rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeNadwitne

 

Ogród dworski - regularny, użytkowy, powstały zapewne w XVII w. w wyniku przebudowy szesnastowiecznego folwarku, częściowo przebudowywany po 1873 i po 1923 r.

Dawna nazwa: Nadwitne

Gmina: Radzyń Podlaski

Położenie obiektu: na północny-wschód od Radzynia Podlaskiego (obecnie w granicach Radzynia), przy drodze wiejskiej (obecnej ulicy Nadwitnie), połączonej z drogą Radzynia do Międzyrzeca

 

Powstanie folwarku w Nadwitnem wiąże się z nadaniem ziemskim na rzecz Kościoła parafialnego w Radzyniu Podlaskim, które miało miejsce prawdopodobnie w roku 1524, kiedy to Bartłomiej Kazanowski, sędzia łukowski, uposażył parafię funduszem na 4 misjonarzy i 2 kościelnych. Zapewne już w XVI w. istniał w Nadwitnem folwark. Nie zachowały się jednak żadne przekazy, które dotyczyłyby jego rozplanowania.1 Zapewne w niedługim czasie po nadaniu gruntów kościołowi powstała w Nadwitnem kaplica - ważny element kompozycji terenu. Innym istotnym elementem była tu karczma usytuowana przy trakcie z Międzyrzeca do Radzynia.2 Wnosząc z informacji dziewiętnastowiecznych, pierwotne założenie w Nadwitnem miało charakter utylitarny. Oprócz zabudowań gospodarczych i mieszkalnych zgrupowanych wokół dziedzińca, posiadało ogród użytkowy i sieć dróg wiodących do kaplicy oraz do zabudowań.3

Około połowy XIX w. założenie składało się z kaplicy stojącej przy biegnącej południową granicą kompozycji drodze, z zabudowań folwarcznych zajmujących północną część kompozycji oraz z czterokwaterowego ogrodu użytkowego leżącego między kaplicą i drogą wiejską a zabudowaniami. Wzdłuż zachodnich granic założenia biegła droga łącząca drogę wiejską z traktem Międzyrzec - Radzyń, obsadzona aleją lipową. Wokół kaplicy i wzdłuż granic założenia także rosły lipy, a przez sad i warzywnik przebiegały drogi spacerowe. Całość miała regularny układ, który w następnych fazach rozwoju kompozycji został częściowo zmodyfikowany, jednak część elementów opisanego układu zachowała się aż do czasów współczesnych.

Jak się wydaje, tego typu dziwiętnastowieczny obiekt zachowywał po prostu schemat kompozycyjny powstały w wiekach wcześniejszych, a podporządkowany względom użytkowym.

Represje po Powstaniu Styczniowym, które dotknęły kościół w Radzyniu, spowodowały odebranie folwarku Nadwitne parafii i jego sprzedaż na publicznej licytacji w 1873 r. kapitanowi Mikołajowi Januszkiewiczowi.4 Jeszcze w tym samym roku Januszkiewicz, na mocy ukazu carskiego z 21 sierpnia 1871 r. (który nadawał osobom pochodzenia rosyjskiego prawo pierwokupu majątków poduchownych) został zmuszony do odsprzedania Nadwitnego za pierwotna sumę 1465 rubli srebrem Bazylemu Kotowi, majorowi wojsk rosyjskich i naczelnikowi wojennemu powiatu radzyńkiego.5

Bazyli Kotow rozpoczął przebudowę folwarku przystosowując go do własnych potrzeb. Wzniesiono wówczas murowany budynek mieszkalny oraz szereg budynków gospodarczych (m.in. kaszarnię). Stan założenia z II połowy XIX w. obrazuje plan wykonany w 1874 r.6

Nadwitne - mapa

Plan gruntów włościańskich w Nadwitnem - 1870 r.

Trzy równoległe do siebie drogi łączyły folwark z traktem do Międzyrzeca (w tym jedna aleja dojazdowa), na południowy-wschód od budynku mieszkalnego mieściły się dwie kwatery sadu przedzielone drogą i graniczące od zachodu z aleją lipową. Dwie inne kwatery sadu leżały w sąsiedztwie kaplicy, przy południowej granicy założenia. Między sadami, na osi drogi do wsi, z południa na północ biegł dojazd do podwórza gospodarczego. Inny dojazd do podwórza stanowiła droga wiodąca od strony wschodniej, prawdopodobnie już wówczas obsadzona od południa szpalerem lipowym. Między tą drogą a sadami znajdowały się pola lub ogrody warzywne. Całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 12 ha.

Nadwitne - rycina

Nadwitne na rycinie z XIX w.

W roku 1906 Bazyli Kotow sprzedał Nadwitne Borysowi Jefremowowi, stale mieszkającymi w Petersburgu, po czym sam został jego plenipotentem.7 Stan założenia nie uległ z tego powodu większym zmianom aż do końca I wojny światowej.

W roku 1923 władze polskie, wobec pozostania właściciela Nadwitnego (Borysa Jefremowa) w ZSRR przystąpiły do parcelacji majątku, liczącego wówczas 251 morgów (koło 125 ha).8 Po parcelacji ośrodek dóbr i część gruntów objął Antoni Walczyna, mierniczy powiatowy z Radzynia Podlaskiego.9

Nowy właściciel przeprowadził remont zabudowań mieszkalnych i gospodarczych oraz przekomponował część założenia przylegającą bezpośrednio do budynku mieszkalnego od strony południowej. Powstał tam ogród ozdobny, którego kompozycja składała się przede wszystkim z krzewów i kwiatów tworzących nieregularne grupy. Drzew ozdobnych w tej ozdobnej części założenia nie sadzono wiele z uwagi na jej niewielki obszar.

Już w czasie parcelacji z powodu złego stanu technicznego rozebrana została kaplica. Rozpoczęto za to zakładanie w okresie międzywojennym sadów położonych między zabudowaniami a traktem do Międzyrzeca.10

W czasie II wojny światowej założenie nie doznało większych zniszczeń. W budynku mieszkalnym do 1944 r. mieściła się niemiecka stacja naprowadzania samolotów. W 1944 r. kwaterujące w Nadwitnem wojska radzieckie zdewastowały ten budynek i teren założenia.11

Po wojnie ozdobna część założenia uległa dalszym zniszczeniom. Poza tym, wycięto sad, który wcześniej służył też do spacerów. Rozebrano stare zabudowania gospodarcze, a na ich miejscu postawiono nowe. W wyniku braku konserwacji wypadło też wiele starych drzew, zanikły drogi spacerowe w starych sadach, zamienionych teraz na pastwiska. Pojawiły się zarośla i samosiewy dodatkowo zniekształcające starą kompozycję. W roku 1974 właściciel założenia - Jerzy Walczyna - zasadził nowy sad między zabudowaniami a drogą do Międzyrzeca. W okresie powojennym wzniesiono też ogrodzenia oddzielające poszczególne części założenia, co przyczyniło się do dalszej dewastacji dawnej kompozycji.12

Ze względu na brak przekazów źródłowych trudno dziś ustalić, czy zachowały się do czasów współczesnych jakieś elementy kompozycji istniejących w Nadwitnem w okresach od XVI do XIX w. Z regularnej kompozycji istniejącej tu w I połowie XIX w. zachowały się do lat 80. XX w. drogi w alejach wyznaczających zachodnią granicę założenia i część drzew tych alei, część drogi biegnącej wzdłuż południowej granicy założenia, droga wybiegająca z założenia w kierunku południowym, ślady po miejscu lokalizacji kaplicy oraz pojedyncze drzewa przy południowej granicy założenia. Spośród elementów powstałych w tej fazie rozwoju kompozycji, którą zapoczątkowała przebudowa lat 1873-1874 i która kontynuowana była do czasu I wojny światowej, przetrwały: dom mieszkalny, droga do Białki, pojedyncze drzewa z nasadzeń wokół kaplicy, przy domu mieszkalnym i przy granicach założenia. Spośród elementów wprowadzonych po 1923 r. zachowała się część nasadzeń ogrodu ozdobnego (w tym nieliczne drzewa), jednak na skutek braku konserwacji nie zachowała się kompozycja tego ogrodu. Ponadto przetrwała część drzew sadzonych w okresie międzywojennym jako uzupełnienie alei i szpalerów.13

W roku 1983 na terenie założenia rosło 30 gatunków drzew i krzewów. Zachowała się część drzew z dawnych alei i szpalerów oraz niewielka ilość drzew części ozdobnej założonej po 1923 r., przy czym większość starodrzewia zgrupowana była w dobrze zachowanych alejach, biegnących wzdłuż zachodniej granicy kompozycji i w szpalerze przy drodze do Białki. Pozostałe stare drzewa były szczątkami dawnych nasadzeń przy kaplicy i przy południowo-wschodniej granicy założenia. Wnętrze założenia było terenem prawie pozbawionym drzew, zajętym przez pola uprawne i pastwiska lub młody sad w północnej części kompozycji.14

Najstarsze drzewa pochodziły z I połowy XIX w. lub zostały posadzone około połowy tego stulecia. Były to lipy drobnolistne, klon, wiąz i kasztanowiec osiągające 80-100 cm średnic pni. Do tej grupy wiekowej należała też lipa o średnicy pnia 95 cm, rosnąca przy południowej granicy założenia. Większość innych starych drzew założenia (rosnących w szpalerze przy drodze do Białki oraz pojedynczo lub w niewielkich grupach) pochodziła z II połowy XIX w. i z początku wieku XX. Były to drzewa różnych gatunków (lipy, klony, kasztanowce, dęby, grochodrzewy, wierzby) o średnicach pni 50-80 cm. Rosła też w Nadwitnem niewielka liczba drzew pochodzących z okresu międzywojennego (brzóz, grochodrzewów, klonów, dębów) o średnicach pni 40-50 cm. Na terenie dawnej części ozdobnej rosły też krzewy ozdobne stanowiące pozostałość dawnej kompozycji tej części. Poza tym, na terenie obiektu rosły młode drzewa owocowe (w sadzie lub na pastwisku) oraz zarośla i samosiewy drzew i krzewów, a także młody zagajnik w miejscu lokalizacji dawnej kaplicy, a w sąsiedztwie budynku mieszkalnego kilka młodych krzewów ozdobnych.15

Po zniszczeniach i przekształceniach obiekt nie odgrywał już istotniejszej roli w krajobrazie, Z dawnej kompozycji przetrwały bowiem jedynie fragmenty dawnego układu, a i te były od strony szosy zasłonięte młodymi sadami. Trudno więc było nawet odróżnić teren dawnego założenia od chłopskich zagród, pól, sadów i zieleni przydrożnej.16

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t, IX, Warszawa 1888, s. 480-483

2 AGAD, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

3 AGAD, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

4 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, nr 39, Akta hipoteki dóbr Nadwitne

5 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, nr 39, Akta hipoteki dóbr Nadwitne

6 Plan majętności Nadwitne, 1874, oryginał w posiadaniu rodziny Walczynów w Nadwitnem

7 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, nr 39, Akta hipoteki dóbr Nadwitne

8 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, nr 39, Akta hipoteki dóbr Nadwitne

9 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, nr 39, Akta hipoteki dóbr Nadwitne; Informacje ustne Walczyny Jerzego, właściciela terenu założenia

10 Informacje ustne Walczyny Jerzego, właściciela terenu założenia

11 Informacje ustne Walczyny Jerzego, właściciela terenu założenia

12 Informacje ustne Walczyny Jerzego, właściciela terenu założenia

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Nadwitnem, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Nadwitnem, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

15 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Nadwitnem, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Nadwitnem, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, NadwitneKategoria:dworski