rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjePiszczac

Ogród dworski - powstały w XVI w. na miejscu piętnastowiecznej siedziby dworskiej, w XVII w. zutylitaryzowany, w II połowie XIX w. przebudowany w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Piszczac

Gmina: Piszczac

Położenie obiektu: na otwartym terenie, na południe od miasta Piszczac, przy drodze do kościoła w Piszczacu

 

Dwór w Piszczacu założono zapewne w XV wieku podczas kolonizacji ziem dawnego starostwa brzeskiego. W roku 1500 w Piszczacu ufundowano kościół i zapewne w tym samym czasie założono miasto na prawie niemieckim.1 Dwór pełnił rolę siedziby klucza dóbr królewskich otoczonych rozległymi posiadłościami bialskimi Radziwiłłów. Już wówczas istotną rolę odgrywała droga łącząca kościół w mieście z dworem, stanowiąca jednocześnie długą oś widokową, która, sądząc z późniejszych przekazów kartograficznych, była również główną osią kompozycyjną założenia dworsko-ogrodowego. Dzieliła ona ogród dworski na dwie, prawie kwadratowe części. Zarówno porządek kompozycyjny miasta, jak i ogrodu, skłaniają do przypuszczeń, że w XVI wieku istniała w Piszczacu istniała renesansowa ogrodowa kompozycja ozdobna, sąsiadująca z zabudowaniami dworskimi i ogrodami użytkowymi.2

W końcu XVII w. Piszczac przeszedł w ręce Radziwiłłów, z których Anna ufundowała w roku 1731 nowy, drewniany kościół wzniesiony na miejscu poprzedniego.3 Przejęcie Piszczaca przez Radziwiłłów spowodowało, że przestał on już być ośrodkiem dóbr królewskich i spadł do rangi jednego z folwarków podporządkowanych administracji w Białej. Zahamowało to rozwój miasta i spowodowało przekształcenie założenia dworskiego nadające mu bardziej utylitarny charakter.

Prawdopodobnie w II połowie XVIII w. Piszczac ponownie przechodzi we władanie królewskie, ale założenie nadal pozostało folwarkiem podporządkowanym funkcjom gospodarczym. Na mapie z 1820 r. przedstawiony jest on w formie dwóch prostokątów, z których południowy, przecięty drogą na osi kościoła, zaznaczono jako ogród graniczący od południa ze strumieniem. Północny prostokąt przylegał do drogi wiodącej z Latarkowa i stały na nim trzy budynki opisane jako dwór. Można przypuszczać, że pozostają część tego prostokąta zajmowały ogrody użytkowe.4

Nieco odmienny obraz założenia przedstawiała mapa wykonana w 1839 r. Ogród jest tam nadal przecięty drogą do kościoła, która obsadzona została aleją, natomiast przybyło zabudowań, które zlokalizowano na zachód, północny-zachód i południowy-zachód od ogrodu.5

Przed 1847 rokiem Piszczac przechodzi w ręce prywatne.6 W roku 1856 nastąpiło oddzielenie majątku Piszczac od miasta Piszczaca,7 co nie spowodowało jednak zasadniczych zmian w rozplanowaniu założenia. W dalszym ciągu istniała też aleja łącząca ogród z kościołem.

Prawdopodobnie w II połowie XIX w. wzniesiono w obrębie założenia murowany dwór usytuowany frontem na zachód, a przed dworem urządzono kolisty podjazd, który otoczono nasadzeniami ozdobnymi.8 Na wschód od dworu mieścił się obszerny sad, zajmujący większość terenu dawnego ogrodu. Sad ten otoczony był od wschodu, zachodu i północy szpalerami drzew, a od południa przylegał do otoczonej rowami z wodą i stawem wyspą, pozostałą prawdopodobnie z wcześniejszego układu kompozycyjnego. Ta porośnięta roślinnością wyspa oglądana być mogła ze sztucznie usypanego wzgórza widokowego, położonego na północny-zachód od niej. Na północ od sadu, a na wschód od drogi do kościoła stały zabudowania gospodarcze. Inne budynki gospodarcze ulokowane były na zachód od dworu i sadu. W opisanym stanie założenie przetrwało w I wojny światowej.9

W roku 1893 dobra Piszczac liczyły ogółem 155 dziesięcin 1077 sążni, a w tym ogrodów owocowych 4 dziesięciny 1485 sążni, gruntów ornych 106 dziesięcin 91 sążni, łąk 21 dziesięcin 3241 sążni, pastwisk 9 dziesięcin 1466 sążni, zarośli 6 dziesięcin 302 sążni, wód 406 sążni, granic, rowów, wygonów 1 dziesięcinę 7 sążni.10

W roku 1904 majątek nabył Józef Gron, który władał nim do 1 kwietnia 1921 r.11

W czasie działań wojennych 1915 r. zniszczeniu uległy murowany dwór oraz część zabudowań gospodarczych.12

Po wojnie Józef Gron sprzedał dobra Stanisławowi Dobaczewskiemu za sumę miliona marek.13 Nowy właściciel rozebrał ruiny dworu oraz budynków gospodarczych i przystąpił w 1930 r. do parcelacji majątku. Do roku 1931 zostały rozparcelowane wszystkie grunty, łącznie z terenem założenia, który nabyli Władysław Kamiński i Konstanty Gryciuk. Chłopi ci rozebrali resztę zabudowań dworskich oraz wycięli sady i znaczną część roślinności ozdobnej. Wznieśli za to swoje zagrody. Doprowadziło to do tego, że z wcześniejszej kompozycji założenia zachowały się tylko skromne szczątki.14 W roku 1983 właścicielami terenu siedliska dworskiego byli Władysław Kamiński i Stefan Gryciuk.

W latach 80. XX w. można było jeszcze odczytać dawne granice ogrodów. Poza tym, z elementów szesnastowiecznych zachowały się droga wyznaczająca oś dwór - kościół i droga w kierunku Latarkowa. Z elementów dziewiętnastowiecznych przetrwały granice dawnego sadu, stare drzewa przy tych granicach oraz dwie drogi ziemne równoległe do północno-wschodniej i południowo-zachodniej granicy sadu. Z niewiadomego czasu pochodziły wyspa otoczona rowem, staw przy niej i wzgórze widokowe. Być może były one wcześniejsze niż dziewiętnastowieczne i pozostawiono je podczas dziewiętnastowiecznej przebudowy założenia. Ale równie dobrze mogły powstać dopiero z XIX wieku. Z elementów wprowadzonych w II połowie XIX w. nic się nie zachowało, a miejsce ówczesnej kompozycji zajęły pola uprawne, zagajniki, zarośla i nowe zabudowania zagród chłopskich. Po dworze i innych budynkach pozostały tylko niewyraźne ślady w postaci gruzów, nielicznych drzew i rozrośniętych krzewów.15

W roku 1983 na terenie założenia występowały 32 gatunki drzew i krzewów. Najstarszym drzewem był dąb szypułkowy, rosnący przy granicy sadu, mający 100 cm średnicy pnia i pochodzący z I połowy XIX w. lub być może z końca wieku XVIII. Zachowało się też kilka drzew z I połowy wieku XIX - lipa drobnolistna o średnicy pnia 90 cm (przy wschodniej granicy dawnego sadu), 2 dęby o średnicach pni 80 i 85 cm (rosnące w sąsiedztwie wzgórza widokowego), lipa o średnicy pnia 85 cm (także rosnąca w sąsiedztwie wzgórza widokowego). Oprócz tego rosły w Piszczacu drzewa posadzone w II połowie XIX w. (lipy, dęby i jesiony) o średnicach pni 60-80 cm. Pozostałe stare drzewa pochodziły z nasadzeń dokonywanych na początku XX w. lub w okresie międzywojennym. Młode drzewa, w większości samosiewy, grupowały się - tak samo jak stare - na obrzeżach dawnego sadu, na wyspie, a także w otoczeniu miejsca lokalizacji dworu. Obok młodych drzew mogły też rosnąć krzewy tworząc naturalne grupy i zarośla.16

Skrajna dewastacja i szczątkowy stan zachowania dawnej kompozycji spowodowały, że obiekt już nie pełnił w krajobrazie żadnej szczególnej roli. Z daleka widoczne tu były jedynie pozostałości szpalerów otaczających dawny sad oraz grupy zieleni na wyspie i w sąsiedztwie miejsca, w którym stał dwór. Nie tworzyły jednak one żadnej zwartej kompozycji i mogły uchodzić za grupy leśne lub nasadzenia śródpolne.17

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 67; Miasta polskie w tysiącleciu, t. I, warszawa 1965, s. 725

2 AGAD, Zbiory Kartograficzne, nr 300-4, Mappa miasta Piszczaca oraz klucza... z około 1820 r.

3 Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 67

4 AGAD, Zbiory Kartograficzne, nr 300-4, Mappa miasta Piszczaca oraz klucza... z około 1820 r.

5 AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kol. VI, sekcja VII

6 AP Lublin, Plany wyłączone z włościańskich, nr 47, Plan regulacyjny miasta prywatnego Piszczac, ok. 1847

7 AP Lublin, Plany wyłączone z włościańskich, nr 48, Plan granicy pomiędzy dobrami a miastem Piszczac, 1856

8 Informacje ustne Gryciuka Stefana, zam. w Piszczacu

9 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 5871, Plan gruntów maj. Piszczac A, około 1931

10 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2615, Plan parcelacji maj. Piszczac A, 1930 (100ha)

11 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2615, Plan parcelacji maj. Piszczac A, 1930 (100ha)

12 Informacje ustne Gryciuka Stefana, zam. w Piszczacu

13 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2615, Akta parcelacji maj. Piszczac A, 1930

14 Informacje ustne Gryciuka Stefana, zam. w Piszczacu

15 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kolonii Piszczac, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kolonii Piszczac, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

17 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Kolonii Piszczac, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, PiszczacKategoria:dworski