Międzyrzec Podlaski

Ogród pałacowy - pierwotnie szachownicowy, otwarty, powstały w I połowie XVII w., rozbudowany w XVIII w. w duchu barokowym, w wieku XIX (zwłaszcza po 1852 r.) przekomponowany w duchu krajobrazowym, częściowo przebudowany w okresie międzywojennym XX w.

Dawna nazwa: Międzyrzec

Gmina: Międzyrzec Podlaski

Położenie obiektu: na wzgórzu w widłach Krzny i Krzny Południowej, niegdyś w południowej, a obecnie w południowo-wschodniej części miasta Międzyrzec Podlaski, przy ulicy Lubelskiej, stanowiącej dziś północną granicę założenia

Najstarsza wzmianka o Międzyrzecu Podlaskim pochodzi z 1390 r., kiedy to Władysław Jagiełło nadał Abrahamowi Chamcowi dwie wsie - Międzyrzec i Stołpno.¹ Prawa miejskie otrzymał Międzyrzec zapewne w I połowie XV wieku, bowiem w roku 1477 wymieniany jest jako miasto należące do Jana Nassutowicza, starosty trockiego. Dokument erekcyjny kościoła w Międzyrzecu z roku 1477 wspomina o istnieniu w Międzyrzecu dworu, który zlokalizowany był „na płaskowzgórzu koło Krzny obok folwarku Zadworne, na wprost kościoła św. Mikołaja".² Dobra te nadał należały do Jana Nassutowicza, który w roku 1486 uzyskał przywilej na odbywanie w Międzyrzecu targów i jarmarków. Według Piotra Aleksandrowicza dwór ten i folwark zlokalizowane były w rejonie dzisiejszych ulic Łukowskiej i Siedleckiej, tj. na północny-zachód od obecnego założenia.³ W roku 1503 właścicielem Międzyrzeca był Jan Zbrzeziński, zap. mąż córki Jana Nassutowicza Anny.

Później siedziba właścicieli Międzyrzeca została przeniesiona w widła rzeki Krzny, gdzie wzniesiono dwór obronny na łące zwanej Zamczysko. Wzmianka o ruinach tego dworu występuje w erekcji kościoła szpitalnego i szpitala wystawionej w 1617 r.⁴ Gabriel Tęczyński, nadając kościołowi szpitalnemu teren dawnego dworu przeniósł rezydencję w miejsce, w którym znajduje się kompozycja istniejąca obecnie. Został tu wybudowany okazały drewniany pałac, wokół którego rozplanowano rozległe założenie ogrodowe. Ówczesne ogrody składały się z kompleksu kwater ozdobnych, użytkowych i wodnych otaczających pałac i inne zabudowania zgrupowane wokół dziedzińca przy pałacu.

Znany jest wygląd ogrodów międzyrzeckich w XVIII wieku i należy przypuszczać, że w stosunku do stanu z wieku XVII ich podstawowy schemat kompozycyjny nie uległ zasadniczym zmianom, gdyż właściciele dóbr często się zmieniali. Między innymi po Gabrielu Tęczyńskim, jako wiano jego córki miasto przeszło w ręce Daniłowiczów, następnie zostało własnością Denhofów, a później Czartoryskich.⁵ W II połowie XVIII w. właścicielem Międzyrzeca był August Aleksander Czartoryski, wzm. w 1772 r..

Kompozycję znaną z osiemnastowiecznych przekazów źródłowych i ikonograficznych należy zaliczyć do kwaterowych ogrodów szachownicowych otwartych o bogatym, barokowym wystroju kwater ozdobnych. Inwentarz dóbr Międzyrzec z roku 1778/79 przedstawia następujący opis elementów założenia.

„Opisanie zabudowania zamkowego w dobrach Międzyrzeckich

Do którego wjeżdżając od miasta jest brama murowana w której wrota podwójne fasowane... z poręczą drewnianą wrzeciądzem i skoblami u niej będącymi. Po lewej stronie bramy wozownia murowana pod dachówką z wrotami pustemi 13, na górze której połap z tarcic ułożony, schody forsztowane z drzwiami na zawiasach hakach z wrzeciądzem i skoblami, na które dymników z drzwiczkami na zawiasach cztery. W końcu tej wozowni przy bramie kordygarda żołnierska z izbą oficerską do których z sieni idąc drzwi podwójne fugowane na zawiasach... Z sieni do izby oficerskiej drzwi na zawiasach a w tej piec z kafli zielonych... Z tejże izby drzwi do oranżerii na zawiasach, hakach z haczykiem i skoblami. Wyszedłszy z tejże izby nazad do sieni skąd do kuchenki... z tejże sieni drzwi do kordygardy na zawiasach... z tej zaś do izby aresztanckiej, w niej okienko jedno z kratą żelazną. O ścianę tej kordygardy oranżeria do której z ogrodu drzwi fasowane na zawiasach trzech i hakach tyluż z zamkiem francuskim kluczem i antabkami a w tej okien szklanych w ramach z kwater okowanych żelazem większych N^o 16 mniejszych itidem okowanych tyleż w samej oranżerii drzwi podwójnych fasowanych z zawiasami ryglami dwoje u jednych zamek francuski z kluczem. Nad tymi drzwiami okien o kwaterach dwóch otwierających się dwa w tej kanał murowany do palenia z blachami trzema żelaznymi. Na górę tejże oranżerii po schodach idąc drzwi na zawiasach hakach z zamkiem i kluczem, na której dymniki dwa z oknami każde o kwaterach na zawiasach dwóch otwierających się trzeci zaś dymnik z ramami bez okien. Pod tą oranżerią sklep do którego drzwi na zawiasach hakach trzech z zamkiem kluczem wrzeciądzem i skoblami. Ex opposito wozowni stajnia w węgielnicę murowana kamieniami brukowana pod dachówką do której z dziedzińca wrót podwójnych fasowanych na zawiasach... dwoje. Na tył tej stajni jest rajszul murem od rogu do rogu stajni obwiedziony, wrot podwójnych fasowanych... N^o 14, u których drągi do zamykania. Z rajszula brama na ulicę w której wrota podwójne... z poręczą drewnianą... przy tej bramie furtka fasowana...W stajni zaś żłoby po obuch stronach hakami żelaznymi przykowane... okien podługowatych z kratowanemi prętami każde dwoma N^o 16. W końcu jednym tej stajni masztarnia do której ze stajni drzwi podwójne...

W drugim końcu stajni rezydencja koniuszego...

Wychodząc z rezydencji koniuszowskiej z sieni na dziedziniec drzwi... Od rogu stajni ciągnie się parkan z drzewa tartego aż do muru ogrodu włoskiego w którym naprzeciwko pałacu wrota... przy tychże wrotach furtek dwie jedna zabita bez żadnego żelaza, druga na zawiasach...

Od tych idąc na dziedziniec na froncie pałac na murowanych fundamentach z drzewa wybudowany gontami pobity dookoła tarcicami obity, przed nim z dziedzińca gradusów jest 4. Między pawilonami na podmurowaniu balaskowanie za którym brukowanie kamienne środkiem zaś od gradusów posadzka kamienna układana do drzwi pierwszych wielkich dębowych... za którymi sień intra tarcicami obita... z której drzwi podwójne sosnowe... do Sali, w tej okien wielkich o czterech kwaterach... 6 mniejszych nad tymiż... etiam 6. Komin w środku wielki szafiasty... W rogach tej Sali jest pokojów dolnych 4 przy nich gabinetów 4 do których drzwi 12. Okien o 4 kwaterach z okiennicami 24... Z pomienionych gabinetów drzwi do ogroda pojedynczych... 4 z nich wyszedłszy jest balasowanie i gradusy po obydwóch stronach pałacu jak przed frontem z pokoju zaś do ogrodu (między którymi jest galeria) jest do tejże drzwi dwoje... przed którymi balasowanie i gradusy podobne jak przed pierwszymi, wróciwszy się po tym do gabinetów są schody z poręczami do górnych rezydencji których... tyle znajduje się ile na dole.

Ogród włoski przy tymże pałacu obszerny parkanem od dziedzińca opasany przy pałacu furtek dwie z zamkami i kluczami dalej murem poczynającym się od kordygardy, w którym brama pusta z palisadami drewnianemi przy tej furtka na zawiasach... a ciągnącym się ku probostwu szpitalnemu, gdzie w końcu muru furtka druga, z tamtąd wedle budynku ogrodnika ku stawowi z jednej strony z drugiej poczynającym się od kuchni ku temuż stawowi ciągnącym się opasany gdzie druga pusta na gościniec brama w pół zamurowana przy tej furtka... dalej nad stawem w końcu tego muru wrota małe...

Wyszedłszy zaś z pałacu na dziedziniec po prawej ręce oficyna długa na murowanych fundamentach z drzewa tartego wybudowana... idąc przez dziedziniec oficyna druga... dalej za oficyną w końcu ogrodu kuchnia, przy tej kuchni węglarnia, za kuchnią idąc lamusik in A^o 1774 pobudowany z drzewa.

Wyszedłszy z zamku w ulicy ciągnący się ku miastu rezydencja pisarza prowentowego in A^o 1776 wymurowana (sień, kancelaria, skarbiec, kuchnia, spiżarnia, piwniczka). Za tą rezydencją stajnia in A^o 1778 postawiona (drewniana) obok tej stajni pod jednym dachem chlewów trzy ex opposito stajni wozownia i eodem anno postawiona. Obok tej wozowni pod jednym dachem spichlerzyk... Przy tej wozowni chlewków dwa...

W linii wyżej opisanej rezydencji oficyna murowana pod dachówką... przed tą ganki 2 (gabinecik, skarbiec, kuchenka, piwnice, spiżarnia, czeladna)... ex opposito lamus o jednej komorze gontami pobity... przy lamusie chlewków 2 dla drobiu słomą krytych... dalej stajenka wozownia i wystawa pod jednym dachem... dalej chlewków 3... przy tych w drugim podwórzu parkanem przegrodzonym stajenka i wozownia dla p. sędziego.

W tyle stajenków ogród płotem chruścianym... ogrodzony... przy którym studnia ocembrowana z żurawiem. W końcu ogrodu włoskiego nad stawem budynek p. ogrodnika (sień, alkierz, piwnica, spiżarnia). Ten budynek gontami pobity przed nim zaś podwórze obmurowane w nim ogródek założony. W obmurowaniu przybudowana stajenka i wozownia pod jednym dachem. Między stajenką i wozownią wrota nad staw podwójne... Za budynkiem piwnica murowana... przy tej furtka z ogrodu na podwórze ogrodnika.

Naczynia w ogrodzie włoskim...

Browar A^o 1753 (wozownia, spichlerz, spichlerz, piwnica, komórka, słodownia, studnia)...

Austeria...

Budynek po Szymonie ślusarzu...".⁶

Rozmieszczenie poszczególnych elementów oraz kompozycja ogrodów znane są z zachowanego planu wykonanego w 1773 r. Na planie tym zaznaczono takie elementy jak pałac, oficyny, kuchnię, wozownię, kordegardę, oranżerię, drzewa morelowe, brzoskwiniowe „przy murze wozowni do południa leżącym", studnię, stajnię, dziedziniec należący do stajni, masztarnię „pod którą sklep murowany na browaru potrzebę", „koniuszego stancję", „piwowara mieszkanie", „ekonoma mieszkanie murowane z ogrodem", „dla sędziego mieszkanie z ogrodem", probostwo szpitalne, szpital, austerię, domy miejskie, groblę „od browaru podzamkowego na piaski wierzbiną wysadzaną", drogę do miasta, trzy miejskie place puste, studnię przed austerią, filar murowany ze statuą św. Floriana, „parterów 6 przed pałacem z drzewami i piramidami które się taką formą strzyże jak N^o 1. figura N^o 2, Drzewa fruktowe szpalerem oprowadzone z wystrzyżoną od południa arkadą z prawej strony, z lewej nie różnią się tylko koroniaste drzewa w środku stoją", gabinety za oficynami tak z jednej jak i z drugiej strony tylko wystrzyganiem obramione", „Drzewa pomarańczowe wystawiane za gabinecikami świerkowymi drzewami wysadzane", salę „z bramą w tę formę jak się prezentuje" [na planie], „sad fruktowy kasztanowymi drzewami oprowadzony", szkółkę młodych kasztanowców, aleję lipowych drzew „w tę formę wystrzyżenia jak na dole", ogród kuchenny, ogródek i mieszkanie ogrodnika, arkadę przy dolnym ogrodzie i dolny ogród z kanałami, staw „którego szerokość 370 łokci długość 1400", oraz ogród kwaterowy za stawem.⁷

Szczegółowy opis naczyń w ogrodzie włoskim podaje inwentarz dóbr międzyrzeckich wykonany na zlecenie Czartoryskich 30 czerwca 1782 r. Było tam wówczas: „okien inspektowych w ramach sosnowych z prętami żelaznymi w ołów oprawnych z szyb N^o 40 z narożnikami żelaznymi N^o 36. Okien inspektowych bez szyb 35 w ramach sosnowych bez narożników szt. 36 durszlaków blaszanych z konwiami blaszanymi 3 zydlów żelaznych 12 pałaszów 6 prac ręcznych 19 dłutów 2 nożyc żelaznych 10 krzesant 1 piłek małych 2 kos do koszenia trawy 12 wazow z obręczami żelaznymi z drzewkami 50".⁸

Granice ówczesnego, znanego z opisów założenia niezupełnie pokrywały się obecnymi. Granica południowo-wschodnia pokrywała się z obecną granicą olsu, granica północno-wschodnia prowadziła wzdłuż starej dziś alei kasztanowców i lip (częściowo pokrywając się z granicami obecnego założenia), granica południowo-zachodnia była taka sama jak obecnie, natomiast od północy założenie było mniejsze i nie obejmowało przylegającego obecnie do ulicy dużego wnętrza.

Jak wynika z przytoczonych opisów osiemnastowieczne założenie międzyrzeckie było bardzo wystawne, wieloczęściowe, z ozdobnymi ogrodami górnym i dolnym o bogatym wystroju wykorzystującym zarówno elementy wodne, jak i cały arsenał sztucznie kształtowanych elementów roślinnych - ozdobnych parterów, alei, strzyżonych szpalerów, boskietów i żywopłotów, piramid i arkadę. Oprócz ogrodów ozdobnych w skład założenia wchodziło też kilka ogrodów użytkowych, nie wspominając o licznych zabudowaniach, ogrodzeniach, figurze św. Floriana, powiązaniach z kościołem szpitalnym i miastem.

Ówczesny pałac międzyrzecki oraz tamtejsze ogrody robiły duże wrażenie na współczesnych i były szeroko znane. Między innymi cesarz austriacki Józef II podróżujący po Europie incognito zatrzymał się na nocleg w Miedzyrzecu, wracając z Petresburga w roku 1780.⁸

Ogrody były ponadto prowadzone fachowo, a produkowany tu materiał roślinny był kupowany przez wielu magnatów rozbudowujących w XVIII wieku swoje rezydencje. W ich liczbie znalazł się też i Jan Klemens Branicki, który nabył stąd w 1756 r. kasztanowce do ogrodu przy pałacu w Białymstoku.¹⁰

W roku 1798 Hipolit Kownacki tak pisał o Międzyrzecu. „W Międzyrzecu pałac drewniany osobliwą strukturą wybudowany. W środku sala długa, wielka na kilkanaście łokci wysoka, o jednym niezmiernym kominie w którym by wołu całego upiec można. Po rogach tej Sali cztery pawilony przytchnięto z podwójnymi na dole i na górze apartamencikami, które z przodu i z tyłu pałacu dwie galerie kryte łączą, z których jedna za sień, a druga za komunikację służy. Budowla ta, jako i dziedzictwo Międzyrzeca, weszła po pani Sieniawskiej, bogatej dziedziczce, w dom ks. Czartoryskich, której dziś ks. Adam, bywszy generał ziem podolskich jest synem. Ogród przy tem dawniejszy dobrze utrzymywany".¹¹

Wspomniany książę Adam Czartoryski w odróżnieniu od poprzednich właścicieli mieszkających gdzie indziej rezydował w Międzyrzecu i stąd zarządzał dobrami.

W latach 1805-1815 z inicjatywy Adama Czartoryskiego rezydencja została częściowo przebudowana według projektu Szymona Bogumiła Zuga.¹² Przebudowa ta przebiegała w dwóch etapach. Najpierw przebudowany został ogród dolny. W miejsce dawnych kanałów oraz kwater położonych na południowy-wschód od kanałów urządzona dwa wielkie stawy, a na miejscu dawnego stawu i części kanału założono trzy stawy mniejsze. Do ogrodu dodano za dwoma wielkimi stawami kompozycję w stylu sentymentalnym, zwaną dziką promenadą, składającą się z pięciu przedzielonych alejami części wypełnionych roślinnością, między którą przebiegały splątane ścieżki łączące szereg niewielkich wnętrz. Trzy z tych wnętrz wypełniały niewielkie stawy. Do dzikiej promenady wiodły groble między dwoma wielkimi stawami znajdującymi się poza założeniem. Tę fazę przebudowy obrazuje niedatowany plan - Planta ogrodów międzyrzeckich przez alfabet opisana.¹³

Przebudowę przerwało splądrowanie Międzyrzeca przez maszerujące na zachód oddziały rosyjskie.¹⁴ Zniszczenia te spowodowały drugą fazę przebudowy założenia obejmującą jedynie budowę murowanego pałacu usytuowanego na północ od starego. Umiejscowienie i rzut tej budowli są widoczne na niedatowanym Planie Sytuacyjnym Ogrodu Pałacowego w Dobrach Międzyrzeckich, wykonanym w I połowie XIX wieku.¹⁵

Już przed rokiem 1815 część założenia uległa zamuleniu i wymagała remontu, o czym informuje legenda z Planty ogrodów międzyrzeckich... Jak wynika z późniejszego Planu sytuacyjnego... stawy te w późniejszym czasie zlikwidowano.

Plan ukazujący schemat rozplanowania ogrodów pałacowych w Międzyrzecu Podlaskim w I połowie XIX w.

Oryginał w: AGAD, Zbiory Kartograficzne, nr 471-10, Plan Sytuacyjny Ogrodu Pałacowego w Dobrach Międzyrzeckich (niedatowany)

W roku 1828 książę Adam Czartoryski na stałe opuścił kraj i osiedlił się pod Wiedniem.¹⁶ Zresztą już wcześniej, bo od około 1809 roku sprawami Międzyrzecza kierował on za pomocą swoich administratorów.¹⁷ Wyjazd księcia z kraju oznaczał zanik rezydencjonalnej funkcji założenia w Międzyrzecu, co wyraziło się też w stopniowym zaniku reprezentacyjnego charakteru ogrodów. Zlikwidowano kosztowne w utrzymaniu partery i boskiety, a na ich miejsce, pozostawiając stare drzewa wprowadzono swobodną kompozycję roślinności. Ogólny zakres zmian, jakie zaszły w kompozycji założenia w I połowie XIX wieku obrazują: Plan sytuacyjny miasta dziedzicznego Międzyrzec w obwodzie radzyńskim z 1828 r. oraz Plan Sytuacyjny Ogrodu Pałacowego w Dobrach Międzyrzeckich.¹⁸

W roku 1830 w czasie Powstania listopadowego murowany pałac został zniszczony. Sądzić należy, że całość założenia w latach 30. i 40. XIX w. uległa dewastacji, tak ze względu na nieobecność właściciela, jak i z powodu dużego zadłużenia majętności - w roku 1840 hipoteka dóbr międzyrzeckich obciążona była sumą 1 731 800 zł, co stanowiło około 30% szacunkowej wartości dóbr. Czartoryski zamierzał sprzedać te dobra w związku z czym w 1841 r. wydał litografowaną ofertę sprzedaży o następującej treści: „Dobra Międzyrzec składają się z 3114 włók powierzchni ziemi, miary koronnej krajowej (w tym lasów włók 779 morgów 19 prętów 259), na niej: jedno miasto Międzyrzec, dwadzieścia folwarków, 1700 korcy wysiewów mający, 50 wsi z 2000 gospodarstw złożonych, ogół ludności - 18000, pięć młynów, 2 gorzelni murowanych z aparatami parowymi nowszego wynalazku, z pierwszych fabryk warszawskich sprowadzonymi, jednym browarem piwnym z młynem deptakiem, 1 pałacu z wielu murowanymi zabudowaniami, łatwo na zakłady fabryczne posłużyć mogącymi. Długów na tych dobrach nie ma żadnych".¹⁹ Ostatnie zdanie świadczy, że przed przystąpieniem do sprzedaży Czartoryski uregulował zadłużenie dóbr.

W roku 1844 dobra międzyrzeckie nabyła Aleksandra Potocka, która przystąpiła do racjonalizowania gospodarki w tych dobrach. W latach 1852-1855 została zrealizowana budowa nowego pałacu według projektu Franciszka Marii Lancziego.²⁰ Należy sądzić, że ten znany architekt wykonał również projekt przebudowy ogrodów na krajobrazowe. Projekt ten został częściowo lub w całości wykonany, o czym świadczą zachowane do dziś niektóre kompozycje roślinne.

Nowy pałac został ulokowany na południowy-wschód od starego (w rejonie istniejącego w latach 80. XX w. placu zabaw i baszty), frontem w kierunku północno-wschodnim. Według Aliny Bartczak obiekt ten różnił się od innych zaprojektowanych przez Lancziego niezwykle silnym zróżnicowaniem bryły, składającej się z wydłużonego korpusu głównego, dwóch części piętrowych lecz o różnej wysokości oraz wyższej o dwie kondygnacje wieży.²¹

Dawny murowany pałac Adama Czartoryskiego został w roku 1860 przebudowany na młyn parowy, a w roku 1888 spłonął i został częściowo rozebrany. Zachowała się z niego część północna, prostopadła do ulicy Lubelskiej, która została przeznaczona na mieszkania oficjalistów i istnieje do dzisiaj. Po pożarze przystąpiono do uprzemysławiania i unowocześniania gospodarczej części założenia zlokalizowanej na miejscu pierwotnego, barokowego dziedzińca, pałacu i zabudowań przy dziedzińcu. Wzniesiono tam gorzelnię i rozlewnię win oraz szereg innych zabudowań.

O wyglądzie parku na początku XX wieku tak pisała córka pracownika administracji dóbr Krystyny Potockiej w Międzyrzecu Maria Szelągowska-Teska. „Park odgradzał od ulicy Lubelskiej plac św. Floriana. Zajmował olbrzymi teren. Od pałacu, domu naszego i Kazimierzostwa Jasińskich ciągnął się do strugi parkowej, w pobliżu której znajdowały się trzy duże stawy zarośnięte trzciną, wodorostami i rzęsą. Walka z tym przyrodniczym żywiołem była bezskuteczna. Oczyszczanie na wiosnę nie dawało rezultatu. Przerzucone nad rzeką dwa mosty łączyły właściwy park z tzw. <>, do której prowadziły aleje grabowe. Promenada był to niewielki las świerkowo-wiązowy o gęstym podszyciu leszczyny, jałowca i paproci. Drzewa wysokie wówczas liczyły ponad 80 lat. Od toru kolei żelaznej teren odgradzał wysoki, drewniany płot, za którym biegła polna droga do tartaku i dworca kolejowego. Pięknie utrzymane trawniki z klombami barwnych kwiatów zdobiły nasz park. Aleje kasztanów krzyżowały się w kilku miejscach. Jedna z nich stanowiła granicę z rozległymi ogrodami: owocowym, warzywnym z oknami inspektowymi i cieplarnią wśród różnobarwnych pięknych kwiatów. Nad całym tym <> panował świetny fachowiec, niestrudzony w pracy <>, długoletni pracownik Dóbr, Antoni Benedykt Gąsowski. Park był <>, to znaczy mieszkańcy miasta nie mieli do niego wstępu z wyjątkiem tych, których łączyła przyjaźń lub bliższa znajomość z Administracją. Między parkiem, placem św. Floriana, a ulicą Zacerkiewną [później ul. Zamkową] rozciągał się duży sad, tzw. <>, corocznie wydzierżawiany tej samej rodzinie sędziwego Szepsia".²²

Po wybuchu I wojny światowej, w lipcu 1915 r. Rosjanie zdemontowali Urządzenia mosiężne i miedziane w gorzelni, a zapasy spirytusu zostały wylane do strugi łączącej Krznę ze Zną. W tym czasie w parku znalazły schronienie liczne rzesze uciekinierów wojennych. Według Marii Szelągowskiej-Teskiej: „Po oddaleniu się frontu przedstawiał on [park] opłakany widok: zniszczony kompletnie, zdeptany kopytami koni i kołami wozów, zaśmiecony i zdewastowany. Przez pewien czas był azylem uciekających przed <> całych rodzin z sąsiednich wsi i miasteczek. Zmęczeni, brudni, niczym bandy koczowników, wyjeżdżali teraz całymi taborami do swoich siedzib",²³

Po wycofaniu się Rosjan do Międzyrzeca wkroczyli najpierw Austriacy, którzy następnie, przed końcem 1915 r. wycofali się ustępując miejsca Niemcom. Urządzili oni w pałacu siedzibę władz wojskowych. Plac św. Floriana został przez nich odgrodzony od ulicy Lubelskiej, a nową bramę wjazdową usytuowano w pobliżu ogrodu żydowskiego²⁴, tzn. w pobliżu kościoła św. Piotra i Pawła.

Odmiennie niż na innych terenach Polski, gdzie przeprowadzana od listopada 1918 r. akcja rozbrajania okupantów miała spokojny przebieg, w Międzyrzecu doszło do tragicznych wydarzeń. Grupa peowiaków przybyłych pod wodzą Ignacego Zowczaka z okolic Ryk i Garwolina, do której dołączyli członkowie miejscowej organizacji POW rozbroiła w Międzyrzecu w dniach 14 i 15 listopada miejscowy garnizon niemiecki. Nie zadbano jednak o dozór nad rozbrojonymi Niemcami, którzy udali się do Białej po pomoc, po czym przybywszy z „huzarami śmierci" krwawo rozprawili się z zakwaterowanym w pałacu Potockich oddziałem Zowczaka. Pałac został podpalony, a zaskoczeni Polacy zostali wybici. Zabitych Niemcy prowizorycznie pogrzebali 19 listopada w wykopanym w parku dole.²⁵

Po spaleniu pałacu Andrzej Potocki, syn Krystyny, zamieszkał w oficynie (czyli w pozostałej części dawnego pałacu Adama Czartoryskiego). W latach 20. XX w. przystąpiono do budowy nowego pałacu przeznaczając na ten cel sumy uzyskane z odszkodowań wojennych. Wzniesiono wówczas istniejący do dziś pałac, według projektu nieznanego architekta włoskiego.²⁶ Nowy pałac wzniesiono frontem do ulicy lubelskiej, na osi grobli pomiędzy wschodnimi stawami, a na południowy-zachód od placu św. Floriana. O plac ten w okresie międzywojennym toczyły się spory sądowe pomiędzy hrabią Andrzejem Potockim a samorządem miejskim, ostatecznie zakończone ogrodzeniem przez Potockiego tego placu i przyłączeniem go do parku.²⁷ Obecnie przed pałacem znajduje się duże wnętrze przecięte drogą do owalnego podjazdu urządzonego przed pałacem zaraz po jego wybudowaniu. Na dawnym placu św. Floriana, który był niegdyś targowiskiem, a obecnie stanowi część parku, stoi do dziś murowana słupowa kapliczka Matki Boskiej, wzniesiona zapewne na przełomie XVIII i XIX wieku.

Włączenie placu św. Floriana w obręb założenia pozwoliło kompleksowo rozwiązać zagospodarowanie terenu przed nowo wzniesionym pałacem, czyli usunąć po roku 1922 istniejące przed pałacem zabudowania mieszkalne i gospodarcze i stworzyć tam wspomniane wcześniej, istniejące do dziś duże, jednorodne wnętrze parkowe. Ponadto w okresie międzywojennym wycięto roślinność na terenie dzikiej promenady pozostawiając jedynie szpalery grabowe przy drogach dzielących ją na części. Na miejscu wyciętej roślinności zasadzono sady. Funkcje promenady przejął las olszowy, który wyrósł na terenie dawnych wielkich stawów założonych w latach 1805-1815 i osuszonych w XIX wieku. Już wcześniej w lesie tym posadzono przy dawnych groblach szpalery grabowe, o których wspomina Maria Szelągowska-Teska, że prowadziły do promenady.

Oprócz tego istniała w okresie międzywojennym bocznica kolejowa łącząca gorzelnię z linią kolejową wybudowaną w 1867 r., a przebiegającą po dawnej grobli stanowiącej południowo-zachodnią granicę założenia. Przylegała ona do sadów założonych na terenie dawnej dzikiej promenady oraz do lasu olszowego i stawu położonego w zachodniej części założenia.

Po wybuchu II wojny światowej Międzyrzec po 17 września 1939 r. przez pewien czas znajdował się w rękach wojsk radzieckich. Pałac został wówczas ograbiony. Nieostrożne obchodzenie się otwartym ogniem spowodowało ponadto wybuch zgromadzonego w gorzelni spirytusu i częściowe zniszczenie budynku gorzelni oraz zabudowań z nim sąsiadujących.²⁸

Po 28 września 1939 r. miasto przeszło w ręce niemieckie. Na terenie rezydencji Potockich Niemcy zlokalizowali wojskową komendanturę miasta, przy okazji częściowo porządkując park przy komendanturze. W czerwcu i lipcu 1944 r. oprócz wojsk niemieckich stacjonowały tu przez pewien czas oddziały węgierskie.²⁹ W dniach 24-26 lipca 1944 r. trwała trzydniowa bitwa o Międzyrzec pomiędzy wojskami radzieckimi i niemieckimi. W czasie intensywnych bombardowań artyleryjskich eksplodowały znajdujące się na pobliskiej stacji kolejowej transporty z amunicją i materiałami wybuchowymi. W wyniku tej eksplozji oraz na skutek licznych trafień pociskami artyleryjskimi znacznie ucierpiały drzewostan parku oraz budynek pałacu.³⁰

Po wyzwoleniu, w latach 1944-1946 pałac i park były wykorzystywane jako koszary stacjonującej w Międzyrzecu jednostki wojsk radzieckich, toteż w tym czasie zespół pałacowo-parkowy uległ dalszej dewastacji.³¹

1 września 1946 r. ulokowano w pałacu Państwowy Dom Dziecka, który w 1979 r. przemianowany został na Państwowy Dom Opiekuńczy.³²

Część gospodarcza założenia od 1946 r. użytkowana była przez instytucje i przedsiębiorstwa związane z obsługą rolnictwa. W 1980 r. funkcjonowały tam: placówka Technicznej Obsługi Rolnictwa oraz winiarnia i gorzelnia należąca do PGR Międzyrzec. Część parku obejmująca wnętrza po stawach, las i dawną dziką promenadę była wówczas w gestii Urzędu Gminy w Międzyrzecu, podobnie jak położone przy ulicy Zamkowej dawne ogrody warzywne, sady i ogród żydowski. (Później gmina przejęła także pozostałe części parku wraz z pałacem.)

Od roku 1946 do lat 80. XX w. założenie przeszło wiele zmian. W dawnej części gospodarczej wzniesiono wiele nowych zabudowań. Na terenie przylegającym od południa do pałacu posadzono sad zajmujący miejsce dawnych trawników i kwietników (ale w miejscu osiemnastowiecznych kwater z drzewami owocowymi). Pałac wyremontowano, natomiast park nie doczekał się renowacji. Na terenie parku, w części należącej do Państwowego Domu Opiekuńczego zlokalizowano boiska i plac zabaw. Inny plac zabaw umieszczono w miejscu murowanego pałacu Aleksandry Potockiej (z lat 1852-1855), w pobliżu zachowanej z tego pałacu baszty.³³

W roku 1975 rozebrano mur odgradzający teren założenia od ulicy Lubelskiej, a na jego miejsce wprowadzono niskie ogrodzenie z rur stalowych na murowanych słupkach z cegły ceramicznej. Kolejne ogrodzenia wzniesiono na terenie części gospodarczej i w innych częściach parku w celu oddzielenia poszczególnych własności.

Wyasfaltowano drogę do pałacu i podjazd przed nim, a także wyposażono w trwałe nawierzchnie szereg dróg na terenie części gospodarczej. Odnowiono kapliczkę z figurką Matki Boskiej oraz dosadzono niewielkie ilości drzew i krzewów.³⁴

Do lat 80. XX w. spośród elementów kompozycji najstarszej, istniejącej w Międzyrzecu w XVII i XVIII wieku zachowały się: układ dróg i alei z częścią zachowanych starych drzew (w tym droga i aleja stanowiąca niegdyś granicę ogrodu włoskiego i całego założenia, równoległa do niej droga biegnąca między stawami, droga przy stawach, aleja kasztanowców prowadząca do pierwotnego drewnianego pałacu oraz droga i fragment alei prowadzącej od pałacu do kościoła), staw w zachodniej części założenia, stare drzewa rosnące pojedynczo i w grupach w otoczeniu obecnego pałacu i w części parku górnego. Z okresu przebudowy założenia dokonanej przez księcia Adama Czartoryskiego w latach 1805-1815 zachowały się: 3 stawy w parku dolnym, drogi w południowej części założenia (wyznaczające granice i część linii podziałów dawnej dzikiej promenady), dawna oficyna dworska będąca północnym fragmentem pałacu, przebieg drogi po grobli wyznaczający południowo-zachodnią granicę założenia oraz pewna ilość starych drzew w parku i na terenie obecnej części gospodarczej.³⁵

W wieku XIX starano się zatrzeć regularność pierwotnej kompozycji, ale początkowo zlikwidowano jedynie geometryczne partery, zastępując je trawnikami oraz osuszono jeden z wielkich stawów (zapewne z powodu trudności z utrzymaniem dużych powierzchni wód). Dopiero w związku z budową pałacu Aleksandry Potockiej w latach 1852-1855 dokonano większych przeobrażeń, przy czym starano się w istniejący układ wnętrz i dróg wprowadzić swobodne, krajobrazowe kompozycje roślinne. Nastąpiło wówczas przesunięcie najbardziej reprezentacyjnej i ozdobnej części kompozycji w kierunku wschodnim, na tereny dawnych kwater owocowych i warzywnych. Miejsce zaś dawnego dziedzińca przy drewnianym pałacu zajęły nowe budynki części gospodarczej. Z tej fazy rozwoju kompozycji trwającej do 1918 r. do lat 80. XX w. przetrwały: baszta po pałacu wzniesionym przez Aleksandrę Potocką, budynki gorzelni i rozlewni win, nasadzenia drzew ozdobnych (w tym część roślin i kompozycje roślinne we wnętrzu parku dolnego przylegającym do stawów) oraz fragmenty szpalerów grabowych przy drogach stanowiących wcześniej groble wielkich stawów, a także tereny ogrodów użytkowych przylegające do Ulicy Zamkowej.

Z elementów wprowadzonych w okresie międzywojennym XX w. (który charakteryzował się wzniesieniem nowego pałacu i przesunięciem bardziej na wschód akcentów reprezentacyjnych, przyłączeniem do parku terenów przy ul. Lubelskiej sąsiadujących z nowym pałacem i zamianą dzikiej promenady na sady owocowe) zachowały się: pałac, duże wnętrze przy pałacu, kapliczka z figurą Matki Boskiej, podjazd przed pałacem, część nasadzeń drzew ozdobnych i fragmenty sadów na terenie dawnej dzikiej promenady.³⁶

W roku 1980 roślinność założenia była bardzo bogata. Składała się 50 gatunków i odmian drzew i krzewów, a na terenie parku rosło dużo drzew starych w różnym wieku. Najstarsze pochodziły prawdopodobnie z XVIII wieku (a niektóre być może nawet z wieku XVII) i należały do nich: kasztanowce z dwóch alei prowadzących niegdyś do drewnianego pałacu, stare drzewa rosnące na części parku górnego o średnicach pni przekraczających 70 cm, grupy starych drzew na wschód i zachód od obecnego pałacu, okazałe jesiony we wnętrzu przed pałacem, niektóre drzewa w alei wyznaczającej niegdyś granicę ogrodu włoskiego o średnicach pni ponad 70 cm, 5 drzew w parku dolnym rosnących na osi grobli między stawami oraz część starych drzew w otoczeniu stawów i drogi przy stawach. Osobną grupę wiekową stanowiły rosnące w różnych częściach założenia drzewa różnych gatunków o średnicach pni 45-70 cm, które posadzono w różnych latach XIX w. Do tej grupy wiekowej należała także część starych grabów rosnących w szpalerach w południowej części założenia. Pozostałe stare drzewa zostały posadzone już w wieku XX, przed I wojną światową lub w latach 20. Rosły one w różnych punktach założenia i osiągały 35-47 cm średnicy pni. Opisaną starą roślinność uzupełniały młode drzewa posadzone tuż przed II wojną światową lub po wojnie oraz niewielkie ilości krzewów ozdobnych i zarośli, żywopłoty i kwietniki z róż. Duży obszar założenia porastały młode lasy, w tym ols na terenie dawnych wielkich stawów, ciągnący się do kanału. Inne, różnogatunkowe lasy, składające się z lip, klonów, jesionów, wiązów, brzóz i olsz, rosły przy kanale i przy stawie położonym w zachodniej części założenia.

Cały obiekt odgrywał ważną rolę w krajobrazie. Zajmował znaczną część powierzchni miasta, a że był od południa i zachodu otoczony polami i łąkami był z tych stron doskonale widoczny. Można go też było podziwiać z linii kolejowej wybudowanej w 1867 r. na południe od parku i miasta. Stosunkowo najmniej powiązań widokowych łączyło park z miastem, z którym wiązała go funkcjonalnie ulica Lubelska. Miał dużą wartość historyczną i przyrodniczą, a piękne wnętrza parkowe były bardzo atrakcyjne widokowo, chociaż walory estetyczne założenia wydatnie umniejszały nowe ogrodzenia i widoczne zaniedbanie parku.³⁷

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

Pałac w MIędzyrzecu Podlaskim - stan współczesny
Publ. www.wikipedia.pl

Źródła:

¹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, warszawa 1885, s. 376-377; Miasta Polskie w Tysiącleciu, t. I, Warszawa 1965, s. 721-722; Pleszczyński Adolf, Opis historyczno-statystyczny parafii międzyrzeckiej, Warszawa 1911, s. 10-36; Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 40; Kozakiewicz Leszek, Studium Historyczno-urbanistyczne do planu zagospodarowania przestrzennego Międzyrzeca Podlaskiego, Warszawa 1967, s. 6, maszynopis w posiadaniu PKZ Warszawa

² Aleksandrowicz Piotr, Miasto Międzyrzec Podlaski w XVII i XVIII wieku [w:] Rocznik Międzyrzecki, t. II, Międzyrzec Podlaski 1970, s. 61; Pleszczyński Adolf, Opis historyczno-statystyczny parafii międzyrzeckiej, Warszawa 1911, s. 66-69; Kozakiewicz Leszek, Studium Historyczno-urbanistyczne do planu zagospodarowania przestrzennego Międzyrzeca Podlaskiego, Warszawa 1967, s. 6, maszynopis w posiadaniu PKZ Warszawa

³ Aleksandrowicz Piotr, Miasto Międzyrzec Podlaski w XVII i XVIII wieku [w:] Rocznik Międzyrzecki, t. II, Międzyrzec Podlaski 1970, s. 61

⁴ Aleksandrowicz Piotr, Miasto Międzyrzec Podlaski w XVII i XVIII wieku [w:] Rocznik Międzyrzecki, t. II, Międzyrzec Podlaski 1970, s. 61

⁵ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, warszawa 1885, s. 376-377

⁶ Muzeum Narodowe w Krakowie, Zbiory Czartoryskich, Oddział Rękopisów, nr 4004, k. 51-51v, Inwentarz dóbr międzyrzeckich 1778/79

⁷ Muzeum Narodowe w Krakowie, Zbiory Czartoryskich, Gabinet Rycin i Rysunków, nr Rr. 2354, Planta generalna ogrodów międzyrzeckich rysowana w roku 1773

⁸ Muzeum Narodowe w Krakowie, Archiwum Gospodarcze Czartoryskich, nr 403/4, s. 51-71v, Inwentarz dóbr międzyrzeckich z dnia 30 czerwca 1782

⁹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, warszawa 1885, s. 376-377

¹⁰ Ośrodek Dokumentacji zabytków w Warszawie, Teki Glinki, Teka 397, s. 2

¹¹ Ośrodek Dokumentacji zabytków w Warszawie, Teki Glinki, Teka 419a, s. 31, Pamiętnik Hipolita Kownackiego

¹² Kozakiewicz Leszek, Studium Historyczno-urbanistyczne do planu zagospodarowania przestrzennego Międzyrzeca Podlaskiego, Warszawa 1967, s. 11, maszynopis w posiadaniu PKZ Warszawa

¹³ Muzeum Narodowe w Krakowie, Dział Grafiki, nr Rr, 2342, niedatowany plan zatytułowany Planta ogrodów międzyrzeckich przez alfabet opisana

¹⁴ Jarmuł Stanisław, Dobra międzyrzeckie za Konstantego Czartoryskiego [w:] Rocznik Międzyrzecki, t. VII, Międzyrzec Podlaski 1975, s. 23

¹⁵ AGAD, Zbiory Kartograficzne, nr 471-10, niedatowany plan zatytułowany Plan Sytuacyjny Ogrodu Pałacowego w Dobrach Międzyrzeckich

¹⁶ Jarmuł Stanisław, Dobra międzyrzeckie za Konstantego Czartoryskiego [w:] Rocznik Międzyrzecki, t. VII, Międzyrzec Podlaski 1975, s. 18

¹⁷ Jarmuł Stanisław, Dobra międzyrzeckie za Konstantego Czartoryskiego [w:] Rocznik Międzyrzecki, t. VII, Międzyrzec Podlaski 1975, s. 19

¹⁸ Muzeum Narodowe w Krakowie, Zbiory Czartoryskich, Dział Kartograficzny, nr XXVIII/Mp/801 III, Plan sytuacyjny miasta dziedzicznego Miedzyrzec w obwodzie radzyńskim, województwie podlaskim, 1828; AGAD, Zbiory Kartograficzne, nr 471-10, Plan Sytuacyjny Ogrodu Pałacowego w Dobrach Międzyrzeckich

¹⁹ Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, Teka 506, s. 4-5

²⁰ Bartczak Anna, Franciszek Maria Lanczii 1799-1875, Warszawa 1954, s. 13-14

²¹ Bartczak Anna, Franciszek Maria Lanczii 1799-1875, Warszawa 1954, s. 13-14

²² Szelągowska-Teska Maria, Międzyrzec mego dzieciństwa [w:] Rocznik Międzyrzecki, t. VI. Międzyrzec Podlaski 1974, s. 181-182

²³ Szelągowska-Teska Maria, Międzyrzec mego dzieciństwa [w:] Rocznik Międzyrzecki, t. VI. Międzyrzec Podlaski 1974, s. 181-182

²⁴ Szelągowska-Teska Maria, Międzyrzec mego dzieciństwa [w:] Rocznik Międzyrzecki, t. VI. Międzyrzec Podlaski 1974, s. 181-182

²⁵ Geresz Józef, Napaść Niemców na Międzyrzec [w:] Rocznik Międzyrzecki, t. III, Międzyrzec Podlaski 1971, s. 153-185; Górski Czesław, Zygmunt Ochnio (red.), Z krwawych dni Międzyrzeca... echa wydarzeń listopadowych 1918, Międzyrzec Podlaski 1930

²⁶ Informacje ustne Szweda Józefa, byłego dyrektora Liceum Ogólnokształcącego w Miedzyrzecu i działacza ZNP w okresie międzywojennym, zam. w Międzyrzecu

²⁷ Kowalski Marian, Makaruk Jan, Spór magnata o skrawek ziemi w Międzyrzecu [w:] Rocznik Międzyrzecki, t. III, Międzyrzec Podlaski 1971, s. 186-221

²⁸ Informacje ustne p. Borowika, nauczyciela historii w Liceum Ogólnokształcącym w Międzyrzecu Podlaskim; Informacje ustne Jakimiak Janiny, zam. w Międzyrzecu

²⁹ Informacje ustne Szweda Józefa, byłego dyrektora Liceum Ogólnokształcącego w Miedzyrzecu i działacza ZNP w okresie międzywojennym, zam. w Międzyrzecu

³⁰ Informacje ustne Szweda Józefa, byłego dyrektora Liceum Ogólnokształcącego w Miedzyrzecu i działacza ZNP w okresie międzywojennym, zam. w Międzyrzecu

³¹ Informacje ustne Szweda Józefa, byłego dyrektora Liceum Ogólnokształcącego w Miedzyrzecu i działacza ZNP w okresie międzywojennym, zam. w Międzyrzecu; Informacje ustne p. Borowika, nauczyciela historii w Liceum Ogólnokształcącym w Międzyrzecu Podlaskim

³² Informacje ustne Szweda Józefa, byłego dyrektora Liceum Ogólnokształcącego w Miedzyrzecu i działacza ZNP w okresie międzywojennym, zam. w Międzyrzecu

³³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Międzyrzecu Podlaskim, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

³⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Międzyrzecu Podlaskim, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

³⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Międzyrzecu Podlaskim, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

³⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Międzyrzecu Podlaskim, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

³⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Międzyrzecu Podlaskim, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

Muzeum Narodowe w Krakowie, Zbiory Czartoryskich, nr 4002-4009, dziewięć inwentarzy dóbr międzyrzeckich z lat 1772-1788

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród pałacowy, Międzyrzec Podlaski, krzysztof kucharczykKategoria:pałacowy