Koszoły

Ogród dworski - eklektyczny, powstały w II połowie XIX w. w wyniku przebudowy barokowej kompozycji powstałej w II połowie XVIII w. na miejscu siedemnastowiecznego folwarku

Dawna nazwa: Koszoły

Gmina: Łomazy

Położenie obiektu: nad rzeką Lutnią stanowiącą zachodnią granicę ogrodów, na terenie łagodnie opadającym ku zachodowi w kierunku tej rzeki, na północ od wsi Koszoły i przy drodze do tej wsi

Koszoły to bardzo stara wieś leżąca pierwotnie na obszarze dawnej włości królewskiej Łomazy.¹ Zapewne w XVII wieku, być może po wojnach szwedzkich, we wsi Koszoły założono folwark, nastawiony przede wszystkim na produkcję zbóż. Chociaż nie znamy ówczesnego rozplanowania tego folwarku, można przypuszczać, że nie odbiegało ono zbytnio od znanych z inwentarzy sąsiednich folwarków, położonych w dobrach radziwiłłowskich (jak Ortel Książęcy, Mokrany, Woroniec, czy Styrzyniec).²

W 1763 król August III Sas nadał Koszoły gen. Józefowi Bielakowi (ur. 1729, zm. 1794) za jego zasługi wojenne. Były one własnością potomków generała do Powstania Listopadowego.³

Prawdopodobnie w II połowie XVIII wieku, za czasów Józefa Bielaka, jednego z najwybitniejszych dowódców Rzeczpospolitej tego okresu, założenie w Koszołach nabrało cech ozdobnych, a jego układ przestrzenny był typowy dla siedzib barokowych. Ze względu na brak przekazów historycznych niewiele jednak o nim wiadomo, toteż bardzo ograniczonej wiedzy na ten temat dostarczają jedynie zachowane w terenie ślady dawnej kompozycji. Wydaje się, że główna droga dojazdowa do tego założenia wiodła wówczas od strony Studzianek, na ostatnim odcinku przebiegała wzdłuż grobli pomiędzy stawami (już nieistniejącymi) i wychodziła na dwór usytuowany nieco na południe od późniejszego budynku mieszkalnego (istniejącego w latach 80. XX w.). W miejscu lokalizacji dworu zachował się do dziś niewielki pagórek, przy którym rosną dwa klony. Teren założenia podzielony był na kwatery alejami lub szpalerami jesionów, lip i grabów. Istniały tam cztery, równoległe do siebie aleje prowadzące w kierunku rzeki i dzielące ogród na trzy rzędy kwater. Dwór połączony był też aleją z cerkwią stojącą na krańcu wsi.⁴ Taki schemat kompozycyjny utrzymywał się do około 1864 r.

Po Powstaniu Styczniowym obszerne dobra narodowe Łomazy zostały podzielone na szereg donacji, w tym także usamodzielniły się i Koszoły.⁵ Otrzymał je S. Grabowski, sędzia pokoju i radca Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego.⁶

W tym czasie dokonano przebudowy założenia. Dawna droga dojazdowa do Studzianek straciła na znaczeniu, a jej rolę przejęła droga wiodąca do wsi Koszoły i dalej do Huszczy. Poprowadzono ją wzdłuż północnej granicy założenia, po której biegła do alei wiodącej ze wsi i z cerkwi. Nowy dwór wzniesiono na osi jednej z alei biegnących przez ogrody w kierunku stawów. Przed dworem urządzono podjazd. Na południe od dworu znajdowała się murowana rządcówka, a na północ od niego, dla podkreślenia symetrii usytuowany był zapewne jakiś inny budynek. Wnętrze otaczające podjazd przed dworem było od wschodu zamknięte szpalerem kasztanowców. Z pozostałych stron wnętrze to otaczały szpalery kasztanowcowo-jesionowe. Zlikwidowane zostały wówczas barokowe kwatery ogrodowe, a w ich miejsce wprowadzono obszerne sady. W południowo-wschodniej części założenia usytuowano obszerną część gospodarczą, w której znajdowały się gorzelnia, spichrz, stajnia, obora i inne zabudowania.⁷ Po przebudowie całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 10,5 ha.

W latach 90. XIX w. Grabowscy sprzedali Koszoły Janowi Nazarewiczowi, który natychmiast przystąpił do parcelacji majątku, pozostawiając sobie niewielki ośrodek. Obszerne zabudowania gospodarcze zostały w krótkim czasie rozebrane. Pozostawiono jedynie spichrz. Już na przełomie XIX i XX w. następuje upadek założenia i dewastacja kompozycji ogrodów pozostawionych własnemu losowi.

Prawdopodobnie w czasie I wojny światowej zniszczona została unicka cerkiew, stanowiąca niegdyś obiekt związany z kompozycją założenia.

W okresie międzywojennym założenie użytkowane było przez Jana Nazarewicza, a następnie przez jego spadkobierców. Lata międzywojenne to okres postępującej degradacji obiektu, który przystosowywano do potrzeb stosunkowo niedużego gospodarstwa chłopskiego. W tym okresie zniszczony też został dwór, za to wyremontowano dawną rządcówkę, którą zamiast strzechą pokryto blachą i która pełniła teraz funkcję dworu. Na miejscu dawnej cerkwi wzniesiona została w latach 30. XX w. okazała szkoła.⁸

Podczas II wojny światowej stacjonowały w Koszołach w 1941 r. (przed atakiem na ZSRR) oddziały kawalerii niemieckiej. Po wojnie Koszoły pozostały w rękach Nazarewicza, ponieważ obszar majątku wynosił wówczas około 25 ha, co powodowało, że majątek ten nie kwalifikował się do parcelacji. Teren założenia był po wojnie eksploatowany jako obszar rolniczy. Zniszczona została południowa część dawnych ogrodów, a w latach 60. osuszono dawne stawy. Na skutek zniszczeń obszar założenia skurczył się do około 5,5, ha.

W roku 1949 Jan Nazarewicz ufundował kapliczkę, ulokowaną na skrzyżowaniu dróg do Parceli, Studzianek i Huszczy. W 1986 r. teren założenia stanowił własność Janiny Gadejko, która użytkowała go jako obszerne siedlisko.⁹

Do lat 80. XX w. z folwarku powstałego w Koszołach w wieku XVII przetrwała tylko lokalizacja założenia w pobliżu rzeki Lutni, nad którą zapewne już wtedy wykopano stawy. Z bardziej ozdobnej, barokowej kompozycji powstałej tu w II połowie XVIII w. zachowały się do tego czasu: aleja dojazdowa ze wsi (od dawnej cerkwi), aleja biegnąca od dworu do stawów, droga wyznaczająca oś alei biegnącej wzdłuż północnej granicy ogrodu oraz ślady po stawach i nieliczne drzewa. Spośród elementów wprowadzonych podczas przebudowy dokonanej po 1964 r. przetrwały: rządcówka, spichlerz, wnętrze po podjeździe, część wnętrz po dawnych sadach i skromna część drzew sadzonych przy drogach.¹⁰

W roku 1986 na terenie założenia występowały 23 gatunki drzew i krzewów. Oprócz sadu położonego na południowy-zachód dworu, praktycznie cały drzewostan skupiony był w alejach i szpalerach oraz wokół dawnego stawu graniczącego z ogrodem. W szpalerach i wokół dawnego stawy rosły zarówno drzewa stare, jak i młode, natomiast w alejach wyłącznie stare. Najstarsze były drzewa rosnące w alei prowadzącej do wsi, rosnące wokół wnętrza przy dworze i w alei prowadzącej od dworu w kierunku rzeki. Do tych najstarszych drzew należały posadzone w I połowie XIX w. (a niektóre być może jeszcze w wieku XVIII) lipy, jesiony, kasztanowce i klon osiągające średnice pni 80-115 cm. Do najstarszych drzew należało też zaliczyć rosnącą nad dawnym stawem topolę czarną o średnicy pnia 172 cm (wówczas w złym stanie zdrowotnym). Stosunkowo liczna grupa starych drzew pochodziła z II połowy XIX w. - były to drzewa różnych gatunków o średnicach pni 55-80 cm. Równie liczną grupę stanowiły drzewa sadzone w I połowie wieku XX (większość w okresie międzywojennym), osiągające 40-60 cm średnicy pni. Drzewa młode albo towarzyszyły starym, albo tworzyły własne szpalery. Wiele z nich wyrosło z samosiewów. Krzewów było w Koszołach niewiele, przy czym poza otoczeniem dawnych stawów, gdzie tworzyły one zarośla razem z samosiewami drzew, w innych częściach założenia można było spotkać tylko pojedyncze egzemplarze krzewów.¹¹

Mimo znacznych zniszczeń założenie wciąż rysowało się w krajobrazie interesująco dzięki stosunkowo licznym starym drzewom w szpalerach i alejach. Drzewostan ten był dobrze widoczny od strony wsi i z biegnących obok dróg (od południa, północy, północnego-zachodu i wschodu). Wnętrza założenia nie miały wyraźnych powiązań widokowych z otoczeniem.¹²

Ewa Bończak-Kucharczyk

Dwór i ogród dworski w Koszołach - stan współczesny
Publ. www.dwory.cal.pl

Źródła:

¹ Wiśniewski Jerzy, Topolski J., Lustracje woj. Podlaskiego, 1570, 1576 r., Warszawa 1959, s. 22 (Koszoły są tam jedynie wzmiankowane w roku 1570, ale brak bliższego ich opisu)

² Por. Dokumentacje ewidencyjne założeń dworsko-ogrodowych w Ortelu Książęcym, Mokranach, Worońcu, Styrzyńcu, maszynopisy w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

³ Przegląd Tatarski 2010, nr 4, s. 15

⁴ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1883, s. 485

⁵ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. V, Warszawa 1884, s. 485 (hasło Łomazy)

⁶ Nagrobek Grabowskiego na cmentarzu w Huszczy

⁷ Informacje ustne Gadejko Janiny, właścicielki założenia w roku 1986

⁸ Informacje ustne Gadejko Janiny

⁹ Informacje ustne Gadejko Janiny; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Koszołach, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Koszołach, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Koszołach, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Koszołach, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, KoszołyKategoria:dworski