, inaczej Placencja zwanego... 1826; AGAD, Zbiory Kartograficzne, Mapa Kwatermistrzostwa WP 1839, kolumna VII, sekcja VIII

⁷ P.J.K. Podlasiak (ks. Józef Pruszkowski), Kodeń Sapiehów, Kraków 1898. s. 113

⁸ P.J.K. Podlasiak (ks. Józef Pruszkowski), Kodeń Sapiehów, Kraków 1898. s. 113; Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, t. XXXVI, Warszawa 1904, s. 341; Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 62-63

⁹ Informacje ustne Dołęgi Euzebiusza Mariana, zam. w Kodniu

¹⁰ Informacje ustne Piotrowskiego Tadeusza, miłośnika historii i zabytków Kodnia

¹¹ Informacje ustne Dołęgi Euzebiusza Mariana, zam. w Kodniu

¹² Informacje ustne Dołęgi Euzebiusza Mariana, zam. w Kodniu

¹³ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 279

¹⁴ Informacje ustne Dołęgi Euzebiusza Mariana, zam. w Kodniu

¹⁵ Informacje ustne Dołęgi Euzebiusza Mariana, zam. w Kodniu

¹⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Malewicka-Wróblewska Lidia, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Kodniu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Malewicka-Wróblewska Lidia, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Kodniu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Malewicka-Wróblewska Lidia, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Kodniu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Malewicka-Wróblewska Lidia, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Kodniu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, nr 1720, Mapa Taktyczna Polski, WIG 1927, pas 41, słup 37

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród pałacowy, KodeńKategoria:pałacowy