rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeNeple

Park pałacowy - krajobrazowy, wcześniej romantyczny, powstały w XIX w. (jako romantyczny po 1815 r., przebudowany na krajobrazowy w latach 70. i 80.), stanowiący część większego założenia powstałego po rozbudowie barokowego układu istniejącego w XVII i XVIII w. na miejscu folwarku założonego w wieku XVI

Dawna nazwa: Neple

Gmina: Terespol

Położenie obiektu: na lewym, wysokim brzegu Krzny, na północ od tej rzeki, na zachód od doliny Bugu, przy drodze Terespol - Pratulin, na północ od wsi

 

Nazwa Neple pojawia się w źródłach historycznych po raz pierwszy w nadaniu na rzecz Bohowitynowicza z czasów Witolda.1 W roku 1513 synowie Bohowityna uzyskali potwierdzenie własności tych dóbr na wieczność.2 W późniejszych czasach Neple znajdowały się rękach Lwa Bohowitynowicza, właściciela m.in. dóbr Wortel (Ortel) i Koroszczyn. Następnie być może, podobnie jak Koroszczyn przeszły wraz z ręką jego córki na Szujskich.3

W wieku XVII Neple stały się własnością Skaszewskich, z których Adam ufundował tu w roku 1686 drewnianą cerkiew unicką.4

W wieku XVIII Neplami władali Niemcewiczowie, którzy w 1769 roku wznieśli tu murowaną cerkiew unicką (na miejscu poprzedniej) - obecny kościół parafialny.5 Istniało wówczas w Neplach barokowe założenie dworsko-ogrodowe, które powstało najprawdopodobniej w wieku XVII na miejscu wcześniejszego folwarku Bohowitynów, który pełnił za ich czasów wyłącznie funkcje utylitarne. Można bowiem przypuszczać, że główna siedziba bogatego rodu Bohowitynów nie znajdowała się w Neplach, toteż dwór i ogrody zostały tu wprowadzone dopiero przez Skaszewskich.6

Barokowa kompozycja dworska została zlokalizowana przy drodze Terespol - Pratulin, na lewym, wysokim brzegu Krzny, skąd rozciągał się daleki widok na południe aż po Brześć. Brak źródeł historycznych nie pozwala, niestety, na bliższe poznanie kompozycji położonego nad rzeką ogrodu w wiekach XVII i XVIII. Nic również nie wiadomo o lokalizacji w tym czasie zabudowań gospodarczych i ogrodów użytkowych. Wiadomo jedynie, że w wieku XVIII drzewostan tej siedziby był już stary. Lubił tu też przyjeżdżać Julian Ursyn Niemcewicz, który miał nawet w ogrodzie swoją ulubioną lipę, w której cieniu pisywał.7

Po Niemcewiczach dobra Neple dostała w spadku Julia Orzeszko. Wniosła je ona w posagu najpierw Niepokojczyckim, a po śmierci pierwszego męża Kalikstowi Mierzejewskiemu.8 Kalikst Mierzejewski, posiadający w powiecie brzeskim olbrzymie dobra ciągnące się od Brześcia po Prużanę, postanowił uczynić z Nepli swoją główną rezydencję. Po roku 1815 rozpoczął on przebudowę założenia w duchu romantycznym. Wzniesiono wówczas obszerny, murowany pałac, który „otoczony był w półkole amfiteatrem, w którym mieściły się kwiaty".9 Cały park skomponowany był dosyć swobodnie, z wykorzystaniem wysokich skarp nadrzecznych i doliny rzeki. Płynnie poprowadzone drogi wiodły przez szereg wnętrz do rozrzuconych w różnych punktach ogrodu budowli - ananasarni, cieplarni (mieszczącej w latach 20. XIX w. 4 tys. krzewów kamelii), neogotyckiej kaplicy zbudowanej nad skarpą nadrzeczną po 1828 r. (po śmierci Aleksandra Juliusza Mierzejewskiego), tzw. biwaku (gdzie bywał w latach 1817-1825 car Aleksander I) i pawilonów ogrodowych. Przy pałacu znajdowała się też altana chińska (później przebudowana), a przy drodze dojazdowej do pałacu (oddzielającej park od części gospodarczej) znajdował się neogotyki skarbczyk (później zamieniony na magazyn). Teren dawnego ogrodu barokowego włączono w obręb parku i przeprojektowano, zacierając wcześniejszy, geometryczny układ.10

Południową część parku, położoną nad rzeką u podnóża skarpy, zajmował system kanałów z wyspami, które obsadzono topolami. Po kanałach pływało się wówczas łódkami. Na zachód od parku, na południowym zboczu, mieściła się winnica.11 Północną część założenia zajmowały zabudowania gospodarcze, stojące w sąsiedztwie drogi dojazdowej do pałacu oraz ogrody użytkowe, położone na północ od tych zabudowań. Neple posiadały też zwierzyniec wymieniany w dziewiętnastowiecznych źródłach, w którym znajdowały się sprowadzone z puszczy białowieskiej żubry, daniele i bażanty. Z uwagi na obszar jaki tego rodzaju obiekty musiały zajmować, zwierzyniec należy łączyć z położonym między Neplami a Krzyczewem lasem, zwanym Szwajcarią Nepelską, do której prowadziła z parku droga (później obsadzona aleją). W latach 80. XX w. były tam widoczne ślady dróg i sztucznych wąwozów oraz resztki systemu wodnego.

Projektantem całego założenia był Franciszek Jaszczołd.12

W roku 1854 spłonął pałac w Neplach, wraz ze zgromadzonymi tam cennymi zbiorami sztuki. W 1861 r. wdowa po Kalikście Mierzejewskim sprzedała Neple generałowi Korniłowiczowi, od którego przeszły one na własność niejakiego Rudnickiego, a następnie w ręce Stanisława Kierbedzia (znanego budowniczego mostów). W tym czasie Neple podupadły. W opisie majątku z tego okresu czytamy: „Pałac przerobiono, amfiteatr zniesiono, pawilon (biwak) przebudowano, najpyszniejsze drzewa wycięto. Neple straciły obecnie swój poprzedni charakter. Ze sławnej oranżerii pozostały tylko szczątki, zaledwie 1000 drzew kameliowych, przechowywanych w złym stanie".13 Było to w dużej mierze efektem świadomej działalności Stanisława Kierbedzia, który w latach 70. i 80. XIX w. przebudowywał park w stylu krajobrazowym. Podczas tej przebudowy nasadzono wiele nowych drzew, zlikwidowano winnice, obsadzono alejami część dróg przy ogrodach użytkowych, w dawnej części gospodarczej wzniesiono oficynę, kuchnię, nową oranżerię, rządcówkę i inne zabudowania, natomiast budynki inwentarskie i czworaki przeniesiono na teren położony na wschód od drogi Terespol - Pratulin. W latach 80. ustawiono też w północno-wschodnim rogu parku figurę Matki Boskiej - jako votum dziękczynne za przyjście na świat Zofii Kierbedź.14

W latach 90. XIX w. córka Kierbedzia Zofia wyszła za mąż za Lubomira Dymszę, posła do Dumy, w której sprzeciwił się wyłączeniu z Królestwa Polskiego i przyłączeniu do Rosji tzw. Chełmszczyzny.

W roku 1895 dobra Neple, złożone z folwarku Neple z wsiami Naple, Samowicze i Kurzawka liczyły 969 morgów powierzchni (około 484,5 ha), z czego gruntów ornych i ogrodów było morgów 375, łąk morgów 115, pastwisk morgów 33, wody morgów 34, lasu morgów 388, zarośli morgów 16, nieużytków i placów morgów 8. Budynków murowanych stało tam 15, a drewnianych 13.15

Dymszowie tuż przed I wojną światową rozpoczęli kolejną przebudowę rezydencji zaczynając od pałacu. Prace te przerwał jednak wybuch wojny, a sam pałac uległ zniszczeniu w czasie działań 1915 r.16

Zniszczonego pałacu już nie odbudowano, a siedzibą właścicieli została teraz dawna kuchnia dworska.

Kolejną właścicielką dóbr została córka Zofii Dymszowej - Jelska (która w latach 80. XX w. mieszkała we Włoszech).17 Za jej czasów przyłączono do założenia teren położony na zachód od ogrodów użytkowych, na którym zachowały się resztki dawnej dąbrowy. Został tam ustawiony tzw. biały dworek przeniesiony tu z Puszczy Białowieskiej. Zamieszkała w nim ciotka właścicielki Felicja z Kierbedziów Remerowa.18 Przed tym dworkiem skomponowano od strony sadu gazon obsadzony kwiatami i krzewami, a całość tej kompozycji zamykały od zachodu stare dęby.

Całe założenie w okresie międzywojennym obfitowało w stare i cenne okazy drzew, m.in. rosły tu: trzystuletni buk olbrzym, kilkusetletni drzewiasty jałowiec oraz okazały cis.19 Po rozbudowie całość wieloczęściowej kompozycji Nepli zajmowała obszar o powierzchni około 26,5 ha, z czego park zajmował około 11,5 ha.

W czasie II wojny światowej założenie uległo znacznym zniszczeniom. Zburzone zostały rządcówka i różne zabudowania gospodarcze oraz znacznie przetrzebiono drzewostan.

Po wojnie majątek rozparcelowano, a obszerny teren założenia podzielono między kilku użytkowników. W białym dworku umieszczono szkołę podstawową. Teren zabudowań gospodarczych położony na północ od parku objęła Gminna Spółdzielnia w Terespolu. Teren parku był początkowo administrowany przez Urząd Gminy w Terespolu, a później przejął go Wojewódzki Związek Gminnych Spółdzielni Samopomoc Chłopska w Lublinie. Ulokowany tam został ośrodek wczasowy (w latach 80. XX w. podlegający Zakładowi Usług Socjalnych WZGS w Lublinie). Terenami dawnych sadów i warzywników (w tym terenem niegdysiejszej winnicy) administrował Urząd Gminy, który wydzierżawiał je rolnikom. Część tych terenów przejęło po 1956 roku Kółko Rolnicze, które w północno-wschodniej części założenia zlokalizowało bazę sprzętu rolniczego. Neogotycką kaplicę i figurę Matki Boskiej przejęła Parafia Rzymskokatolicka w Neplach. Teren przylegający do drogi Terespol - Pratulin i rzeki objęły Zakłady Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego w Terespolu, które urządziły tu kiszarnię ogórków.

W roku 1970 została zbudowana nowa szkoła usytuowana na terenie dawnej winnicy (później sadu), między białym dworkiem a parkiem.

Wynikiem podziałów własnościowych było dzielenie założenia płotami i metalowymi siatkami oraz powstanie wielu nowych ścieżek. Zaszły też znaczne zmiany w obrębie poszczególnych części kompozycji. Wzniesiono wiele nowych zabudowań, w tym dużą ilość domków campingowych - drewnianych i murowanych. Rozebrano stare zabudowania gospodarcze stojące na wschód od drogi do Terespola. W parku i przy nowej szkole urządzono boiska. Zagospodarowano staw położony na północ od rzeki, przy drodze Terespol - Pratulin, który przystosowano do kiszenia ogórków. Wycięto część sadów, których miejsce zajęły pola uprawne, pastwiska i nieużytki. W latach 60. wzniesiono nowy most na rzece na wschód od starego mostu, przy czym przebudowano drogę do Terespola podwyższając nasyp i przesuwając ją bardziej na wschód. Brak konserwacji założenia w okresie powojennym i wzniesienie nowych zabudowań kolidujących z dawną kompozycją obiektu spowodowały znaczną dewastację założenia, w tym zanik części dawnych dróg i kanałów, rozplenienie się zarośli, uszkodzenie i wycięcie wielu starych drzew oraz zniszczenie runa parkowego.20

Z wcześniejszych niż dziewiętnastowieczne elementów kompozycji istniejącej w Neplach od XVI do XVIII w. zachowały się do lat 80. XX w. tylko lokalizacja założenia oraz niektóre drzewa zgrupowane w rejonie skarpy i drogi do Terespola. Z romantycznej fazy rozwoju założenia, jaka nastąpiła po 1815 r., przetrwały do tego czasu: droga ziemna prowadząca do parku, neogotycka kaplica, neogotycki skarbczyk, przebudowany dawny „biwak", duża ilość drzew parkowych, przebudowana altana chińska, fragmenty dawnych kanałów oraz teren po winnicy (wówczas pole uprawne). Z krajobrazowej fazy rozwoju kompozycji, przypadającej na lata 70. i 80. XIX w. zachowały się: duża ilość drzew parkowych, ruiny oranżerii, kuchnia, część sadu oraz drogi otaczające dawne sady i warzywniki, a także figurka Matki Boskiej postawiona w północno-wschodniej części parku. Spośród elementów wprowadzonych w okresie międzywojennym XX w. istniały nadal biały dworek i część dębów z dawnej dąbrowy.21

W roku 1981 rosło na terenie założenia 47 gatunków i odmian drzew i krzewów, przy czym Neple obfitowały w stare drzewa grupujące się na terenie parku oraz w alejach i szpalerach otaczających i dzielących poszczególne części funkcjonalne założenia. Najstarsze drzewa rosły u podnóża skarpy nadrzecznej, na skarpie, w sąsiedztwie białego dworku oraz przy szosie (na północny-wschód od założenia). Były to dęby szypułkowe, jesiony wyniosłe i topole białe o średnicach pni 90-180 cm, pochodzące z wieku XVIII lub nawet XVII. Oprócz tego rosło w Neplach dużo drzew starych z różnych okresów wieku XIX, które stanowiły zdecydowaną większość starodrzewia tego obiektu. Z I połowy XIX w. pochodziły drzewa o średnicach pni 70-90 cm, a z drugiej o średnicach pni 45-70 cm, chociaż podział ten ma charakter raczej orientacyjny, gdyż poszczególne egzemplarze tych samych gatunków rosną tam w różnych warunkach, co ma wpływ na ich ostateczny rozmiar. Opisaną roślinność założenia uzupełniały stare drzewa o średnicach pni 40-55 cm, sadzone na przełomie XIX i XX w. i na początku wieku XX, młode nasadzenia drzew i krzewów (wprowadzone przez różnych użytkowników), młode lasy i zarośla (grupujące się na skarpie, przy ogrodzeniach, przy stawie i w sąsiedztwie szosy) oraz drzewa owocowe sadu.22

Chociaż rola obiektu w krajobrazie znacznie zmalała w porównaniu z czasami jego rozkwitu, to jednak nadal była duża. Obszerny park z dużą ilością starych drzew, stare aleje i szpalery, położenie na wysokim brzegu rzeki, rozległy system wodny i ładne zabytkowe budowle sprawiały, że już sam teren założenia był ciekawy krajobrazowo i dostarczał bardzo różnorodnych widoków. Był on też z daleka widoczny. Niegdyś z parku rozciągały się z dalekie widoki na dolinę rzeki, wieś i kościół, które teraz przesłaniały rosnące na skarpie lasy. Można je jednak było dość łatwo przywrócić. Bogaty drzewostan parku miał dużą wartość przyrodniczą i wywierał wyraźny wpływ na kształtowanie się warunków przyrodniczych w otoczeniu obiektu.23

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

 

Neple - dwór

Dwór w Neplach - stan współczesny
Publ. www.dwory.cal.pl

 

Nepla - ruiny

Ruiny oranżerii w parku pałacowym w Neplach - stan współczesny
Publ. www.dwory.cal.pl

 

Źródła:

1 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 48

2 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 48

3 Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 74-75

4 Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 74-75; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1895, s. 953 (hasło Neple)

5 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1895, s. 953 (hasło Neple)

6 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 48

7 Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 74

8 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1895, s. 953 (hasło Neple)

9 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1895, s. 953 (hasło Neple)

10 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1895, s. 953 (hasło Neple)

11 Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 74

12 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1895, s. 953 (hasło Neple)

13 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1895, s. 953 (hasło Neple)

14 Informacje ustne ks. Oziębło Zdzisława, długoletniego proboszcza parafii w Neplach

15 Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 74-75; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1895, s. 953 (hasło Neple)

16 Informacje ustne ks. Oziębło Zdzisława, długoletniego proboszcza parafii w Neplach

17 Informacje ustne ks. Oziębło Zdzisława, długoletniego proboszcza parafii w Neplach

18 Informacje ustne ks. Oziębło Zdzisława, długoletniego proboszcza parafii w Neplach

19 Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 75

20 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-parkowego w Neplach, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

21 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-parkowego w Neplach, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

22 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-parkowego w Neplach, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

23 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-parkowego w Neplach, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

AGAD, Zbiory Kartograficzne, Mapa Galicji Wschodniej Metzburga XVIII/XIX w,

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park pałacowy, Neple, krzysztof kucharczykKategoria:pałacowy