Ortel Książęcy

Parki dworski - krajobrazowy, powstały w II połowie XIX w. jako część większego założenia w wyniku przebudowy barokowej kompozycji z ogrodem włoskim, istniejącej w XVIII w. na miejscu folwarku założonego zapewne w wieku XVI i funkcjonującego w wieku XVII

Dawna nazwa: Wortel, Ortel

Gmina: Biała Podlaska

Położenie obiektu: na południowy-wschód od drogi do Dokudowa, a na północny zachód od doliny rzek Żarnicy i Zielawy

Najstarsza wzmianka dotycząca Ortela pochodzi z roku 1501 lub 1503 i dotyczy nadania Ortela Lewkowi Bohowitynowiczowi, który w 1497 r. był klucznikiem brzeskim.¹ Ośrodkiem tych dóbr było założone wówczas miasteczko Lewkowo - późniejszy Dokudów. Około 1565 r. na terenie tej włości nastąpiły jakieś działy, w których wyniku jej południowa część z wsiami Ortel (od tej pory zwanym Królewskim), Kościeniewicze, Studzianka i Koszoły przeszły we władanie królewskie i stanowiły odtąd wójtostwo ortelskie.² Część północna natomiast aż do końca XVI w. stanowiła własność Bohowitynowiczów, którzy w 1580 r. założyli tu klasztor.³

Zapewne już wówczas na terenie Ortela Książęcego istniał jakiś folwark należący do dóbr w Lewkowie - Dokudowie, jednakże nie odnaleziono żadnych informacji historycznych na jego temat. Prawdopodobnie już w XVI w. została w Ortelu Książęcym wybudowana w pobliżu folwarku cerkiew - późniejszy kościół.

Na początku XVII w. właścicielami Ortela byli Kulikowscy, którzy w 1627 r. potwierdzili wcześniejsze nadania na rzecz cerkwi. Zapewne na przełomie XVII i XVIII wieku dobra Ortelskie wchłonięte zostały przez sąsiednie dobra bialskie Radziwiłłów. Najstarszy zachowany inwentarz dotyczący Ortela pochodzi w 1764 r.⁴ Inwentarz ten nie różni się niczym w opisie zabudowań od kolejnego, sporządzonego w 1765 r., który jednak opisuje również ogrody, pominięte w poprzednim inwentarzu i przedstawia założenie następująco.

„Wjeżdżając do dworu brama stara, dranicami kryta z furtką, wrota do niej podwójne na biegunach, naprzeciwko tej bramy Budynek mieszkalny dranicami kryty, stary z 2-ma gankami..., od tego budynku idąc Stajenka stara reperacji potrzebująca, przy niej, pod jednym dachem wołownia, tamże niedaleko Browar z kominem..., przy nim słodownia... Te całe zabudowania częścią dranicami, a częścią słomą kryte, przy browarze studnia z ocembrowaniem i wszelkim porządkiem, od niej prosto idąc po lewej ręce wrota podwójne ..., ex opposito pod jednym dachem chlewki słomą kryte, w końcu stajenka..., od tych chlewków idąc dziedzińcem po lewej stronie Spichlerz wkoło dranicami, a z wierzchu słomą kryty z gankiem..., do tego spichlerza szopa w jedną ścianę stawiona w kwadrat zbudowana, większą częścią ściany opadły i dach..., z drugiej strony też szopa, bez wrot, a pomiędzy temiż szopami obora stara słomą kryta w kwadrat zbudowana i chlewek w niej dla cieląt, powracając od tej obory Gumno na dziesięciu słupach stojące z 4-ma wrotami..., powracając od gumna Syrnik na 4-rech słupach dranicami kryty, obok owego Piwnica nowa z dyli budowana, słomą kryta...

Ogrody folwarczne

1-mo ogrodów dwa różnym warzywem zasianych

2-do sad koło folwarku, w którym grusz różnych starych 6, jabłoni starych 8, śliwek węgierek 10, wiszen 54, tudzież drzewo młode dzikie znajduje się".⁵

Przytoczony inwentarz przedstawia folwark w sposób typowy dla osiemnastowiecznych opisów i nie pozwala na dokładniejsze poznanie kompozycji przestrzennej założenia. Można jedynie pokusić się o odtworzenie podstawowego schematu rozplanowania folwarku. Zajmował on zapewne prostokątny teren przylegając od północnego-zachodu (krótszym bokiem) do drogi Ortel - Perkowice. Wiodła do niego od północnego-zachodu brama, za którą znajdował się dziedziniec usytuowany przed stojącym na osi bramy budynkiem mieszkalnym. Po bokach tego dziedzińca stały zabudowania gospodarcze i inwentarskie. Po przeciwnej stronie budynku mieszkalnego znajdował się sad. Dwa ogrody warzywne położone były zapewne w sąsiedztwie zabudowań gospodarczych. Całość podporządkowana była funkcjom użytkowym i nic nie wiadomo o istnieniu tam jakichkolwiek elementów ozdobnych.

Prawdopodobnie w latach 70. i 80. XVIII w. dawny podrzędny folwark gospodarczy awansował do roli jednej z podmiejskich rezydencji Radziwiłłów bialskich. W tym czasie założenie to zostało gruntownie przebudowane i otrzymało dość reprezentacyjny wygląd. Kompozycja i zabudowa założenia po tej przebudowie zostały opisane w inwentarzu w 1793 r.

„Budynek mieszkalny z drzewa kostkowego, gontami kryty. Dach czerwono malowany, w którym trzy lukarnie z oknami szklanemi, jednym środkowym większym...

Oficyna niewielka z drzewa rżniętego gontami kryta z kominem nad dach wyprowadzonym i lukarniami ze szkła na dachu.

Druga oficyna kuchenna wchodząc z dziedzińca...

Stajnia na podmurowaniu z drzewa tartego stawiona gontami kryta, na dachu okien trzy stolarskiej roboty...

Kabanka [?] z drzewa rżniętego i z wierzchu korę mającego stawiana słomą i gliną dekowaty [?] na podmurowaniu wysypanym i udarnowanym, do której wchodząc drzwi na zawiasach angielskich z zamkiem francuskim..., w tych wszystkich pokojach okna wytłuczone, posadzki popsute, ściany nadgniłe..., wkoło tej kabanki ogrodzenie żerdziami, przy którym kilka wiszniowych drzewek znajduje się.

Budynek czeladny z drzewa dobrego dranicami kryty...

Lodownia z dylów ziemią przysypana ze wszystkim zrujnowana

Folwark czyli budynek ekonomiczny nowy gontami pobity o trzech okienkach na dachu z dwoma kominami nad dach wymurowanymi...

Sklepy dwa murowane z cegły...

Lodownia nowa w polu z dylów trzciną kryta...

Krowiarnia z dylów toporowanych stawiana...

Obora w kwadrat stawiana z drzewa tartego...

Chlewek jeden dranicami kryty styka się z podłużnymi dwoma...

Spichlerz duży na dwa piętra z gankami u dołu i u góry..., gontami kryty z drzewa rżniętego

Stodoła stara poszyta u dołu szorem dranic, reszta słomą...

Lamusek o dwóch kondygnacjach stary dranicami kryty...

Sernik mały na jednym słupie dranicami kryty...

Studnia u rogu stodoły ocembrowana stara...

Browar idąc ku karczmie po lewej stronie nad stawem...

Wołownia z dylów dranicami kryta na wołów 30...

Studnia 2 przy browarze, a 3-cia przy słodowni...

Studnia po drugiej stronie gościńca

Słodownia z drzewa kostkowego dranicami kryta...

Ogrody dworne

1-mo Ogród włoski i fruktowy z kwater 18 z krzaczków Róży, Porzyczek, Agrestu, Hizopu i Trawy Angielskiej, z Szpalerami Grabowemi młodemi z trzech stron opasany, w nim oprócz młodzieży, szczepionych szliwek, wiszen do sztuk czterdziestu liczyć się może. Drzew owocowych gruszek, jabłoni sztuk sześćdziesiąt. Kasztanów przed oknami pałacowymi sztuk dziesięć. Ogród takowy z tyłu kołami łozą przeplatanymi, a z frontu żerdziami bitymi między koły w ogrodzeniu reparacji potrzebuje.

2-gi za stodołą - 1

3-ci za oborą - 1

4-ty naprzeciw folwarku nowego - 1

5-ty za spichlerzem - 1

                                               Ogrodów 5

Stawy i sadzawki

1-mo stawek za browarem od sadzawki, mostem z upustami oddzielony,

2-do stawek naprzeciw ogrodu włoskiego czyli fossa dokoła wyspę oblewająca

3-tio sadzawka zapuszczona po prawym boku mostka ode dworu za słodownią".⁶

Przedstawiony inwentarz ukazuje nam barokową, kwaterową kompozycję, w której dwór poprzedzony jest od zachodu dziedzińcem, po którego bokach stały oficyny (z jednej strony zapewne gościnna, a z drugiej kuchenna) oraz stajnia o architekturze nawiązującej do sąsiednich budynków mieszkalnych. Budynek dworu (który został nawet w inwentarzu nazwany pałacowym) wyróżniał się formą architektoniczną na tle innych „budynków mieszkalnych" i „budynków podstarościńskich", znanych z innych osiemnastowiecznych inwentarzy opisujących różne folwarki. Za dworem, na wschód od niego, rozciągał się kwaterowy ogród włoski otoczony szpalerami grabowymi (zapewne strzyżonymi). Jego osiemnaście kwater miało charakter na poły użytkowy, a na poły ozdobny. Rosły tam bowiem nie tylko drzewa owocowe, ale też róże i zapewne niskie żywopłoty z porzeczek i agrestu przy brzegach kwater, a także „trawa angielska", czyli rajgras, co oznacza, albo że niektóre kwatery zajmowały trawniki, albo też, że były one zajęte przez partery, których wzory tworzyły niskie żywopłoty na tle trawnika. Rósł tam też egzotyczny Hyzop będący nie tylko ziołem, ale także atrakcyjną, kwitnącą rośliną ozdobną. Istotnym elementem kompozycji był też sąsiadujący z ogrodem włoskim stawek z wyspą. Wcześniej, jednym z ważnych elementów kompozycji założenia musiała też być sadzawka „po prawym boku mostka ode dworu za słodownią", obecnie już „zapuszczona". Dziedziniec, dwór ogród włoski i staw z wyspą usytuowane były wzdłuż głównej osi kompozycji, zaś ogród włoski, który tylko z trzech stron otoczono szpalerami grabowymi był zapewne z czwartej strony powiązany widokowo  dworem.

W pobliżu zabudowań gospodarczych znajdował się niewielki, otoczony płotkiem z żerdzi ogródek z kilkoma wiśniami, w którym ustawiono tzw. kabankę. Był to zapewne utrzymany w manierze sentymentalnej domek stylizowany na szałas pasterski, wzniesiony z nieokorowanych bali, jednak wewnątrz wystawnie wyposażony. Choć inwentarz tego nie precyzuje, zabudowania gospodarcze ustawione były zapewne na północ i południe od dziedzińca paradnego. W ich sąsiedztwie znajdowały się cztery pozostałe ogrody dworskie, zapewne warzywniki. Na południe od założenia położony był staw, nad którym ulokowano osadę browarną, składającą się z browaru, wołowni, słodowni i studni.

Dalsze dzieje założenia nie są jasne, gdyż nie odnaleziono przekazów historycznych na jego temat. Można jedynie przypuszczać, że Ortel, podobnie jak inne folwarki w dobrach bialskich został w latach 20. lub 30. XIX w. sprzedany przez Prokuratorię Masy Radziwiłłowskiej. Zapewne do tego czasu stan założenia uległ pogorszeniu, choć pewne symptomy upadku można było wyczytać już z inwentarza z 1793 r., np. pozostawiający wiele do życzenia stan „kabanki", czy zły stan niektórych zabudowań gospodarczych. Być może niektóre elementy kompozycji znane z inwentarza zostały do tego czasu zlikwidowane. Inne zaś mogły zostać przekształcone lub ulec zatarciu podczas późniejszej, dziewiętnastowiecznej przebudowy obiektu w duchu krajobrazowym. Na przykład system wodny mógł zostać włączony w skład krajobrazowej kompozycji, co zdają się sugerować resztki zachowanej roślinności. Ponadto, wzdłuż drogi łączącej założenie z kościołem posadzono aleję kasztanowcową, a około połowy XIX w. zbudowano drewniany dwór zlokalizowany w okolicach późniejszego budynku mieszkalnego. W sąsiedztwie tego budynku powstał następnie niewielki, krajobrazowy park. Kompozycja tego parku nie jest znana (jako, że założenie było systematycznie niszczone po roku 1914). Wiadomo jedynie, że wykorzystywała ona istniejący wcześniej staw z wyspą oraz część istniejących wcześniej zadrzewień, a całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 5,5 ha. Tę fazę rozwoju obiektu przypisać należy Roztworowskim, którzy gospodarowali w Ortelu nieprzerwanie przez około 60 lat.

W wieku XIX obiekt kilkakrotnie zmieniał właścicieli. Najpierw (choć informacja ta opiera się na niepotwierdzonych przekazach) należał do Heleny Kohan, lub też Cohen.⁷ Około połowy XIX w. dobra Ortel nabyli Roztworowscy⁸. W ich władaniu założenie pozostawało do początku XX w., kiedy to zapewne za pośrednictwem Banku Włościańskiego Antoni Jan Feliks Roztworowski je sprzedał. Teren siedliska dworskiego wraz z przyległymi gruntami o powierzchni około 135 dziesięcin i 1930 sążni (około 150 ha) zakupili w 1910 r. Franciszek i Tekla Zaniewscy.⁹

W związku z tym, że obszerny budynek dworu (składający się z 14 pokoi, kuchni, bokówki, spiżarni i innych pomieszczeń) był zbyt duży na potrzeby Zaniewskich, udostępnili oni większość pomieszczeń tego budynku szkole.

W czasie I wojny światowej dwór oraz zabudowania gospodarcze spalili wycofujące się w 1915 r. wojska. Do roku 1919 majątek był rabunkowo eksploatowany przez okupantów niemieckich. W tym czasie wycięto część starych drzew założenia.

Na wiosnę 1919 r. wrócił z wojny syn Zaniewskich - Ludwik, który rozpoczął odbudowę zabudowań mieszkalnych i gromadzenie inwentarza. Zdołał też obsiać część gruntów. Starania te obróciły jednak wniwecz wojska rosyjskie zmierzające ku Warszawie, które ponownie spaliły zabudowania oraz uprowadziły inwentarz.¹⁰

Po wojnie 1920 r. Ludwik Zaniewski ponownie odbudował budynki mieszkalne i gospodarcze, przy czym wzniesiony przez niego dom nawiązywał do architektury dworkowej i ponownie w nim wykorzystano część zachowanej stolarki ze starego dworu. Intensywne odbudowywanie budynków mieszkalnych i gospodarczych spowodowało dalsze wycinki starych drzew obiektu toteż teren dawnego założenia coraz bardziej upodabniał się do zagrody chłopskiej. Północno-zachodnią część założenia zajęły budynki otaczające dziedziniec gospodarczy. Na południowy-wschód od tych zabudowań znajdował się niewielki sad, za którym dalej, w okolicach stawu, znajdowała się część dawnego parku, na którego wschodniej części wyrósł już las.¹¹

Jak widać założenie nigdy już nie wróciło do dawnej świetności. Jedynie we wschodniej części zachowano fragment dawnego parku i to bardzo zdewastowany, natomiast większość założenia zajęły sady, a w północno-zachodniej jego części wzniesiono nowe budynki w układzie typowym dla zagród chłopskich. Obszar założenia zmniejszył się o część terenów zajętych wcześniej przez zabudowania gospodarcze i wynosił teraz około 4 ha.

Okres II wojny światowej nie przyniósł większych zmian w stanie założenia, jedynie w czasie zimy 1939/1940 r. wymarzły sady. Po wojnie założenie pozostawało w rękach Zaniewskich, przy czym nadal usuwano zeń drzewa. W roku 1970, podczas elektryfikacji Ortela wycięto kasztanowce rosnące po południowo-wschodniej stronie drogi. Ostatnie większe cięcia nastąpiły w roku 1978, kiedy to usunięto przede wszystkim rosnące na terenie założenia okazałe dęby i jesiony. Ówczesna właścicielka - Antonina Zaniewska ofiarowała bowiem uzyskany z nich materiał na wykonanie boazerii kościoła ortelskiego. Do tego czasu zachowany fragment parku zdziczał, a cały obiekt upodobnił się do typowej zagrody chłopskiej.¹²

Do lat 80. XX w. ani z kompozycji szesnastowiecznego folwarku, ani z późniejszego, regularnego układu, istniejącego w Ortelu w XVII w. i XVIII w. (do lat 70. tego stulecia) nie zachowały się żadne elementy. Z barokowej kompozycji powstałej w latach 70. lub 80. XVIII w. zachowały się natomiast: staw z wyspą, sadzawka oraz jedna lipa. Z dziewiętnastowiecznej, krajobrazowej fazy rozwoju Ortela przetrwały: część nasadzeń nad stawem z wyspą, fragmenty dróg ogrodowych, część kasztanowców z dawnej alei do kościoła oraz kilkanaście drzew w innych częściach założenia. Od 1910 r. trwała systematyczna dewastacja założenia, powiększana przez zniszczenia kolejnych wojen, jednak w okresie międzywojennym podjęto wysiłki zmierzające do odbudowy obiektu. Z elementów wprowadzonych w tym okresie zachowały się do lat 80. XX w.: budynek mieszkalny, stodoła, kilka drzew ozdobnych oraz wnętrza po sadach, które wymarzły zimą z 1939 na 1940 r. (wypełnione młodymi sadami).¹³

W roku 1984 na terenie założenia rosło zaledwie 18 gatunków drzew i krzewów, a roślinność obiektu składała się z lasu, młodych sadów, kilku grup młodych drzew i krzewów oraz nielicznych starych drzew pozostałych z dawnej kompozycji. Te stare drzewa rosły nad stawem, przy drodze do Dokudowa (stara aleja kasztanowców) oraz kilka z nich rosło w innych częściach założenia. Wśród starych drzew wyróżniała się lipa o średnicy pnia 130 cm, rosnąca w sąsiedztwie stawu z wyspą, i pochodząca z nasadzeń osiemnastowiecznych. Pozostałe stare drzewa pochodziły z II połowy XIX w. lub z początku wieku XX i osiągały 50-75 cm średnicy pni. Poza tym, rosły w Ortelu drzewa o średnicach pni 40-45 cm - w większości samosiewy wchodzące w skład roślinności leśnej. Tylko nieliczne z nich zostały posadzone jako uzupełnienie dawnej kompozycji.¹⁴

Po zniszczeniu większości dawnej kompozycji wycięciu większości starych drzew oraz na skutek upodobnienia obiektu do zagrody chłopskiej, założenie nie pełniło już w krajobrazie żadnej szczególnej roli.

EBK

Źródła:

¹ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 84; Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 41 - B. Górny podaje datę nadania 1503, natomiast A. Wawrzyńczyk datę 1501

² Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 84

³ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 84 - Być może nazwa uroczyska „Monastyr" leżącego na lewym brzegu Zielawy, na południe od Ortela Książęcego I, stanowi jakiś ślad tej fundacji.

⁴ AGAD. Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 174. Inwentarz folwarku Ortela..., die 4 8bris 1764 a.d. sporządzony

⁵ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 130, Inwentarz folwarków hrabstwa bialskiego na części JW. JM Pana Jerzego hrabi Fleminga przypadłych, spisany... 1765 r., s. 46v-47v

⁶ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 2927/1, Inwentarz folwarków Ortela i Dubowa przy podaniu z 3-chletnią zastawną posesją..., Felicjannie z Niemirów wdowie matce Karolowi Tomaszowi i Janowi, synom Regentowej i Regentowiczom Koronnym..., 20 VII 1793 r. na gruncie spisany i podany

⁷ Informacje ustne Zaniewskiej Antoniny, właścicielki terenu założenia w Ortelu

⁸ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2612 i 2613

⁹ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2612

¹⁰ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2613

¹¹ Informacje ustne Zaniewskiej Antoniny, właścicielki terenu założenia w Ortelu

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ortelu Książęcym, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ortelu Książęcym, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ortelu Książęcym, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Ortel KsiążęcyKategoria:dworski