Neple

Park pałacowy - krajobrazowy, wcześniej romantyczny, powstały w XIX w. (jako romantyczny po 1815 r., przebudowany na krajobrazowy w latach 70. i 80.), stanowiący część większego założenia powstałego po rozbudowie barokowego układu istniejącego w XVII i XVIII w. na miejscu folwarku założonego w wieku XVI

Dawna nazwa: Neple

Gmina: Terespol

Położenie obiektu: na lewym, wysokim brzegu Krzny, na północ od tej rzeki, na zachód od doliny Bugu, przy drodze Terespol - Pratulin, na północ od wsi

Nazwa Neple pojawia się w źródłach historycznych po raz pierwszy w nadaniu na rzecz Bohowitynowicza z czasów Witolda.¹ W roku 1513 synowie Bohowityna uzyskali potwierdzenie własności tych dóbr na wieczność.² W późniejszych czasach Neple znajdowały się rękach Lwa Bohowitynowicza, właściciela m.in. dóbr Wortel (Ortel) i Koroszczyn. Następnie być może, podobnie jak Koroszczyn przeszły wraz z ręką jego córki na Szujskich.³

W wieku XVII Neple stały się własnością Skaszewskich, z których Adam ufundował tu w roku 1686 drewnianą cerkiew unicką.⁴

W wieku XVIII Neplami władali Niemcewiczowie, którzy w 1769 roku wznieśli tu murowaną cerkiew unicką (na miejscu poprzedniej) - obecny kościół parafialny.⁵ Istniało wówczas w Neplach barokowe założenie dworsko-ogrodowe, które powstało najprawdopodobniej w wieku XVII na miejscu wcześniejszego folwarku Bohowitynów, który pełnił za ich czasów wyłącznie funkcje utylitarne. Można bowiem przypuszczać, że główna siedziba bogatego rodu Bohowitynów nie znajdowała się w Neplach, toteż dwór i ogrody zostały tu wprowadzone dopiero przez Skaszewskich.⁶

Barokowa kompozycja dworska została zlokalizowana przy drodze Terespol - Pratulin, na lewym, wysokim brzegu Krzny, skąd rozciągał się daleki widok na południe aż po Brześć. Brak źródeł historycznych nie pozwala, niestety, na bliższe poznanie kompozycji położonego nad rzeką ogrodu w wiekach XVII i XVIII. Nic również nie wiadomo o lokalizacji w tym czasie zabudowań gospodarczych i ogrodów użytkowych. Wiadomo jedynie, że w wieku XVIII drzewostan tej siedziby był już stary. Lubił tu też przyjeżdżać Julian Ursyn Niemcewicz, który miał nawet w ogrodzie swoją ulubioną lipę, w której cieniu pisywał.⁷

Po Niemcewiczach dobra Neple dostała w spadku Julia Orzeszko. Wniosła je ona w posagu najpierw Niepokojczyckim, a po śmierci pierwszego męża Kalikstowi Mierzejewskiemu.⁸ Kalikst Mierzejewski, posiadający w powiecie brzeskim olbrzymie dobra ciągnące się od Brześcia po Prużanę, postanowił uczynić z Nepli swoją główną rezydencję. Po roku 1815 rozpoczął on przebudowę założenia w duchu romantycznym. Wzniesiono wówczas obszerny, murowany pałac, który „otoczony był w półkole amfiteatrem, w którym mieściły się kwiaty".⁹ Cały park skomponowany był dosyć swobodnie, z wykorzystaniem wysokich skarp nadrzecznych i doliny rzeki. Płynnie poprowadzone drogi wiodły przez szereg wnętrz do rozrzuconych w różnych punktach ogrodu budowli - ananasarni, cieplarni (mieszczącej w latach 20. XIX w. 4 tys. krzewów kamelii), neogotyckiej kaplicy zbudowanej nad skarpą nadrzeczną po 1828 r. (po śmierci Aleksandra Juliusza Mierzejewskiego), tzw. biwaku (gdzie bywał w latach 1817-1825 car Aleksander I) i pawilonów ogrodowych. Przy pałacu znajdowała się też altana chińska (później przebudowana), a przy drodze dojazdowej do pałacu (oddzielającej park od części gospodarczej) znajdował się neogotyki skarbczyk (później zamieniony na magazyn). Teren dawnego ogrodu barokowego włączono w obręb parku i przeprojektowano, zacierając wcześniejszy, geometryczny układ.¹⁰

Południową część parku, położoną nad rzeką u podnóża skarpy, zajmował system kanałów z wyspami, które obsadzono topolami. Po kanałach pływało się wówczas łódkami. Na zachód od parku, na południowym zboczu, mieściła się winnica.¹¹ Północną część założenia zajmowały zabudowania gospodarcze, stojące w sąsiedztwie drogi dojazdowej do pałacu oraz ogrody użytkowe, położone na północ od tych zabudowań. Neple posiadały też zwierzyniec wymieniany w dziewiętnastowiecznych źródłach, w którym znajdowały się sprowadzone z puszczy białowieskiej żubry, daniele i bażanty. Z uwagi na obszar jaki tego rodzaju obiekty musiały zajmować, zwierzyniec należy łączyć z położonym między Neplami a Krzyczewem lasem, zwanym Szwajcarią Nepelską, do której prowadziła z parku droga (później obsadzona aleją). W latach 80. XX w. były tam widoczne ślady dróg i sztucznych wąwozów oraz resztki systemu wodnego.

Projektantem całego założenia był Franciszek Jaszczołd.¹²

W roku 1854 spłonął pałac w Neplach, wraz ze zgromadzonymi tam cennymi zbiorami sztuki. W 1861 r. wdowa po Kalikście Mierzejewskim sprzedała Neple generałowi Korniłowiczowi, od którego przeszły one na własność niejakiego Rudnickiego, a następnie w ręce Stanisława Kierbedzia (znanego budowniczego mostów). W tym czasie Neple podupadły. W opisie majątku z tego okresu czytamy: „Pałac przerobiono, amfiteatr zniesiono, pawilon (biwak) przebudowano, najpyszniejsze drzewa wycięto. Neple straciły obecnie swój poprzedni charakter. Ze sławnej oranżerii pozostały tylko szczątki, zaledwie 1000 drzew kameliowych, przechowywanych w złym stanie".¹³ Było to w dużej mierze efektem świadomej działalności Stanisława Kierbedzia, który w latach 70. i 80. XIX w. przebudowywał park w stylu krajobrazowym. Podczas tej przebudowy nasadzono wiele nowych drzew, zlikwidowano winnice, obsadzono alejami część dróg przy ogrodach użytkowych, w dawnej części gospodarczej wzniesiono oficynę, kuchnię, nową oranżerię, rządcówkę i inne zabudowania, natomiast budynki inwentarskie i czworaki przeniesiono na teren położony na wschód od drogi Terespol - Pratulin. W latach 80. ustawiono też w północno-wschodnim rogu parku figurę Matki Boskiej - jako votum dziękczynne za przyjście na świat Zofii Kierbedź.¹⁴

W latach 90. XIX w. córka Kierbedzia Zofia wyszła za mąż za Lubomira Dymszę, posła do Dumy, w której sprzeciwił się wyłączeniu z Królestwa Polskiego i przyłączeniu do Rosji tzw. Chełmszczyzny.

W roku 1895 dobra Neple, złożone z folwarku Neple z wsiami Naple, Samowicze i Kurzawka liczyły 969 morgów powierzchni (około 484,5 ha), z czego gruntów ornych i ogrodów było morgów 375, łąk morgów 115, pastwisk morgów 33, wody morgów 34, lasu morgów 388, zarośli morgów 16, nieużytków i placów morgów 8. Budynków murowanych stało tam 15, a drewnianych 13.¹⁵

Dymszowie tuż przed I wojną światową rozpoczęli kolejną przebudowę rezydencji zaczynając od pałacu. Prace te przerwał jednak wybuch wojny, a sam pałac uległ zniszczeniu w czasie działań 1915 r.¹⁶

Zniszczonego pałacu już nie odbudowano, a siedzibą właścicieli została teraz dawna kuchnia dworska.

Kolejną właścicielką dóbr została córka Zofii Dymszowej - Jelska (która w latach 80. XX w. mieszkała we Włoszech).¹⁷ Za jej czasów przyłączono do założenia teren położony na zachód od ogrodów użytkowych, na którym zachowały się resztki dawnej dąbrowy. Został tam ustawiony tzw. biały dworek przeniesiony tu z Puszczy Białowieskiej. Zamieszkała w nim ciotka właścicielki Felicja z Kierbedziów Remerowa.¹⁸ Przed tym dworkiem skomponowano od strony sadu gazon obsadzony kwiatami i krzewami, a całość tej kompozycji zamykały od zachodu stare dęby.

Całe założenie w okresie międzywojennym obfitowało w stare i cenne okazy drzew, m.in. rosły tu: trzystuletni buk olbrzym, kilkusetletni drzewiasty jałowiec oraz okazały cis.¹⁹ Po rozbudowie całość wieloczęściowej kompozycji Nepli zajmowała obszar o powierzchni około 26,5 ha, z czego park zajmował około 11,5 ha.

W czasie II wojny światowej założenie uległo znacznym zniszczeniom. Zburzone zostały rządcówka i różne zabudowania gospodarcze oraz znacznie przetrzebiono drzewostan.

Po wojnie majątek rozparcelowano, a obszerny teren założenia podzielono między kilku użytkowników. W białym dworku umieszczono szkołę podstawową. Teren zabudowań gospodarczych położony na północ od parku objęła Gminna Spółdzielnia w Terespolu. Teren parku był początkowo administrowany przez Urząd Gminy w Terespolu, a później przejął go Wojewódzki Związek Gminnych Spółdzielni Samopomoc Chłopska w Lublinie. Ulokowany tam został ośrodek wczasowy (w latach 80. XX w. podlegający Zakładowi Usług Socjalnych WZGS w Lublinie). Terenami dawnych sadów i warzywników (w tym terenem niegdysiejszej winnicy) administrował Urząd Gminy, który wydzierżawiał je rolnikom. Część tych terenów przejęło po 1956 roku Kółko Rolnicze, które w północno-wschodniej części założenia zlokalizowało bazę sprzętu rolniczego. Neogotycką kaplicę i figurę Matki Boskiej przejęła Parafia Rzymskokatolicka w Neplach. Teren przylegający do drogi Terespol - Pratulin i rzeki objęły Zakłady Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego w Terespolu, które urządziły tu kiszarnię ogórków.

W roku 1970 została zbudowana nowa szkoła usytuowana na terenie dawnej winnicy (później sadu), między białym dworkiem a parkiem.

Wynikiem podziałów własnościowych było dzielenie założenia płotami i metalowymi siatkami oraz powstanie wielu nowych ścieżek. Zaszły też znaczne zmiany w obrębie poszczególnych części kompozycji. Wzniesiono wiele nowych zabudowań, w tym dużą ilość domków campingowych - drewnianych i murowanych. Rozebrano stare zabudowania gospodarcze stojące na wschód od drogi do Terespola. W parku i przy nowej szkole urządzono boiska. Zagospodarowano staw położony na północ od rzeki, przy drodze Terespol - Pratulin, który przystosowano do kiszenia ogórków. Wycięto część sadów, których miejsce zajęły pola uprawne, pastwiska i nieużytki. W latach 60. wzniesiono nowy most na rzece na wschód od starego mostu, przy czym przebudowano drogę do Terespola podwyższając nasyp i przesuwając ją bardziej na wschód. Brak konserwacji założenia w okresie powojennym i wzniesienie nowych zabudowań kolidujących z dawną kompozycją obiektu spowodowały znaczną dewastację założenia, w tym zanik części dawnych dróg i kanałów, rozplenienie się zarośli, uszkodzenie i wycięcie wielu starych drzew oraz zniszczenie runa parkowego.²⁰

Z wcześniejszych niż dziewiętnastowieczne elementów kompozycji istniejącej w Neplach od XVI do XVIII w. zachowały się do lat 80. XX w. tylko lokalizacja założenia oraz niektóre drzewa zgrupowane w rejonie skarpy i drogi do Terespola. Z romantycznej fazy rozwoju założenia, jaka nastąpiła po 1815 r., przetrwały do tego czasu: droga ziemna prowadząca do parku, neogotycka kaplica, neogotycki skarbczyk, przebudowany dawny „biwak", duża ilość drzew parkowych, przebudowana altana chińska, fragmenty dawnych kanałów oraz teren po winnicy (wówczas pole uprawne). Z krajobrazowej fazy rozwoju kompozycji, przypadającej na lata 70. i 80. XIX w. zachowały się: duża ilość drzew parkowych, ruiny oranżerii, kuchnia, część sadu oraz drogi otaczające dawne sady i warzywniki, a także figurka Matki Boskiej postawiona w północno-wschodniej części parku. Spośród elementów wprowadzonych w okresie międzywojennym XX w. istniały nadal biały dworek i część dębów z dawnej dąbrowy.²¹

W roku 1981 rosło na terenie założenia 47 gatunków i odmian drzew i krzewów, przy czym Neple obfitowały w stare drzewa grupujące się na terenie parku oraz w alejach i szpalerach otaczających i dzielących poszczególne części funkcjonalne założenia. Najstarsze drzewa rosły u podnóża skarpy nadrzecznej, na skarpie, w sąsiedztwie białego dworku oraz przy szosie (na północny-wschód od założenia). Były to dęby szypułkowe, jesiony wyniosłe i topole białe o średnicach pni 90-180 cm, pochodzące z wieku XVIII lub nawet XVII. Oprócz tego rosło w Neplach dużo drzew starych z różnych okresów wieku XIX, które stanowiły zdecydowaną większość starodrzewia tego obiektu. Z I połowy XIX w. pochodziły drzewa o średnicach pni 70-90 cm, a z drugiej o średnicach pni 45-70 cm, chociaż podział ten ma charakter raczej orientacyjny, gdyż poszczególne egzemplarze tych samych gatunków rosną tam w różnych warunkach, co ma wpływ na ich ostateczny rozmiar. Opisaną roślinność założenia uzupełniały stare drzewa o średnicach pni 40-55 cm, sadzone na przełomie XIX i XX w. i na początku wieku XX, młode nasadzenia drzew i krzewów (wprowadzone przez różnych użytkowników), młode lasy i zarośla (grupujące się na skarpie, przy ogrodzeniach, przy stawie i w sąsiedztwie szosy) oraz drzewa owocowe sadu.²²

Chociaż rola obiektu w krajobrazie znacznie zmalała w porównaniu z czasami jego rozkwitu, to jednak nadal była duża. Obszerny park z dużą ilością starych drzew, stare aleje i szpalery, położenie na wysokim brzegu rzeki, rozległy system wodny i ładne zabytkowe budowle sprawiały, że już sam teren założenia był ciekawy krajobrazowo i dostarczał bardzo różnorodnych widoków. Był on też z daleka widoczny. Niegdyś z parku rozciągały się z dalekie widoki na dolinę rzeki, wieś i kościół, które teraz przesłaniały rosnące na skarpie lasy. Można je jednak było dość łatwo przywrócić. Bogaty drzewostan parku miał dużą wartość przyrodniczą i wywierał wyraźny wpływ na kształtowanie się warunków przyrodniczych w otoczeniu obiektu.²³

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

Dwór w Neplach - stan współczesny
Publ. www.dwory.cal.pl

Ruiny oranżerii w parku pałacowym w Neplach - stan współczesny
Publ. www.dwory.cal.pl

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 48

² Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 48

³ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 74-75

⁴ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 74-75; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1895, s. 953 (hasło Neple)

⁵ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1895, s. 953 (hasło Neple)

⁶ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 48

⁷ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 74

⁸ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1895, s. 953 (hasło Neple)

⁹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1895, s. 953 (hasło Neple)

¹⁰ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1895, s. 953 (hasło Neple)

¹¹ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 74

¹² Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1895, s. 953 (hasło Neple)

¹³ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1895, s. 953 (hasło Neple)

¹⁴ Informacje ustne ks. Oziębło Zdzisława, długoletniego proboszcza parafii w Neplach

¹⁵ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 74-75; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1895, s. 953 (hasło Neple)

¹⁶ Informacje ustne ks. Oziębło Zdzisława, długoletniego proboszcza parafii w Neplach

¹⁷ Informacje ustne ks. Oziębło Zdzisława, długoletniego proboszcza parafii w Neplach

¹⁸ Informacje ustne ks. Oziębło Zdzisława, długoletniego proboszcza parafii w Neplach

¹⁹ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 75

²⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-parkowego w Neplach, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

²¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-parkowego w Neplach, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

²² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-parkowego w Neplach, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

²³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-parkowego w Neplach, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

AGAD, Zbiory Kartograficzne, Mapa Galicji Wschodniej Metzburga XVIII/XIX w,

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park pałacowy, Neple, krzysztof kucharczykKategoria:pałacowy