Małaszewicze

Ogród folwarczny - kwaterowy ukształtowany w XVIII i XIX w. na miejscu wcześniejszego folwarku powstałego na przełomie XVII i XVIII w., w 1915 r. częściowo zniszczony, a po 1927 przekształcony i przystosowany do potrzeb zagrody chłopskiej

Dawna nazwa: Małaszewicze

Gmina: Terespol

Położenie obiektu: na płaskim terenie w obrębie wsi Małaszewicze Małe

Małaszewicze były aż do czasów Jana III Sobieskiego wsią królewską należącą do starostwa brzeskiego.¹

Na mocy przywileju datowanego w Grodnie 14 marca 1679 r. król nadał pułkownikowi Samuelowi Murzakoryckiemu z oddziałem dobra w ekonomii brzeskiej między Biała Podlaską a Bugiem we wsiach Lebiedziewo - 40 włók, Małaszewicze - 43 włóki; rotmistrzowi Danielowi Szabłowskiemu z oddziałem liczącym 12 osób w Małaszewiczach 41 włok. Nadania te zostały rozdysponowane w ten sposób, że starszyzna tatarska otrzymała folwarki o powierzchni od 3 do 45 włók, zwane przez okoliczną ludność tatarszczyznami, natomiast szeregowi żołnierze otrzymali nadziały o wielkości 1-2 włók.²

Według Bolesława Górnego w końcu XVIII w. i na początku wieku XIX były w Małaszewiczach 2 folwarki tatarskie - pułkownikowej Koryckiej i rotmistrza Józefowicza.³ (Zachował się m.in. akt darowizny uczyniony przez właściciela jednego z folwarków - porucznika Abrahama Koryckiego z 7 września 1811 r.) Prawdopodobnie w I połowie XIX w. musiał nastąpić podział tych folwarków, bowiem w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego odnotowano w Małaszewiczach Małych i Wielkich 4 folwarki. Wśród nich folwark w Małaszewiczach Małych oznaczony literą D miał powierzchnię 1401 morgów (około 70,5 ha), z czego grunty orne i ogrody przypadało 447 morgów, na łąki 236 morgów, wód było morgów 2, lasu i zarośli morgów 348, nieużytków i placów morgów 368, a wszystkie zabudowania folwarku w liczbie 18 były drewniane.⁸ Folwark ten należy zapewne identyfikować z interesującym nas założeniem folwarcznym.

W końcu XIX w. ówczesny właściciel dóbr - Buczacki - rozsprzedał je okolicznym chłopom pozostawiają sobie jedynie siedlisko i niewielką resztówkę o powierzchni około 5 ha.⁵ Po nim majątek ten przejęła ostatnia właścicielka pochodzenia tatarskiego Maria z Buczackich Achmatowiczowa, zamężna za Bogdanem Achmatowiczem, przez jakiś czas prezesem Związku Prawników Polskich.⁶

W czasie działań wojennych 1915 r. zostały zniszczone zabudowania folwarczne oraz stary dwór. W roku 1937 mieszkający na stałe w Wilnie Achmatowiczowie sprzedali pozostałość folwarku w Małaszewiczach Kazimierzowi Wakulewiczowi. Ten zaś przystosował dawny folwark do potrzeb średniego gospodarstwa chłopskiego, które pozostawało jego własnością jeszcze w roku 1982. W latach 1937-1938 Wakulewicz zbudował w 1938 r. w pobliżu osi dawnego założenia dom mieszkalny używając do tego celu materiałów pozostałych z resztek dawnych zabudowań folwarcznych.

W czasie II wojny światowej teren dawnego założenia niezbyt ucierpiał. Zlokalizowano tu w 1944 r. szpital niemiecki.

Po wojnie nie zaszły żadne ważniejsze zmiany w rozplanowaniu założenia. Jedynie podczas budowy linii elektrycznej w 1952 r. wycięto znaczną część starego drzewostanu.⁷

Folwark w Małaszewiczach był przykładem niewielkiej, typowo użytkowej kompozycji, której zasady rozplanowania były reminiscencją popularnego wcześniej (w XVI i XVII w.) układu kwaterowego. Kompozycja ta powstała zapewne na przełomie XVII i XVIII wieku i obejmowała trapezowaty teren o powierzchni około 4,5 ha, otoczony szpalerami drzew oraz drogami, do którego wiodła aleja, zapewne wytyczona na osi dworu. Wewnątrz założenie podzielone było na kwatery szpalerami lip i innych drzew, a ponadto na ukierunkowanej na dwór osi głównej wykopano sadzawkę ogrodową. Brak materiałów historycznych dotyczących wyglądu zabudowań i kwater powoduje, że nie można dziś odtworzyć wyglądu założenia w XVIII i XIX wieku.

Podczas działań wojennych 1915 r. kompozycja ta została bowiem w dużej mierze zniszczona, w tym zniszczono dwór, dużą część zabudowań gospodarczych i część roślinności, co dodatkowo utrudnia poznanie tego obiektu na podstawie śladów terenowych. Dalsze przekształcenia i dewastacja nastąpiły po nabyciu folwarku przez Kazimierza Wakulewicza. Rozebrane zostały bowiem resztki zabudowań folwarcznych widocznych na mapie z 1927 r., a z uzyskanego materiału wzniesiono nowe budynki. Zakłóciło to symetryczny pierwotnie układ założenia. Poza tym wnętrza dawnych kwater wypełniono nowymi sadami i warzywnikami, zamuleniu uległa sadzawka ogrodowa (w wyniku czego jej powierzchnia zmalała), a w okresie powojennym wycięto sporo drzew, co wyraźnie przyczyniło się do zatarcia dawnego układu.⁸

Brak dokładniejszych przekazów historycznych nie pozwala na szczegółowe ustalenie, jakie elementy kompozycji istniejącej w Małaszewiczach w XVII i XVIII wieku zachowały się do lat 80. wieku XX. Prawdopodobnie były to drogi otaczające założenie, drogi dojazdowe, sadzawka i szpaler lipowy świadczący o kwaterowym niegdyś podziale terenu, a także pojedyncze drzewa ze szpalerów rosnących dawniej przy granicach założenia. Spośród elementów dziewiętnastowiecznych przetrwały natomiast granice kompozycji, część drzew topolowej alei dojazdowej oraz większość rosnących w latach 80. XX w. starych drzew.⁹

W roku 1982 występowało na terenie założenia 25 gatunków drzew i krzewów, a stare drzewa zgrupowane były w szpalerach rosnących przy granicach założenia i wewnątrz założenia oraz w alei dojazdowej. Najstarszymi drzewami obiektu były lipy drobnolistne rosnące w szpalerze (niegdyś oddzielającym kwatery ogrodowe) - pochodzące z przełomu XVIII i XIX w. lub starsze i osiągające od 90 do 140 cm średnicy pni, ale pozostające w złym stanie zdrowotnym. Z wieku XIX zachowała się część drzew topolowej alei dojazdowej, też niestety nie najzdrowszych. Oprócz tego występowały w Małaszewiczach w szpalerach otaczających założenie drzewa różnych gatunków sadzone w XIX i na początku XX w. Przy granicach założenia rosła też pewna ilość drzew młodych, a także występowały tam grupy krzewów i zarośla. Poza tym można tu było spotkać drzewa owocowe oraz nieliczne stare i młode drzewa ozdobne rosnące w sąsiedztwie sadzawki i na pastwisku.

Dawniej wyróżniający się w krajobrazie zwartym drzewostanem szpalerów i alei obiekt, w latach 80. XX w. był widoczny z daleka dzięki zachowaniu się części starych drzew, jednak jego rola estetyczna i przyrodnicza wyraźnie się zmniejszyła. Ponadto zwracał tam zły stan drzew najstarszych.¹⁰

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu u XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 72

² Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo tatarskie w Sokólskiem i na północnym Podlasiu, referat wygłoszony w 1979 r. w Sokółce podczas sesji poświęconej 300-leciu osadnictwa tatarskiego, s. 31-32, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

³ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 17

⁴ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, Warszawa 1885, . 28

⁵ Informacje ustne Wakulewicza Kazimierza, zam. w Małaszewiczach Małych

⁶ Informacje ustne Wakulewicza Kazimierza, zam. w Małaszewiczach Małych

⁷ Informacje ustne Wakulewicza Kazimierza, zam. w Małaszewiczach Małych

⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Małaszewiczach, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Małaszewiczach, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Małaszewiczach, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kol. 7, sekcja 7

ADAD, Zbiór Kartograficzny, Mapa taktyczna Polski WIG, skala 1:100000, pas 42, słup 26

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, MałaszewiczeKategoria:folwarczny