Mężenin

Park dworski - regularny, tarasowy, powstały zap. w XVII w. i później w XVIII w. przebudowywany w duchu barokowym, a w wieku XIX przekształcony na krajobrazowy

Dawna nazwa: Mężenin

Gmina: Platerów

Położenie obiektu: na południe od Bugu, na wzniesieniu górującym nad doliną tej rzeki, w sąsiedztwie wsi, pierwotnie nieopodal znajdującej się w niej przeprawy przez Bug

Początki Mężenina sięgają prawdopodobnie przełomu XIV i XV wieku i była to pierwotnie niewielka włość szlachecka leżąca w ziemi mielnickiej województwa podlaskiego. W roku 1528 według Popisu wojennego województwa podlaskiego ziemianie ze wsi Mężenin obowiązani byli do wystawienia trzech koni. Dokładniejsze dane dotyczące tej wsi pochodzą z roku 1580. Była ona wówczas podzielona na części należące do szlachetnego Piotra Mężeńskiego, który posiadał 5 włók ziemi, szlachetnego Jana z cześnikami posiadającego 8 1/3 włóki i szlachetnego Lenarda Mężeńskiego, sędziego grodzkiego mielnickiego, który miał tam 3 włóki ziemi. Zapewne wymienione w dalszej części regestru osoby poddane, tj. czterech ogrodników rolnych, jeden ogrodnik bezrolny, dwie komorniczki oraz rybak były poddanymi sędziego mielnickiego. We wsi był w tym czasie młyn, prawdopodobnie również należący do Lenarda Mężeńskiego. W tym czasie znajdowała też we wsi przeprawa przez Bug lub przystań rzeczna, albo też przez wieś przebiegał ważny trakt lądowy. Przemawia z tym niezwykle duża jak na wieś produkcja piwa. Według tegoż regestru w roku 1580 „ślachetny Jarosz Mężeński dał od warów czterech po grodzy 10 - zł. 1 gr. 10, ślachetny Marcin Mężeński dał od warów sześciu po groszy 10 - zł. 2, Stanisław Kędzierzawski urzędnik pani Baczyny dał poddanego Lebiedzie z Pokaniewa od warów 3 i pół wedle szacunku zł. 1 gr. 8".

Przystań w Mężeninie wzmiankowana jest w pamiętniku Wiktoryna Kuczyńskiego z Korczewa, który pod rokiem 1720 m.in. zapisał „statki z Wołynia, które się opróżniły <> w Kamieńczyku i Mężeninie, pożyczyły żyto okolicznym mieszkańcom, a tym sposobem ludzie ubodzy uniknęli głodu...".

Z wymienionych źródeł trudno jest wnioskować o istnieniu w Mężeninie w XVI w. konkretnego dworu lub dworów i o ich lokalizacji. Niestety, nie znaleziono też dokumentów o losach Mężenina na przestrzeni XVII i XVIII wieku. Z tego względu informacje o powstaniu i kompozycji przestrzennej założenia w Mężeninie trzeba czerpać przede wszystkim z zachowanych w terenie śladów. Różne cechy tej kompozycji, takie jak tarasowe ukształtowanie terenu, rozmieszczenie najstarszych drzew założenia i usytuowanie dworu, które na pewno nie uległo zmianie, wskazują że jest to założenie bardzo stare, powstałe co najmniej w XVII w., a wykazujące pewne podobieństwa do tarasowych ogrodów wirydarzowych charakterystycznych dla wieku XVI. Hipotezę o powstaniu kompozycji co najmniej w XVII wieku potwierdza wiek najstarszych zachowanych okazów drzew - dębów i lipy. Chociaż nie jest wykluczone, że urządzając ogrody pozostawiono z istniejącej tam dąbrowy niektóre drzewa i wobec tego mogą one być starsze od kompozycji ogrodowej. Jednakże już choćby samo to, że drzewa tak stare zachowały się w tej okolicy jedynie w pobliżu dworu, zdaje się świadczyć o szczególnych względach jakimi cieszyło się to właśnie miejsce, co przemawia raczej za istnieniem tu ogrodu już w XVII wieku.

Siedziba mężenińska usytuowana była na południe od Bugu, na wzgórzu opadającym do doliny rzeki (co pozwalało na rozplanowanie ogrodów na tarasach). Sądząc po rozmieszczeniu poszczególnych grup wiekowych drzew wydaje się, że obszar ogrodów został w wieku XVII i XVIII powiększony w kierunku Bugu, a samą rzekę włączono do kompozycji widokowej ogrodów, wcześniej zapewne zamkniętych. Poza tym, że pierwotnie ogrody były mniejsze i że były one tarasowe, nic bliższego dziś o tej kompozycji nie można powiedzieć, jako że założenie przeszło w czasach późniejszych przebudowę zmierzającą do nadania mu krajobrazowego charakteru, która zatarła ślady wcześniejszej, regularnej wnętrz ogrodowych. Nie jest też dziś znana lokalizacja zabudowań gospodarczych, ani też nie znamy lokalizacji ewentualnych ogrodów użytkowych.

W II poł. XVII w. majątek należał do Kuczyńskich. W roku 1689 odziedziczył go Wiktoryn Kuczyński. W rękach tej rodziny Mężenin pozostawał też na początku XVIII w. i zapewne tym właścicielom należy przypisywać powstanie tu regularnej, barokowej kompozycji.

Na początku XIX w. majątek należał do Michała Kobylskiego. W roku 1827 w Mężeninie stały 44 domy i mieszkało 292 mieszkańców.

W roku 1877 majątek stanowił już własność pochodzącego z Litwy Jundziłła, który posiadał także dobra litewskie. Według miejscowych tradycji nabywając dobra Jundziłł zastał już pałac, który jednak w późniejszych czasach (przede wszystkim po pożarze przed 1914 r. i odbudowie dokonanej w okresie międzywojennym XX w.) utracił pierwotny styl, co utrudnia dziś ustalenie daty jego powstania.

W roku 1885 dobra Mężenin składały się z folwarków Mężenin i Michałowo oraz przyległości Chrostowice i wsi Mężenin. Obszar folwarku Mężenin wynosił wtedy 600 morgów (około 300 ha) gruntów ornych i ogrodów, 171 morgów łąk (około 86 ha), 103 morgów pastwisk (około 52 ha), 752 morgów lasu (około 362 ha), 143 morgów placów i nieużytków (około 72 ha). W folwarku stało wtedy 5 budynków murowanych i 13 drewnianych. We wsi (prawdopodobnie na gruntach chłopskich) funkcjonowała przystań, z której w roku 1877 wysłano 156 tys. pudów zboża.

Znany jest wygląd założenia na początku XX w. Składało się ono z parku, w którym na wzgórzu stał pałac oraz z części gospodarczej położonej na południe od parku. Wjeżdżało się doń przez murowaną bramę usytuowaną na wschodniej granicy założenia, przez którą wiodła droga biegnąca przez park do pałacu. Przy tej drodze, na wschód od pierwszej bramy stała druga, także murowana. Przy pierwszej bramie (na północ od niej) stała murowana dozorcówka. Na północ od drugiej bramy stały budynki kuźni, stelmachowni i chłodni. Kompozycja parku, poza tym że był on pielęgnowany, nieoszpecony zaroślami i posiadał płynne drogi spacerowe, nie różniła się zbytnio od tej, jaką znamy z lat 80. XX w. Zachowane tam były dawne tarasy stanowiące wówczas duże trawiaste wnętrze, przez które biegła od pałacu oś widokowa w stronę Bugu. Inna oś widokowa prowadziła od pałacu na południowy-wschód. Na tej osi stał usytuowany w części gospodarczej drewniany budynek rządcówki. Widoczność z pałacu w kierunku Bugu była w tym czasie dużo lepsza niż obecnie, gdyż grupy drzew w północno-zachodniej części parku były świeżo posadzone, a więc niskie. Przed rokiem 1914 dokonano też uzupełniających nasadzeń ozdobnych w innych częściach parku. Nasadzenia te miały podkreślać krajobrazowy charakter kompozycji. Przed pałacem znajdował się niewielki podjazd z kwietnikiem pośrodku, a cały park, w którym rosło wiele dębów (już wtedy sędziwych) ogrodzony był drewnianym płotem.

Na południe od parku mieściła się część gospodarcza założenia oddzielona od parku drogą powodziową, z której korzystali mieszkańcy wsi w czasie wylewów Bugu. W części gospodarczej znajdowały się: drewniana stodoła, murowana owczarnia, murowana obora, murowany spichrz, murowana stajnia, drewniana oranżeria, drewniana rządcówka, 2 murowane ośmioraki, drewniany chlew i murowana gorzelnia. W pobliżu ośmioraków, gorzelni, owczarni i stajni znajdowały się studnie. Część gospodarcza, podobnie jak park, ogrodzona była drewnianym płotem. Całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 7,5 ha. Rozmieszczenie poszczególnych zabudowań na terenie założenia przedstawia poniższy szkic nr 1.

Schemat rozplanowania zabudowań w założeniu dworsko-ogrodowym w Mężeninie na początku XX w. - próba rekonstrukcji

W roku 1902 Mężenin nabył niejaki Tatarzyński, który pozostawał jego właścicielem do 1911, kiedy to z powodu zadłużenia obiekt przejął Bank Ziemiański w Lublinie. Tuż przed I wojną światową spłonęły od pioruna część dworu i stodoła.

W czasie okupacji niemieckiej lat 1915-1919 majątek z braku właściciela znajdował się pod wojskowym zarządem niemieckim. Po wojnie, w latach 1920-1923 na mocy ustawy o reformie rolnej majątek Mężenin jako jeden z pierwszych w Polsce został rozparcelowany. Na jego gruntach utworzono 19 gospodarstw po około 15 ha ziemi ornej każde. Tzw. resztówkę, czyli park otaczający dwór i 49 ha ziemi ornej Bank Ziemiański w Lublinie wydzierżawił Ludwikowi Prażmowskiemu, który zajmował się przede wszystkim fabryką włókienniczą, jaką posiadał w Białej. Mężeninem zarządzał natomiast jego brat Józef. Po dwóch latach dzierżawy, w roku 1925, Bank Ziemiański odsprzedał majątek Towarzystwu Teozoficznemu z Warszawy, skupiającemu wielu znanych ludzi II Rzeczpospolitej, posiadających dość postępowe poglądy. Towarzystwo Teozoficzne postanowiło urządzić w Mężeninie Ośrodek Kultury Rolnej oraz rodzaj pensjonatu dla swoich członków. Po przejęciu obiektu Towarzystwo odbudowało pałac oraz wzniosło drewniany barak, położony w pobliżu podjazdu na południowy-wschód od pałacu. Obok baraku usytuowano drewnianą lodownię.

W latach międzywojennych w Mężeninie gościło wiele znakomitych osobistości, w tym wolnomularzy - członków Towarzystwa Teozoficznego. Przebywali tu m.in. Janusz Korczak, Władysław Sikorski, Wanda Wasilewska (która w latach 1936-1937 napisała tu książkę „Ziemia w jarzmie"), gen. Aleksander Litwinowicz, główny intendent Wojska Polskiego, gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz, przyszły organizator i pierwszy dowódca Związku Walki Zbrojnej - AK.

Mężenin znajdował się w rękach Towarzystwa Teozoficznego do 1944 r., przy czym jego układ kompozycyjny i wystrój założenia nie uległy w tym czasie większym zmianom, chociaż w związku z tym, że ośrodek tętnił życiem i na wczasy mogło tu przyjeżdżać nawet 200 osób, pobudowano w parku chatki na wzór chińskich z trzciny i gliny, kryte słomą.

Chatka z trzciny w parku w Mężeninie - okres międzywojenny XX w.
Publ. www.polinow.pl

W czasie II wojny światowej zostały zniszczone wszystkie zabudowania gospodarcze. Po wojnie stały jeszcze ich ruiny, które jednak wkrótce rozebrano - ostatnie w 1962 r. Zniszczone zostały także bramy, ogrodzenia i częściowo park, aczkolwiek pałac i park przetrwały wojnę najmniej uszkodzone.

W roku 1944 obiekt został przejęty przez Wojewódzki Związek Gminnych Spółdzielni Samopomoc Chłopska w Warszawie, a następnie został on przekazany Wojewódzkiej Radzie Narodowej w Warszawie. Instytucja ta zamieniła obiekt na ośrodek kolonijno-wczasowy, jednak nie zaowocowało to żadną renowacją założenia. Sprowadzono jedynie z Warszawy drewniany poniemiecki barak, który ustawiono w latach 40. na południowy-zachód od pałacu, w pobliżu dawnej części gospodarczej. Barak ten zresztą ustawiono niewłaściwie, gdyż korytarze znajdowały się tam od strony południowej. Nieco później, w latach 50. wybudowano drugi barak, również drewniany, który stanął w parku na północny-zachód od pałacu. W związku z tym, że budynek pałacu wykorzystywano tylko w sezonie letnim, władze oświatowe przez szereg lat starały się o utworzenie w nim szkoły. Starania te zakończyły się pomyślnie w roku 1965, kiedy to do pałacu została przeniesiona szkoła podstawowa. W okresie wakacyjnym pałac nadal pełnił funkcję ośrodka wypoczynkowo-kolonijnego.

W roku 1974 cały ten ośrodek przejęty został przez Komendę Wojewódzką Milicji Obywatelskiej w Warszawie, a po reformie administracyjnej 1975 roku przejęła go Komenda Milicji Obywatelskiej w Siedlcach, a następnie w roku 1979 został on przekazany Komendzie Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Białej Podlaskiej.

Często zmieniający się użytkownicy założenia nie przywiązywali wielkiej wagi do jego wyglądu toteż w okresie powojennym nie przeprowadzano tam żadnych remontów, z wyjątkiem remontu pałacu w roku 1965, dopuszczając w ten sposób do dewastacji założenia - zaniku dróg, zaśmiecenia terenu, wydeptania ścieżek, ubytków w starym drzewostanie, pojawienia się licznych zarośli i samosiewów, zniekształcających kompozycję i zasłaniających pałac. Ponadto część parku zajęły zabudowania wiejskie, a na terenie dawnych zabudowań gospodarczych posadzono w latach 70. szkółkę sosen, toteż tę część założenia należało już uznać za całkowicie zniszczoną.

Do lat 80. XX w. z regularnej kompozycji powstałej w Mężeninie prawdopodobnie w wieku XVII i rozwijanej w XVIII stuleciu zachowały się: skarpy tarasów ogrodowych, miejsce lokalizacji dworu (na wzgórzu) oraz pojedyncze stare drzewa (w tym pomnikowe dęby). Z dziewiętnastowiecznej, krajobrazowej kompozycji przetrwały: ruiny bramy wjazdowej, drogi jezdne, duża ilość starych drzew i krzewów skomponowanych w swobodnych grupach przed pałacem oraz w otoczeniu trawiastego wnętrza na tarasach ogrodowych. Zachował się też pałac, jednakże skoro nie jest znana dokładna data jego budowy może to być budynek wcześniejszy, a w wieku XIX tylko przebudowany. W wieku XX nie dokonano w kompozycji założenia wielu zmian. Posadzono jedynie różne drzewa ozdobne, których większość rosła nadal, a w okresie międzywojennym wzniesiono barak i piwnicę, które obecnie już nie istnieją.

W roku 1980 jednym z najwartościowszych elementów Mężenina była - oprócz pałacu i ukształtowania terenu - roślinność. Występowało tu 35 gatunków drzew i krzewów, jednak niezwykle duża liczba starych drzew o wysokich walorach przyrodniczych wyróżniała ten park spośród innych zabytkowych założeń ogrodowych. Rosło tam sporo drzew o charakterze pomnikowym, w tym 3 uznane już za pomniki przyrody. Do najstarszych i najcenniejszych należały: 2 uznane za pomniki przyrody dęby rosnące przy pałacu, 2 dęby rosnące na północ od nich (wówczas jeszcze nie uznane za pomniki przyrody), dąb uznany za pomnik przyrody rosnący na wschód od pałacu, 2 dęby rosnące na południowy-wschód od poprzedniego o średnicy pni 163 i 118 cm oraz lipa o średnicy pnia 140 cm, rosnąca na południowy-zachód od pałacu. Wiek tych starych drzew trudno było określić, gdyż szacunek wieku drzew tak okazałych może być obarczony sporym błędem - mogły mieć po 300 lub 400 lat, ale też mogły być starsze lub młodsze. Niemniej wszystkie były w dobrym lub dość dobrym stanie zdrowotnym, co predystynowało je wszystkie do uznania za pomniki przyrody.

Oprócz opisanych drzew najstarszych rosła tu również duża ilość innych starych drzew w różnym wieku. Z nasadzeń siedemnastowiecznych i osiemnastowiecznych pochodziły dęby, klony i lipy osiągające średnice pni 80-95 cm. Dziewiętnastowieczne były drzewa różnych gatunków (dęby, lipy, klony, topole, wierzby, kasztanowce) osiągające 60-80 cm średnicy pni. Z przełomu stuleci XIX i XX pochodziły dęby, lipy, sosny, kasztanowce i klony o średnicach pni 50-60 cm. Pozostałe stare drzewa o średnicach pni 37-50 cm pochodziły z początku XX w. i z lat 20. tego stulecia. Osobną grupę roślin stanowiły drzewa leśne, występujące w zachodniej części założenia - w większości sosny osiągające do 50 cm średnicy pni.

Roślinność założenia uzupełniały liczne młode drzewa, rosnące w osobnych grupach lub też między drzewami starymi oraz w zaroślach. Większość tych drzew wyrosła z samosiewów w wyniku zaniedbania parku. Kompozycję roślinności parku znacznie zniekształcały też liczne zarośla krzewów i samosiewów drzew zasłaniające widok na pałac od południa

Kompozycja założenia parkowego była w latach 80. XX w., podobnie jak i dawniej, doskonale osadzona w otaczającym krajobrazie. Z usytuowanego na wzgórzu pałacu rozciągały się przez tarasy ogrodowe dalekie widoki na dolinę Bugu oraz widoki w kierunku południowym. Roślinność parkowa stapiała się w jedną całość z otaczającymi ją lasami tworząc zwartą, zieloną oprawę dworu i wnętrz parkowych. Duża liczba starych drzew sprawiała, że park był bardzo cenny pod względem przyrodniczym. Chociaż gęste zarośla zasłaniały część widoków z dworu i na dwór, to jednak wzgórze dworskie nadal stanowiło ciekawy punkt widokowy i przykuwało uwagę obserwatorów oglądających je od strony rzeki i wsi.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Mężenin - brama do parku dworskiego - stan współczesny
Publ. www.polinow.pl

Dwór w Mężeninie - stan współczesny
Publ. www.polinow.pl

Park dworski w Mężeninie - stan współczesny
Publ. www.polinow.pl

Źródła:

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1885, s. 281

Gloger Zygmunt, Dolinami Rzek, Warszawa 1903, s. 175

Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVII, cz. 1, Warszawa 1908, s. 67, 88. 186

Rumowska Eliza, Historia dworku w Mężeninie [w:] Tygodnik Siedlecki 2005

Podniesiński Edward, Małe ojczyzny, Siedlce 2005

Inskrypcja na nagrobku Michała Kobylskiego na cmentarzu parafialnym w Ruskowie

Informacje ustne Wróbla Franciszka, długoletniego kierownika Szkoły Podstawowej w Mężeninie, zam. w Mężeninie

Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan. Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-parkowego w Mężeninie, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, MężeninKategoria:dworski