Leśna Podlaska

Ogród klasztorny - rozległa, wieloczęściowa, barokowa kompozycja, powstała około połowy XVIII w. na miejscu wcześniejszego kościoła i jeszcze wcześniejszych budowli obronnych, po 1815 i po 1879 dwukrotnie rozbudowywana i przebudowywana, a po 1920 r. częściowo przekształcona

Dawna nazwa: Leśna

Gmina: Leśna Podlaska

Położenie obiektu: około 15 km na północny-zachód od Białej Podlaskiej, na wzniesieniu górującym nad doliną rzeki Klukówki, na północny-wschód od tej rzeki, a na południe od wsi, przy skrzyżowaniu lokalnych dróg do Witulina i do Bordziłówki

W I połowie XVI w. Leśna wchodziła w skład niewielkiej włości należącej do Połubińskich, z ośrodkiem w Bokowiczach (Bukowicach).¹ Jednakże sama Leśna była zapewne znacznie starsza od Bukowicz, bowiem znajdowały się w niej jakieś ruiny, które już w XVII wieku uchodziły za dawne. Zwane były one wówczas przez miejscową ludność „okopami krzyżackimi".² Przypuszczalnie owe ruiny stanowiły pozostałość jakiegoś punktu obronnego z XIII-XIV wieku, kiedy przez te okolice przechodziły różne wyprawy - polskie, mazowieckie, litewskie i krzyżackie. Wiek XV i XVI wraz z unią z Litwą przyniósł na pograniczu polsko - litewskim uspokojenie, tym samym przestała istnieć potrzeba wznoszenia nowych tego typu budowli lub konserwacji starych.³

Należy jednak zauważyć, że chociaż powstanie kompozycji ogrodowej dającej początek obecnemu założeniu należy łączyć z działalnością O.O. Paulinów, którzy pojawili się w Leśnej dopiero w 1727 roku, to założenie klasztorne powstało na miejscu dużo wcześniejszych obiektów, których istnienie wpłynęło na powstanie późniejszej kompozycji. Przede wszystkim na miejscu pozostałości po obronnej budowli, wśród których został objawiony cudowny wizerunek Matki Boskiej i które następnie częściowo wykorzystano podczas tworzenia umocnień fosy przykościelnej. Ponadto samo usytuowanie późniejszego kościoła i klasztoru w tym właśnie miejscu, na wzniesieniu nad rzeką i u zbiegu lokalnych dróg, pozwalało na ciekawe rozplanowanie kompozycji widokowych przyszłego miejsca kultu.

W II połowie XVI w. nastąpił podział włości bokowickiej. Nowi właściciele - Dębińscy przenieśli ośrodek dóbr do Witulina, natomiast Bokowicze wraz z Leśną przeszły drogą podziałów rodzinnych na innych właścicieli.⁴ W XVII wieku Bokowicze wraz z Leśną należały do Adama Franciszka Warszyckiego, wojewodzica mazowieckiego, po którym dobra te odziedziczył Paweł Kazimierz Michałowski, skarbnik orszański.⁵

26 września 1683 r. dwóch chłopców pasących bydło na terenie „okopów krzyżackich" - Aleksander Stelmaszuk i Miron Makaruk - znalazło na rosnącej tam gruszy „jaśniejący promieniami i przedziwnie piękny obraz Najśw. Maryi Panny",⁶ wyrzeźbiony w czerwonawym, drobnoziarnistym piaskowcu. Zdarzenie to, a zwłaszcza związane z obecnością wizerunku Matki Boskiej cudowne wydarzenia,⁷ diametralnie zmieniły bieg dziejów niczym się dotąd nie wyróżniającej wsi Leśna. Cudowny wizerunek został czasowo ulokowany we dworze w Bukowicach, a w roku 1686 został w pobliżu miejsca znalezienia cudownego wizerunku wzniesiony drewniany kościółek. Już w tym czasie obraz słynął cudami i z różnych okolic Podlasia ciągnęły do niego pielgrzymki. Wzniesiony w 1686 r. kościółek Paweł Michałowski uposażył wsiami Leśna i Klukowszczyzna, przy czym zastrzegł sobie prawa kolatorskie.⁸

W 1695 r. nastąpiła erekcja parafii w Leśnej, a przed 1715 r. pierwszy proboszcz, ks. Franciszek Janicki rozpoczął budowę murowanej kaplicy Zjawienia.⁹ Przed 1723 r. następny proboszcz ks. Fabiański rozpoczął budowę murowanego kościoła. Do śmierci księdza Fabiańskiego w 1726 r. wybudowano fundamenty tej świątyni. Dotychczasowy drewniany kościółek rozebrano i przeniesiono na cmentarz grzebalny (znajdował się on po drugiej stronie drogi, w miejscu, gdzie w latach 80. XX w. funkcjonował ośrodek zdrowia).

W 1727 r. parafię w Leśnej przejęli Paulini z Częstochowy. W tym samym roku Władysław Michałowski zrzekł się przysługujących mu praw kolatorskich. Paulini wznieśli w Leśnej drewniany klasztor, a w latach 30. XVIII w. zwołali komisję architektów, która orzekła konieczność rozbiórki fundamentów wzniesionych przez ks. Fabiańskiego.

W 1728 r. klasztor pauliński w Leśnej otrzymał obszerne nadanie od podstolego brzeskiego Michała Szujskiego, obejmujące Makową Górę, Starzynę, Berezówkę, Buczemel (Buczembal), Świerszczewo, Samowicze, Hardarowicze w woj. Brzeskim.¹⁰ Dzięki zgromadzonym funduszom, a także rzutkości ojca Konstantyna Muszyńskiego, przystąpiono około 1731 r. do budowy nowego kościoła, w oparciu o „abrys" Vinzenzo Rachettiego. Prace postępowały dość szybko, jednakże po śmierci o. Muszyńskiego  w 1738 r. zostały wstrzymane. Po pewnym czasie podjęto jednak budowę, którą ukończono w roku 1752, a w 1758 r. kościół został konsekrowany.

Budowa kościoła i powstanie parafii katolickiej musiało wpływać na niektóre cechy późniejszej kompozycji klasztornej. Określona już została siedziba parafii i jej związek z istniejącą od dawna wsią. Ten pierwotny kościół w Leśnej funkcjonował jako znany ośrodek kultu i rozbudowa klasztoru z góry przewidywała przystosowanie założenia do przyjęcia dużej liczby wiernych.

Na przełomie XVII i XVIII w. Leśna wyrosła bowiem na ośrodek kultu religijnego o znaczeniu wykraczającym poza region podlaski. Wraz z rozwojem kultu religijnego ośrodek ten miał znaczenie wybitnie miastotwórcze. Rozwój miejscowości potwierdziło nadanie Leśnej praw miejskich w roku 1713. Miasto otrzymało wówczas prawo do targów w poniedziałki, środy i piątki. Jednak już w końcu XVIII w. Leśna utraciła prawa miejskie i ponownie występuje jako wieś.¹¹

Prawdopodobnie Vinzenzo Rachetti był również autorem pierwotnego rozplanowania ogrodu klasztornego. Ogród ten usytuowany był na północny-zachód od klasztoru i ograniczały go od południowego-zachodu stawy oraz zabudowania gospodarcze. Od północnego-zachodu graniczył z rozległymi łąkami i olszynami, a od północnego-wschodu przylegał do zabudowań gospodarczych. Wewnętrzne rozplanowanie ogrodu, sądząc z wyglądu założenia na planach Leśnej z 1882 i 1919 r., było zgodne z barokowymi zasadami komponowania ogrodów. Na terenie o rzucie trójkąta ze ściętymi wierzchołkami poprowadzono szereg prostych dróg, które wyznaczały podłużne i poprzeczne osie ogrodu, przy czym osie podłużne akcentowały związek zabudowań z kompozycją ogrodową i przebiegały m.in. na osi klasztoru i na osi kaplicy. Inne, podkreślone były drogami, z których część wychodziła na groble między stawami i prowadziła dalej do łąk. Przy skrzyżowaniach niektórych dróg ogrodowych mieściły się ozdobne place. Zwracało uwagę częściowe odejście od panującej wcześniej w baroku jednoosiowości na korzyść kilku równorzędnych osi podłużnych, uzupełnionych ważnymi osiami poprzecznymi, a przy tym nie wszystkie przecinały się pod kątami prostymi. Chociaż nie znamy dziś szczegółowego wyglądu kwater ogrodowych, jednak ze względu na dużą powierzchnię ogrodu i wzniesienie w nim różnych budynków ogrodowych, można sądzić, że przynajmniej ta część ogrodu, która przylegała do zabudowań klasztornych była dość bogato urządzona, służąc głównie do celów wypoczynkowych. Barokowa kompozycja założenia nie ograniczała się jednak do samych ogrodów. Najbardziej wystawny był bowiem kompleks zabudowań klasztornych otoczony fosą i murami ogrodowymi wykorzystującymi fragmenty dużo starszych umocnień obronnych. Fosa połączona była z kompleksem trzech dużych stawów zajmujących południową część założenia oraz otaczając budynki i ogrody biegła w kierunku północnym, a potem zachodnim, gdzie miała już formę kanału stanowiącego granicę części ogrodowej, płynącego wśród łąk na północny-wschód.¹²

Równocześnie z rozplanowaniem siedziby klasztornej wytyczono podstawowe zasady organizacji przestrzennej całej miejscowości, gdzie ważną rolę odgrywały okoliczne drogi dojazdowe, z których rozciągał się widok na kościół oraz na trójkątny rynek przed zespołem zabudowań kościelnych, stanowiący ważne miejsce zgromadzeń i targów. Większość zabudowań klasztornych ustawiona była od strony rynku i drogi dojazdowej (po części wiązało się to z łatwością dojazdu do budynków, a po części ze świadomą chęcią pokazania wystawności architektury sakralnej). Tereny ogrodów umieszczone zostały z dala od drogi, za budynkami klasztornymi i miały zapewne stanowić miejsce spokoju, ciszy i skupienia, oddalone od gwaru i szumu rynkowego.¹³

Okazały gmach kościoła i rozplanowana z dużym rozmachem kompozycja ogrodowa kontrastowały ze skromnym drewnianym budynkiem klasztornym, wzniesionym przez Paulinów jeszcze na przełomie lat 20. i 30. XVIII wieku. Budynek ten przetrwał okres rozbiorów i wojen napoleońskich i dopiero w okresie Królestwa Polskiego, po 1815 r. był stopniowo rozbierany i zastępowany przez obecny, murowany klasztor. Prace te zostały ostatecznie ukończone około połowy XIX w.¹⁴ Skromny, drewniany budynek klasztorny zastąpiony został istniejącym do dziś obszernym, murowanym budynkiem, którego korpus główny (południowy) był ustawiony lekko skośnie w stosunku do skrzydła i składał się m.in. z północnego przedłużenia korpusu, gdzie mieściła się kaplica wewnątrzklasztorna.

Nie znaleziono informacji historycznych o jakiejkolwiek przebudowie ogrodu w I połowie XIX w., jednak musiały tam być prowadzone prace konserwacyjne obejmujące m.in. nowe nasadzenia, gdyż część z tych nasadzeń zachowała się do lat 80. XX w. Zapewne wznoszono też nowe budynki w częściach gospodarczych, zastępując stare, ale nie przetrwał do dziś żaden budynek z tego okresu.

Represje po Powstaniu Styczniowym dotknęły również klasztor w Leśnej. Zakonnicy zostali stąd wysiedleni, a pozostawiono tylko o. Dionizego Korzeniowskiego.¹⁵ Na prośbę biskupa Beniamina Szymańskiego władze zaborcze zgodziły się także pozostawić administratora parafii w osobie ks. Leona Przesmyckiego.¹⁶

W roku 1868 dziekan bialski pisał do administratora diecezji lubelskiej o zabudowaniach Leśnej następująco. „... Po zajęciu na skarb własności popaulińskiej przy kapelanie klasztornym zostawiono do użytku trzy tylko cele klasztorne i ogród klasztorny, obejmujący około półtrzecia morga rozległości bez żadnych inszych zabudowań i gospodarstwa. Reszta gmachu klasztornego po przejściu rozmaitych kolei zajęta w końcu została na kancelarię wójta gminy, mieszkanie pisarza gminnego, areszt i insze użytki gminne".¹⁷

W roku 1875 administratora - ks. Leona Przesmyckiego - usunięto siłą do Łukowa, a kościół zamknięto.¹⁸ 5 lutego 1875 r. na mocy ukazu Aleksandra II kościół leśniański „wraz z obrazem" przeszedł na własność cerkwi prawosławnej.¹⁹

W czerwcu 1879 r. rozpoczęto przebudowę kościoła i jego otoczenia w duchu bizantyjskim - na wieżach kościoła ustawiono cebulaste kopuły, a wokół niego wzniesiono 6 mniejszych cerkwi. W roku 1884 klasztor wraz z kościołem przejęło zgromadzenie kobiet rosyjskich, które przekazały Leśną powołanemu w roku 1889 Leśniańskiemu Żeńskiemu Monastyrowi Pierwszej Klasy. Klasztor ten miał być ośrodkiem prawosławia i rusyfikacji na terenach południowego Podlasia. Jego głównym zadaniem było pełnienie swoiście pojmowanej „misji" wśród unitów zamieszkujących te tereny.

Od roku 1879 prowadzono w obrębie założenia szeroko zakrojone prace budowlane, których celem było zatarcie śladów polskości tego obiektu, zwłaszcza wobec zbliżającej się dwusetnej rocznicy znalezienia cudownego obrazu. Prowadzono tu także szeroką działalność gospodarczą (m.in. założono fabrykę świec) oraz charytatywną (prowadzono sierociniec). Oprócz tego, w związku z dużym obszarem należących do klasztoru gruntów rolnych rozbudowano część gospodarczą, w której wzniesiono różne nowe budynki magazynowe i inwentarskie oraz budynki mieszkalne dla służby folwarcznej.

W omawianym okresie powstały także istniejące do dziś budynki, jak dwa północne skrzydła klasztoru, budynek dawnej kuźni (później magazyn) i połączony z nim budynek mieszkalny, usytuowany na wschód od klasztoru murowany budynek dawnego seminarium (później szkolny), murowany czworak przy drodze doi Bordziłówki, murowana karczma przy rynku, dwa murowane budynki mieszkalne, drewniany budynek mieszkalny (później restauracja). Podczas przebudowy poszerzono też obszar ogrodów, które doprowadzono do samego kanału. Założono także na północ od zabudowań klasztornych nowe ogrody użytkowe rozlokowane pomiędzy zabudowaniami części gospodarczej. Z planu wykonanego później w 1919 r. wynika, że stopniowo cały teren dawnego ogrodu klasztornego nabrał funkcji ozdobnych, gdyż tylko jedna kwatera była tam zajęta przez sad.

Rozbudowa założenia nie zakończyła się w XIX w. lecz trwała nadal na początku wieku XX. Po zajęciu wszystkich terenów leżących w sąsiedztwie zespołu klasztornego, a nadających się pod zabudowę, rozpoczęto wznoszenie budynków na północ od drogi do Konstantynowa. Powstał tam cały kompleks zabudowań i ogrodów użytkowych uzupełnionych dwoma stawami. Do wybuchu I wojny światowej oprócz zabudowań w północnej części założenia powstają też inne budynki: drewniany budynek mieszkalny w sąsiedztwie klasztoru, dwie murowane obory (jedna na południe od klasztoru, a druga, duża, w sąsiedztwie budynku mieszkalnego - późniejszej restauracji) oraz budynki inwentarskie i piwnice. Powstają także budynki gospodarcze towarzyszące jednemu z północnych skrzydeł klasztoru. Przy nowych zabudowaniach wznoszono też ogrodzenia, w większości drewniane parkany i płoty.

Ukształtowany przed 1915 r. wygląd założenia najlepiej obrazuje plan wykonany w 1919 r., na którym widoczne są wszystkie zabudowania, drogi, stawy i cieki wodne oraz ogrody. Mankamentem tego planu jest to, że w ogóle nie uwzględnia on roślinności oraz nie ujmuje zachodniej części rozległego ogrodu ozdobnego. Z tych względów dostarcza niewiele informacji o kompozycji wnętrz ogrodowych, które jednak musiały być dość wystawne skoro w ogrodzie stała oranżeria i aż dwa „domy ogrodowe". Całość zachowywała w ogólnym zarysie wcześniejszy, barokowy schemat kompozycyjny - poza północną częścią parku, gdzie dwie nowe, proste drogi biegły równolegle do kanału.²⁰

Klasztor w Leśnej Podlaskiej - stan z końca XIX w.
Publ. www.lesnapodlaska.paulini.pl

Zasługi klasztoru na polu nawracania na prawosławie i rusyfikacji tych ziem najwyraźniej zostały docenione przez władze carskie, gdyż w roku 1905 Leśną osobiście wizytował Mikołaj II.²¹

Klasztor w Leśnej Podlaskiej na początku XX w.
Publ. www.bialapodlaska.myoptimus.com

W roku 1915 do klasztoru wkroczyli Niemcy, którzy zdewastowali zabudowania klasztorne i budynek kościoła.²² W tym samym roku grupa działaczy społecznych - ks. Władysław Wroczyński, dziekan z Białej, książę Czesław Światopełk Mirski z Worońca, hr. Stanisław Różyczka Rosenwerth z Cieleśnicy oraz Adam Szkoda z inicjatywy Polskiej Macierzy Szkolnej - założyli w części zabudowań poklasztornych Seminarium Nauczycielskie. Pierwsze egzaminy do tego seminarium odbyły się w grudniu 1916 r., a uroczyste otwarcie miało miejsce 21 stycznia 1917 roku.²³

W latach 1917-1918 w Leśnej ponownie kwaterowali Niemcy, którzy uniemożliwili prowadzenie zajęć w Seminarium. Za rządów niemieckich (pomiędzy 1915 a 1918 r.) została przeprowadzona biegnąca przez Leśną kolej wąskotorowa, poprowadzona wzdłuż drogi do Konstantynowa i oddzielająca północną część założenia od reszty kompozycji. Po odejściu okupanta budynki poklasztorne i teren założenia zostały w listopadzie i grudniu 1918 r. zdewastowane i w części zniszczone przez miejscową ludność. Mimo tych zniszczeń, w roku 1919 otwarto Państwową Preparandę Nauczycielską. Jednak w roku 1920 teren założenia został ponownie silnie zniszczony. Ponadto od roku 1919, tj. od chwili ukonstytuowania się Seminarium Nauczycielskiego, trwały z przerwami spory pomiędzy Seminarium a Kurią w Siedlcach o uregulowanie własności na terenie założenia klasztornego, gdyż jego część obejmującą kościół, klasztor, część ogrodu i zabudowania gospodarcze diecezja przekazała 25 maja 1919 r. Paulinom.²⁴ Ta własność paulińska przedstawiała się w toku 1919 następująco. „1. Kościół murowany p.w. Piotra i Pawła z kapliczką i studzienką cudownej wody, 2. cmentarz około kościoła z ogrodzeniem, 3. Klasztor dawny O.O. Paulinów z pawilonami nowowybudowanymi z lewej i prawej jego strony (jeden z nich wyższy, dwupiętrowy) aż do wyjazdowej bramy włącznie, 4. Trzy domy od frontu kościoła (jeden drewniany z obórką i dwa murowane), 5. Piwnice murowane przy moście, 6. Dwa budynki murowane w podwórzu (obora kryta dachówką i naprzeciwko spichlerz kryty blachą), 7. Ogród owocowy w całości z należącymi do niego stawami, 8. Ziemie w dawnych granicach majątku O.O. Paulinów w Leśnej wraz z przyległymi lasami. Nadmienia się przy tym, że klasztor wewnątrz i budynki, a także dach na kościele jest mocno zniszczony, kościół zaś bez żadnego inwentarza, ołtarzy i wszelkich utensylii".²⁵

W związku z podziałem założenia między dwóch różnych użytkowników również tereny ogrodów użytkowych zostały podzielone ogrodzeniami i tworzyły odtąd odrębne części funkcjonalne. Okres międzywojenny charakteryzuje się zatem dwutorowością rozwoju kompozycji założenia. Szkoła realizuje tam kompozycję ozdobną według własnych gustów i potrzeb, a klasztor, z konieczności, nie posiadając innych ogrodów zamienia dawne wnętrza ozdobne na użytkowe.

W latach 1919-1924 przeprowadzono remont zabudowań klasztornych i kościoła. W latach 1923-1925 rozebrano kopuły na kościele, a cały teren należący do klasztoru został uporządkowany w związku ze zbliżającymi się uroczystościami ponownego wprowadzenia cudownego obrazu do kościoła leśnieńskiego i obchodami 200-lecia obecności Paulinów w Leśnej. Od roku 1937 trwał drugi etap remontu i przebudowy kościoła, kiedy to nadbudowano według projektu prof. Adolfa Szyszko-Bohusza południową wieżę kościoła. Prace te ukończono w 1940 r.²⁶

Seminarium Nauczycielskie przeprowadziło w latach 1921-1930 generalny remont zabudowań. Wybudowaną wówczas lokalną elektrownię (w latach 1924-1925), wywiercono studnię artezyjską, skanalizowano internat i kuchnię. W latach 1926-1927 przeprowadzono remont parku. Wytyczono nowe drogi spacerowe i wysypano je piaskiem. Seminarium realizowało program wychowania patriotycznego. Jednym z jego elementów były m.in. prace na rzecz szkoły. W ramach takich prac w roku 1924 zostało zasadzone uroczyście 3 maja na placu przed szkołą drzewo wolności, obok którego ustawiono odpowiedni obelisk. Każdy z roczników seminarium zakładał w parku swoją aleję poświęconą któremuś z bohaterów narodowych i sadził drzewa. Przy takich alejach ustawiano też stosowne tablice pamiątkowe. W ten sposób powstał obecny, eklektyczny układ parku. Układ alej uzupełniony tam był przez dwie sadzawki ozdobne (istniejące do dzisiaj). Kolejne prace ogrodowe odnotowywane były w kronice Seminarium.²⁷

W latach 30. XX w. i w okresie II wojny światowej w jednym z północnych skrzydeł klasztoru znajdowało się więzienia dla „niepoprawnych przestępców". Odsiadujący tam kary więźniowie rozebrali w latach 1934-1935 przybudowaną do budynku szkolnego (stojącego przy ulicy) cerkiew - najokazalszą z sześciu otaczających kościół. Z uzyskanego z rozbiórki materiału wzniesiono m.in. mury ogrodzeń wokół kościoła i Seminarium (w dużej części zachowane do dzisiaj).²⁸

W roku 1937 Seminarium zostało zamknięte, a na jego miejsce otwarto Liceum Pedagogiczne, obok którego funkcjonowało gimnazjum męskie. Obie te szkoły prowadziły wspólną gospodarkę i do wybuchu II wojny światowej przeprowadziły na terenie założenia szereg prac. W latach 1937-1939 został oczyszczony kanał, ułożono chodniki między budynkami oraz wzniesiono mostki. W tym czasie założono też stadion na łące na północ od parku i uporządkowano teren wokół niego. Stadion połączono z parkiem aleją grabową. Przed 1939 r. założenie zajmowało w sumie obszar o powierzchni około 20 ha.

Klasztor i założenie klasztorno-ogrodowe w Leśnej Podlaskiej - stan po I wojnie światowej
Publ. www.bialapodlaska.myoptimus.com

Obydwie szkoły działały do 20 listopada 1939 roku. Później władze okupacyjne zarządziły ich likwidację. Otwarta była tylko szkoła powszechna - dawna szkoła ćwiczeń przy Liceum Pedagogicznym. W budynkach opróżnionych przez gimnazjum i liceum stacjonowały wojska niemieckie. W dalszym ciągu funkcjonowało tu więzienie.

Stacja kolejowa w Leśnej Podlaskiej - 1946 r.
Puibl. www.histmag.org

Po wyzwoleniu w budynkach dawnego Seminarium ulokowano Państwowe Liceum Pedagogiczne oraz Zakład Kształcenia Nauczycieli. Od 1955 r. do 1970 r. funkcjonowało tutaj jedynie Państwowe Liceum Pedagogiczne. W roku 1970 Liceum to zostało zlikwidowane, a jego miejsce zajął Zespół Szkół Rolniczych (Technikum Ochrony Roślin i Technikum Rolnicze).²⁹

Część klasztorna po 1950 r. została mocno zdewastowana, co było wynikiem realizacji ustawy o tzw. dobrach martwej ręki. Odebrano wówczas klasztorowi gospodarstwo rolne o powierzchni 93 ha, pozostawiając zakonnikom jedynie 5 ha gruntu. W tej sytuacji znaczną część dawnego parku zaczęto użytkować jako pastwisko.²⁷ Wcześniej jednak, bo w 1948 r., zakonnicy zdążyli wystawić na wschód od fosy obelisk z figurą Chrystusa Zbawiciela. Na skutek zaniedbania terenu część wnętrz użytkowanych przez O.O. Paulinów otoczyły zarośla, wypadło sporo starych drzew i zanikły drogi ogrodowe. Pojawiły się też zarośla przy dwóch stawach nad rzeką. Trzeci zlikwidowano podczas melioracji 1959 r. Zniszczono wówczas do końca ślady kompozycji w południowo-zachodniej części założenia, którą zajęły łąki. Wyremontowano natomiast budynki klasztorne i sakralne i przystąpiono do renowacji terenu cmentarza.

Na terenie parku szkolnego zaszło w okresie powojennym wiele zmian, które nasiliły się po 1956 r. Zdrenowano boisko szkolne (w 1956 r.), oczyszczono fosę, zbudowano tamę, która pozwoliła na częściowe osuszenie terenu parku. W roku 1959 została uregulowana Klukówka, co w znacznym stopniu uzdrowiło lokalny klimat. W 1960 r. ogrodzono cały teren szkoły, a na terenie założenia posadzono 700 topoli. W latach 1963-1964 przeprowadzono remont dróg spacerowych w parku (drogi przy budynkach otrzymały przy tym utwardzone nawierzchnie), a na stadionie urządzono bieżnię, wycięto część starych drzew, wzniesiono ogrodzenie od strony północno-wschodniej i północno-zachodniej oraz wzniesiono dwa nowe budynki.³⁰ Poza tym, na wschód od północnych skrzydeł klasztoru, za fosą, urządzono boisko szkolne. Ponadto w latach 70. i na początku lat 80. XX w. uzupełniono ubytki roślinności i posadzono w parku i w sąsiedztwie budynków szkolnych wiele drzew i krzewów ozdobnych oraz żywopłotów. Założono też w parku niewielki ogródek skalny. Park ogrodzono siatką metalową w ramach z kątowników, a cały teren parku starano się starannie pielęgnować. W latach 80. wzniesiono nowy, duży budynek szkoły.

Dawne części gospodarcze założenia, znajdujące się w okresie powojennym we władaniu Urzędu Gminy i Gminnej Spółdzielni, przeszły do lat 80. szereg przeobrażeń. Przede wszystkim wycięto tam większość starych drzew i poszatkowano teren ogrodzeniami. Ulokowano tam nowe budynki o różnych funkcjach oraz ogródki przydomowe i sadki. Około 1972 r. zlikwidowana została kolejka wąskotorowa. W roku 1972 zasypano jeden z dwóch stawów w północnej części założenia, położony u zbiegu dróg do Konstantynowa i do pól.³¹

Do lat 80. XX w. z barokowej kompozycji powstałej w Leśnej w XVIII wieku zachowały się: kościół, kaplica przy kościele, główne drogi dojazdowe wsi, rynek, fosa, fragmenty fundamentów murów przy fosie, 2 stawy nad rzeką, kanał, brama i most przed kościołem, fragmenty dawnych podziałów kwater ogrodowych oraz niewielka liczba starych drzew. Z I połowy XIX w. zachowały się nieliczne stare drzewa. Z okresu rozbudowy i przebudowy założenia dokonywanej po 1879 r. przetrwały do lat 80. XX w.: dwa północne skrzydła klasztoru, budynek stojący na wschód od tych skrzydeł (przy ulicy), połączony z magazynem (dawną kuźnią), budynek mieszkalny stojący na północ od klasztoru, drewniany budynek mieszkalny stojący na wschód od klasztoru, murowany budynek mieszkalny (dawny czworak) stojący na południe od cmentarza kościelnego, 2 murowane budynki mieszkalne stojące przy drodze do Konstantynowa, drewniany, przebudowany na restaurację i sklep budynek mieszkalny, również stojący przy drodze do Konstantynowa, obszerna murowana obora stojąca na południe od restauracji, drewniana stodoła, kompleks murowanych zabudowań północnej części założenia (sklepy z magazynem, 4 budynki mieszkalne, obora), budynek dawnej karczmy (wówczas mieszkalny), stojący przy rynku, budynki gospodarcze w sąsiedztwie północnego skrzydła klasztoru, staw w północnej części założenia, dwie drogi w części gospodarczej, niektóre drogi w parku, studnia w sąsiedztwie dawnej kuźni, część roślinności, sad w północnej części założenia i fragmenty sadów w części gospodarczej. Z tej fazy rozwoju założenia, która przypada na okres międzywojenny XX w. zachowały się: drogi i stawy parkowe, mostki nad kanałem, spora ilość drzew parkowych (w tym aleje jesionowe), droga i aleja grabowa wiodące na stadion, teren stadionu, droga i aleja jesionowa przy stadionie, część drzew sadzonych w innych częściach założenia, mury ogrodzeń wschodniej części obiektu i sad we wnętrzu ogrodowym przylegającym do klasztoru.³²

Ponadto przetrwał stary układ przestrzenny miejscowości wywodzący się z planu widlicowego, jednak zniekształcono kompozycję rynku zakładając tam trójkątny trawnik, na którym posadzono drzewa zasłaniające widok na zespół klasztorny.

W roku 1983 na terenie złożenia rosły 63 gatunki i odmiany drzew i krzewów, a roślinność obiektu była bardzo zróżnicowana nie tylko pod względem składu gatunkowego, ale również wiekowo. Większość starych drzew założenia była stosunkowo młoda, gdyż pochodziła z końca XIX wieku lub z początku wieku XX, albo z okresu międzywojennego. Takich drzew rosło wiele zwłaszcza na terenie parku szkolnego. Do tej grupy wiekowej należały drzewa różnych gatunków o średnicach pni 40-60 cm. Niezbyt liczną grupę stanowiły drzewa sadzone w I połowie XIX w. lub około połowy tego stulecia - lipy, jesiony, klony, wiąz, kasztanowiec, topola, brzoza i wierzba o średnicach pni 70-100 cm, rosnące w różnych częściach założenia. Najcenniejszą grupę stanowiły zachowane stare drzewa sadzone w różnych latach XVIII wieku (a niektóre być może nawet wcześniej). Do takich cennych drzew należały: 4 pomnikowe dęby rosnące na wschód od klasztoru i osiągające 160, 165, 200 i 204 cm średnicy pni, dąb o średnicy pnia 100 cm rosnący w sąsiedztwie obelisku z figurą Chrystusa, 16 topól białych rosnących w parku (o średnicach pni 100-245 cm), dwie olsze o średnicach pni 100 i 162 cm, z których większa rosła w parku, a mniejsza na cmentarzu przykościelnym, 2 jesiony o średnicach pni 120 i 105 cm, topola bujna o średnicy pnia 110 cm, rosnąca nad stawem w północnej części założenia (przy drodze do Konstantynowa).³³

Oprócz drzew starych na terenie założenia rosła duża ilość młodych drzew i krzewów oraz żywopłotów. Roślinność ta zgrupowana była przede wszystkim w parku szkolnym, gdzie też jej skład gatunkowy był bardzo różnorodny. Poza parkiem młode sadzone drzewa, krzewy i żywopłoty występowały w otoczeniu budynków szkolnych i boisk oraz w sąsiedztwie dróg, ogrodzeń i rowów z wodą. W południowej części założenia, przy stawach, oraz wokół wnętrza ogrodu klasztornego, a także sporadycznie w innych częściach założenia występowały zarośla i samosiewy. Roślinność ozdobną uzupełniały drzewa owocowe licznych sadów oraz zwarty drzewostan olsu sąsiadującego z parkiem i stadionem.³⁴

Rola obiektu w krajobrazie była i jest ogromna, jako że teren założenia zajmuje ponad połowę obszaru całej miejscowości, a w przeszłości klasztor pełnił rolę ośrodka osadniczego, wokół którego skupiała się powoli zabudowa niezwiązana bezpośrednio z własnością klasztorną. Teren samego założenia stanowił duży kompleks zabudowań i ogrodów świetnie osadzony w krajobrazie, z dominującą bryłą kościoła usytuowanego na wzniesieniu nad rzeką, widoczną z daleka i powiązaną z otoczeniem drogami wiodącymi do rynku przed kościołem. Duże powierzchnie stawów, tworząc kompozycyjnie jedną całość z rozległymi ogrodami, kościołem i klasztorem, pozwalały na otwarcie widoków na zespół klasztorny. Zwarty drzewostan ogrodów nie tylko zwracał uwagę swoją powierzchnią, ale też miał duże walory przyrodnicze. Okoliczne dwory - Ludwinów, Bukowice, Droblin - posiadały dukty widokowe wyprowadzone na Leśną, co jeszcze bardziej uwypuklało rolę zespołu klasztornego jako dominanty widokowej okolicy. Także i gospodarcze części założenia posiadały wygląd bardzo estetyczny i miały bogatą oprawę zieleni - alei przy drogach łączących te budynki z klasztorem i parkiem. Między zaś zabudowaniami użytkowymi mieściło się kilka ogrodów użytkowych (w tym sadów) otoczonych szpalerami drzew lub żywopłotami. W sumie cały teren założenia sprawiał wrażenie jednego wielkiego ogrodu, w którym umiejętnie poukrywano budowle i który dzielił się na wiele części oraz otwartych i zamkniętych wnętrz pooddzielanych murami ogrodzeń, stawami, fosą, kanałem i rowami z wodą.³⁵

W latach 80. XX w. funkcje tego obiektu w krajobrazie zmalały z powody dewastacji i zniszczenia części kompozycji, usunięcia części starych drzew, podzielenia terenu licznymi nowymi ogrodzeniami i utraty części powiązań widokowych. Mimo to, obiekt był nadal bardzo cennym w krajobrazie elementem. Uwagę zwracały tam głównie budynki sakralne otoczone fosą i starymi murami ogrodzeń oraz zespół zabudowań klasztornych przy kościele. Tereny ogrodowe były odsunięte od głównych dróg i częściowo zasłonięte zabudową, jednak ich roślinność była dobrze widoczna od południa, południowego-zachodu i północy. Istotną rolę odgrywał ten kompleks zieleni w kształtowaniu warunków przyrodniczych okolicy, a skomplikowany system wodny przyczyniał się do regulacji stosunków wodnych Leśnej.³⁶

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

Leśna Podlaska - widok z lotu ptaka - stan współczesny
Publ. www.skycarapercity.com

Widok z góry na zespół klasztorny w Leśnej Podlaskiej - stan współczesny
Publ. www.lesnapodlaska.paulini.pl

Zespół klasztorny w Leśnej Podlaskiej - stan współczesny
Publ. www.lesnapodlaska.sanktuarium.matki.b.manifo.com

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 25-28

² Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. V, Warszawa 1884, s. 156-157 (hasło Leśna)

³ Szafraniec Kazimierz OSPE, Decus Podlachiae - ozdoba Podlasia, Sanktuarium Matki Boskiej Leśniańskiej w trzechsetlecie istnienia (1683-1983), Warszawa 1981, s. 6; nadbitaka artykułu z kwartalnika Collecfanea Theologica 51, 1981, z. 3, s. 5-39 - autor pisze m.in. „Resztki muru obronnego otaczają po dziś dzień dziedziniec kościelny od strony wschodniej, z zachowanymi śladami kluczowymi i szczelinowymi [tzn. z zachowanymi otworami strzelniczymi o wykroju kluczowym i szczelinowym - przyp. A.O.]. Mur ten założony symetrycznie z półkoliście na zewnątrz wygiętą linią muru części środkowej, krótkimi odcinkami prostymi przechodzi w linię esowato wygiętą. Są to nikłe ślady zamku obronnego, który w czasie wojen XVII w. uległ zniszczeniu. Pamięć o Krzyżakach w Leśnej trwała wyraziście jeszcze w 1761 r. Być może ich pobyt tutaj wiązał się z wyprawami pod Brześć Litewski w latach 1379 i 1380".

⁴ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 25-28

⁵ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. V, Warszawa 1884, s. 156-157 (hasło Leśna)

⁶ Szafraniec Kazimierz OSPE, Decus Podlachiae - ozdoba Podlasia, Sanktuarium Matki Boskiej Leśniańskiej w trzechsetlecie istnienia (1683-1983), Warszawa 1981, s. 6; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. V, Warszawa 1884, s. 156-157 (hasło Leśna) - podano tu, że obraz znalazł Aleksander Stelwaszerna

⁷ Dobrowolski Kazimierz, Historya zjawienia cudownego obrazu N.M. Panny na kamieniu wyrytego, znalezionego przez pasterzów w r. 1683 na drzewie gruszkowym w Leśny, Jasna Góra, 1844

⁸ Maraśkiewicz Jan, Kościół w Leśnej Podlaskiej, Biała Podlaska 1983, s. 15-33

⁹ Maraśkiewicz Jan, Kościół w Leśnej Podlaskiej, Biała Podlaska 1983, s. 15-33; Szafraniec Kazimierz OSPE, Decus Podlachiae - ozdoba Podlasia, Sanktuarium Matki Boskiej Leśniańskiej w trzechsetlecie istnienia (1683-1983), Warszawa 1981, s. 12-13 - autor podaje tu, że kaplicę wzniesiono w latach 1716-1718. Usytuowano ją na miejscu gruszy, na której zjawił się cudowny wizerunek Matki Boskiej. Po jej wykopaniu przy budowie kaplicy ukazała się woda, którą później ujęto w studzienkę.

¹⁰ Maraśkiewicz Jan, Kościół w Leśnej Podlaskiej, Biała Podlaska 1983, s. 15-33

¹¹ Szafraniec Kazimierz OSPE, Decus Podlachiae - ozdoba Podlasia, Sanktuarium Matki Boskiej Leśniańskiej w trzechsetlecie istnienia (1683-1983), Warszawa 1981, s. 6-7

¹² AP Lublin, Plany wyłączone z włościańskich, nr 33, Plany założenia w Leśnej, 1872, 1866; Izba Pamięci w Zespole Szkół Rolniczych w Leśnej, Plan folwarku w Leśnej, 1872

¹³ AP Lublin, Plany wyłączone z włościańskich, nr 33, Plany założenia w Leśnej, 1872, 1866; Izba Pamięci w Zespole Szkół Rolniczych w Leśnej, Plan folwarku w Leśnej, 1872

¹⁴ Szafraniec Kazimierz OSPE, Decus Podlachiae - ozdoba Podlasia, Sanktuarium Matki Boskiej Leśniańskiej w trzechsetlecie istnienia (1683-1983), Warszawa 1981, s. 14

¹⁵ Maraśkiewicz Jan, Kościół w Leśnej Podlaskiej, Biała Podlaska 1983, s. 15-33

¹⁶ Maraśkiewicz Jan, Kościół w Leśnej Podlaskiej, Biała Podlaska 1983, s. 15-33

¹⁷ Archiwum Diecezjalne w Siedlcah, L II 2, t. I

¹⁸ Maraśkiewicz Jan, Kościół w Leśnej Podlaskiej, Biała Podlaska 1983, s. 15-33

¹⁹ Maraśkiewicz Jan, Kościół w Leśnej Podlaskiej, Biała Podlaska 1983, s. 15-33; Szafraniec Kazimierz OSPE, Decus Podlachiae - ozdoba Podlasia, Sanktuarium Matki Boskiej Leśniańskiej w trzechsetlecie istnienia (1683-1983), Warszawa 1981, s. 33-34 - autor pisze, że wizerunek Matki Boskiej Leśniańskiej został w 1865 r. wywieziony z Leśnej przez ks. Świątkowskiego i A. Marczewskiego i ukryty w kościele benedyktynek w Łomży przez biskupa Pawła Szymańskiego. Rosjanie zastali więc w Leśnej kopię wizerunku, którą przedstawiono im jako oryginał.

²⁰ Izba pamięci Zespołu Szkół Rolniczych w Leśnej, Plan Gruntów wsi Leśna, 1901; Archiwum Diecezjalne w Siedlcach, L II 2, t. I, Leśna, plan sytuacyjny, 1919 (kopia ozalidowa) oraz trzy odręczne szkice sporządzone na podstawie planu z 1919 r.

²¹ Maraśkiewicz Jan, Kościół w Leśnej Podlaskiej, Biała Podlaska 1983, s. 15-33

²² Maraśkiewicz Jan, Kościół w Leśnej Podlaskiej, Biała Podlaska 1983, s. 15-33

²³ Kronika Państwowego Seminarium Nauczycielskiego im. Mieczysława Brzezińskiego w Leśnej, prowadzona od 1927 r.

²⁴ Kronika Państwowego Liceum Pedagogicznego w Leśnej, prowadzona od 1955 do 1970 r.

²⁵ Archiwum Diecezjalne w Siedlcach, Z II L, Określenie granic własności paulinów w Leśnej

²⁶ Maraśkiewicz Jan, Kościół w Leśnej Podlaskiej, Biała Podlaska 1983, s. 15-33

²⁷ Kronika Państwowego Seminarium Nauczycielskiego im. Mieczysława Brzezińskiego w Leśnej, prowadzona od 1927 r.

²⁸ Kronika Państwowego Seminarium Nauczycielskiego im. Mieczysława Brzezińskiego w Leśnej, prowadzona od 1927 r.

²⁹ Kronika Państwowego Liceum Pedagogicznego w Leśnej, prowadzona od 1955 do 1970 r.

³⁰ Szafraniec Kazimierz OSPE, Decus Podlachiae - ozdoba Podlasia, Sanktuarium Matki Boskiej Leśniańskiej w trzechsetlecie istnienia (1683-1983), Warszawa 1981, s. 26

³¹ Kronika Państwowego Liceum Pedagogicznego w Leśnej, prowadzona od 1955 do 1970 r.

³² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia klasztorno-ogrodowego w Leśnej Podlaskiej, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

³³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia klasztorno-ogrodowego w Leśnej Podlaskiej, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

³⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia klasztorno-ogrodowego w Leśnej Podlaskiej, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

³⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia klasztorno-ogrodowego w Leśnej Podlaskiej, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

³⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia klasztorno-ogrodowego w Leśnej Podlaskiej, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], 1939 r.

Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, nr 1720, Mapa taktyczna WIG, 1:100000, 1931, pas 40, słup 36

Archiwum Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie, nr 595, Akta wizytatora generalnego i prowincji dotyczące klasztoru w Leśnej z lat 1834-1846

Archiwum Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie, nr 1545, akta dotyczące konwentu w Leśnej, 1829-183

Archiwum Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie, nr 1546, akta dotyczące budowy kościoła i klasztoru w Leśnej, 1728-1855

Archiwum Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie, nr 2190, spis stanic klasztoru w Leśnej

Archiwum Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie, nr 2174, s. 112, „Malowanka" O. Innocentego Pokorskiego, 1728-1732 (?), przedstawiająca klasztor w Leśnej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród klasztorny, Leśna Podlaska, krzysztof kucharczykKategoria:klasztorny lub plebański