Rogoźnica

Ogród dworski - regularny, powstały w XVIII w. na miejscu wcześniejszego folwarku (założonego w wieku XVI lub na początku wieku XVII), w I połowie XIX w. przebudowany, a w II połowie XIX w. rozbudowany

Dawna nazwa: Rogoźnica

Gmina: Międzyrzec Podlaski

Położenie obiektu: w otwartym terenie, na południe od wsi, przy drodze ze wsi Rogoźnica do Puchaczy oraz przy szosie z Międzyrzeca do Białej, na południe od tej szosy

Folwark w Rogoźnicy założony został na terenie rozległych dóbr bialskich, nadanych w XV wieku Janowi Nassucie przez Władysława Jagiełłę. Po Janie Nassucie dobra te przeszły na jego syna Jana Nassutowicza, a jeszcze później na córkę Jana Nassutowicza Annę, która wniosła je najpierw Zabrzezińskim, a następnie jako wiano Anny Jerzemu Illiniczowi. Przed 1567 r. dobra bialskie zostały podzielone między trzech synów Jerzego Illinicza, a następnie pomiędzy 1567 a 1579 r. znalazły się w rękach Radziwłłów.¹

Zapewne już w XVI wieku, a najpóźniej na początku wieku XVII został w Rogoźnicy założony folwark. Folwarki zakładane w II połowie XVI w. w dobrach magnackich tej części Polski często czerpały wzorce z najnowocześniejszych wówczas rozwiązań stosowanych w dobrach królewskich, w których rozmierzano i zakładano od nowa siedziby folwarczne o kwaterowej kompozycji, wypracowanej w czasach pomiary włócznej. Taki właśnie kwaterowy układ przestrzenny miała zapewne siedziba folwarczna w Rogoźnicy.

W XVII wieku lub na początku wieku XVIII nastąpiło okresowe oddzielenie się Rogoźnicy od dóbr bialskich Radziwiłłów, jak to pokazuje mapa dóbr bialskich z 1786 r.² Było to być może wynikiem tymczasowego nadania Rogoźnicy komuś zasłużonemu w służbie Radziwiłłów, albo też wynikało z posesji zastawnej. Jednak przed 1793 r. folwark w Rogoźnicy znów znalazł się w dobrach bialskich, a jego ówczesny wygląd opisany został w sporządzonym w tym roku inwentarzu.

„Z przyjazdu od wsi brama podwójna z tarcic..., po lewej stronie dziedzińca rezydencja nowa z drzewa tartego dranicami kryta. Folwark dawny słomą poszyty... Stajenka z drewna i chlewek z chrustu pod jednym słomianym przykryciem... Piwnica w ziemi z dylów, słomą kryta... Spichlerz z drzewa dobrego z okienkiem ze szkła na dachu i chlewikiem z chrustu obok przybudowanym, słomą kryty... Stodoła z dylów słomą poszyta... Stodoła stara przy innej reperacji potrzebująca... Obora, do której drzwi wjezdne podwójne, drugie pojedyncze... Ogrody za budynkiem - 1 Za karczmą Lipińszczyzna... - 1".³

Przytoczony inwentarz pozwala stwierdzić, że kompozycja przestrzenna założenia okazała się bardzo trwała, bo w latach 80. XX w., podobnie jak w wieku XVIII główna droga dojazdowa do założenia wiodła od strony wsi Rogoźnica. Na granicy folwarku znajdowała się brama, za którą znajdował się dziedziniec. Po jej lewej stronie - być może w pobliżu obecnej lokalizacji dworu - usytuowana byłą „rezydencja". Zakładając, że lustrator opisywał folwark zgodnie z ruchem wskazówek zegara, na osi drogi dojazdowej musiał być murowany „folwark" - w tym przypadku był to budynek mieszkalny służby folwarcznej. Taka sytuacja „folwarku" zdaje się wskazywać, że pierwotnie ten właśnie obiekt był głównym budynkiem mieszkalnym założenia, zajmowanym pewnie przez dzierżawcę. Z czasem budynek ten się zestarzał, więc wzniesiono nową „rezydencję", a do starej przeniesiono służbę folwarczną. Inne opisane w inwentarzu budynki usytuowane były odpowiednio po bokach dziedzińca (północno-wschodnim i południowo-wschodnim), a przy południowo-zachodnim boku dziedzińca ustawione były stajenka z chlewkiem i piwnicą oraz spichlerz. Można zwrócić uwagę, że dziedziniec zorientowany był, zgodnie z zasadami estetyki barokowej na godzinę 11, czyli jego główny obiekt - „rezydencja" - stał poprzecznie do osi północny-wchód - południowy-zachód. Na północny-wschód od „rezydencji" znajdował się nieokreślony bliżej ogród, być może, o charakterze przynajmniej w części ozdobnym (skoro położony był „za budynkiem").⁴ Na południowy-zachód od głównego dziedzińca znajdował się inny dziedziniec, już o charakterze gospodarczym, wokół którego stały stodoły i obora.

Należy podkreślić, że zasadnicze funkcje terenu w wieku XVII, a pewnie też wcześniej, zachowane zostały niemal do czasów obecnych. Idąc od północnego-wschodu na południowy-zachód obecnie także znajdujemy sady oraz ogród ozdobny, dalej dwór, związany z nim podjazd i część gospodarczą.

W wyniku rozsprzedaży dóbr radziwiłłowskich na początku XIX w. nabyli Rogoźnicę zapewne Potoccy, w których władaniu znajdowała się ona aż do 1939 r. Nowi właściciele zapewne jeszcze w I połowie XIX w. przebudowali to założenie. Być może przebudowę należy wiązać z budową w latach 20. XIX w. traktu brzeskiego, który biegł w bezpośrednim sąsiedztwie Rogoźnicy i niejako narzucał uporządkowanie założenia. Wzniesiono wówczas istniejący do dziś dwór (zapewne w pobliżu miejsca, gdzie w XVIII wieku stała wymieniona w inwentarzu „rezydencja"), do którego prowadziła aleja zakończona kolistym podjazdem. Na północny-wschód od dworu znajdowała się część ozdobna założenia, za którą rozciągał się sad. Na południowy-wschód od dworu również znajdowała się część ozdobna, która sięgała do stawów. Stawy te, aczkolwiek nie wymienione w inwentarzu z 1793 r., mogły być wykopane znacznie wcześniej, a w XIX wieku nastąpić mogło jedynie ich sprzężenie z ozdobną częścią założenia, przy czym być może nadano im znane obecnie kształty. W I połowie XIX w. jedynym murowanym budynkiem Rogoźnicy był zapewne dwór, a pozostałe budynki były drewniane.

W II połowie XIX w. nastąpił dalszy rozwój założenia, zwłaszcza jego części gospodarczej, gdzie wzniesiono wiele nowych zabudowań - stajnie, obory, stodoły. Jednocześnie powiększono obszar sadów, które zajęły teren między szosą z Międzyrzeca do Białej, częścią gospodarczą a drogą do Puchaczy. Sad położony na wschód od dworu osiągnął wówczas taką samą wielkość, jaką miał w latach 80. XX w.⁵ W końcu XIX w. folwark w Rogoźnicy był dość spory, a jego ogólna powierzchnia wynosiła 2273 morgów (około 1137 ha).⁶ Samo założenie zajmowało wówczas obszar o powierzchni około 6,5 ha,

Podczas I wojny światowej założenie w Rogoźnicy nie uległo większym zniszczeniom. W okresie międzywojennym właścicielem Rogoźnicy był Artur Potocki, a dzierżawcą Zygmunt Mierzejewski. Około 1925 r. zatrudniony został w Rogoźnicy, początkowo jako praktykant, a następnie jako rządca, Romuald Budrewicz, który do dzisiaj jest związany z Rogoźnicą jako właściciel części założenia.

W roku 1935 przystąpiono do parcelacji majątku między mieszkańców okolicznych wsi. Na gruntach majątku Rogoźnica powstała wówczas m.in. kolonia Parcele Rogoźnica. Parcelacja doprowadziła do prawie całkowitej likwidacji majątku. Pozostało 50 ha, obejmujące również teren założenia, które zakupił wiosną 1939 r. Romuald Budrewicz. Miał on zamiar, jako specjalista rolnik, prowadzić na nabytych gruntach wzorową gospodarkę, promującą kulturę rolną z pożytkiem dla okolicznych chłopów. Niestety, wybuch II wojny światowej przekreślił te plany.

Już w 1939 r. spłonęły w czasie działań wojennych obory i stajnia. W roku 1940 Niemcy umieścili w Rogoźnicy obóz koncentracyjny , w którym zamknięto Żydów z pobliskiego Międzyrzeca. Cały teren założenia został otoczony drutem kolczastym, a w części gospodarczej w pobliżu szosy Międzyrzec - Biała  wzniesiono szereg drewnianych baraków dla więźniów. Straż obozowa zamieszkała we dworze zajmując wszystkie pomieszczenia z wyjątkiem kuchni, w której stłoczono rodzinę Budrewiczów, która w miarę możliwości starała się pomagać więźniom.

Obóz w Rogoźnicy miał charakter eksterminacyjny toteż w krótkim czasie przebywający tu Żydzi zostali wymordowani i pogrzebani w pobliżu południowego stawu. Ich miejsce zajęli jeńcy rosyjscy, którzy zdziesiątkowani przez głód i choroby byli bestialsko mordowani przez służbę obozową. Również i zmarli w Rogoźnicy Rosjanie chowani byli w sąsiedztwie stawu. W roku 1944 przechodząca tędy partyzancka dywizja radziecka Kowpaka uwolniła część jeńców, a w lipcu 1944 r. teren obozu został całkiem wyzwolony spod okupacji niemieckiej.

We wrześniu 1944 r. Romuald Budrewicz otrzymał wezwanie stawienia się do poboru do Wojska Polskiego. Po zgłoszeniu się do komisji poborowej został aresztowany przez NKWD pod zarzutem współpracy z okupantem niemieckim i wywieziony do obozu w miejscowości Kuziel.⁷

W 1947 r. Romuald Budrewicz powrócił do Rogoźnicy, gdzie przystąpił do odbudowy zniszczonego gospodarstwa. Jednak ówczesna polityka władz PRL propagująca kolektywizację rolnictwa, wszelkimi siłami zwalczała większe i silniejsze gospodarstwa chłopskie, nazywane kułackimi. Do grona kułaków zaliczony został także Romuald Budrewicz, którego gospodarstwo na przełomie lat 50. i 60. liczyło jeszcze około 40 ha. Gospodarstwo to obłożono ogromnymi, jak na jego możliwości podatkami, które zmuszały właściciela do sukcesywnego sprzedawania po 2-3 ha w celu opłacania należności podatkowych, toteż około 1960 r. miał on już tylko 16-17 gruntów i areał ten dalej się zmniejszał, aż w roku 1976 pozostało mu około 12 ha. Z tego około 10 ha Budrewicz przekazał państwu za rentę, pozostawiając sobie około 2 ha obejmujące północno-wschodnią część założenia wraz z dworem i drogą dojazdową.

Pozostała część założenia objął Państwowy Fundusz Ziemi. Następnie tereny przejęte przez NFZ zostały na przełomie lat 70. i 80. Sprzedane Stefanowi Makowskiemu, który założył tu tartak oraz M. Miszczukowi, który w 1983 r. rozpoczął przebudowę stawów na swojej części założenia. Prace te zapoczątkowało wycięcie starych lip rosnących wzdłuż północnego brzegu stawów. Następnie przystąpiono do prac ziemnych, podczas których wzruszone zostały masowe groby więźniów dawnego obozu.⁸

Do lat 80. XX w. z kompozycji folwarku w Rogoźnicy znanej w osiemnastowiecznego inwentarza zachowała się ogólna lokalizacja poszczególnych części założenia (dworu, ogrodów i części gospodarczej) oraz droga dojazdowa ze wsi. Z I połowy XIX w. przetrwały do tego czasu: murowany dwór, ślady podjazdu i niewielka uformowana sztucznie platforma, na której mieścił się podjazd. Spośród elementów wprowadzonych w II połowie XIX w. zachowały się: część kamiennej stodoły, stawy, niewielka ilość drzew ozdobnych, część szpalerów lilaków oraz ślad drogi wiodącej z podjazdu do stawów.⁹

Trwająca od 1939 r. postępująca dewastacja założenia doprowadziła do tego, że całkowicie zniszczona została część gospodarcza, przebudowano stawy, a kompozycję wokół dworu zdewastowano i postawiono tam szereg drewnianych szop.¹⁰

W roku 1984 występowały na terenie założenia 23 gatunki drzew i krzewów i było tu bardzo niewiele starych drzew. Niewielka ich ilość rosła wokół dworu i podjazdu, a pozostałe przy drogach. W sąsiedztwie dworu i podjazdu oraz przy szosie rosły też krzewy ozdobne w grupach i szpalerach. Ponadto, przy szosie i przy drodze dojazdowej do podjazdu rosły grupy drzew młodych wyrosłych z samosiewów. Na północny-wschód od dworu rósł sad, a na wschód od założenia ols.¹¹

Najstarszymi drzewami obiektu były pochodzące z II połowy XIX w.: topola czarna o średnicy pnia 110 cm, wierzba o średnicy pnia 80 cm oraz wiąz o średnicy pnia 72 cm. Pozostałe stare drzewa zostały posadzone w końcu XIX w. lub w wieku XX. Były to drzewa różnych gatunków osiągające 42-60 cm średnic pni.¹²

Teren założenia nadal był dobrze widoczny od strony wsi i przebiegającej obok szosy (zwłaszcza, ze biega ona po nasypie). Jednakże po zniszczeniu ogrodów, choć widać było dwór i zachowaną część starej stodoły oraz drzewa i krzewy skupione w centralnej części kompozycji, rola obiektu w krajobrazie nie była zbyt duża.¹³

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasie w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 45

² Biblioteka Zielińskich w Płocku, Mapa dóbr bialskich z 1786 r.

³ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 3547, Inwentarz folwarku Rogoźnickiego, 1793

⁴ Należy wyjaśnić, że lustratorzy dóbr spisując drobiazgowo każdy detal zabudowań (zwłaszcza cenne elementy metalowe) traktowali rozplanowanie terenu i ogrody marginalnie. Zdarzało się to nawet w przypadku założeń ozdobnych i reprezentacyjnych, jak np. Roskosz, gdzie ogrodom poświecono niewiele miejsca. Brało się to zapewne stąd, że inwentarze były swoistymi protokołami zdawczo-odbiorczymi spisywanymi przy oddawaniu poszczególnych obiektów w dzierżawę lub w zastaw. Najważniejsze było więc ujęcie w nich elementów, które mogły przynieść wyraźne efekty ekonomiczne. W takim ujęciu ogrody, zwłaszcza ozdobne, miały znaczenie marginalne, a istniejące w nich elementy i roślinność ozdobna mogły być zupełnie pominięte w inwentarzu.

⁵ Informacje ustne Budrewicza Romualda, zam. w Rogoźnicy, dawniej rządcy majątku, a później właściciela założenia

⁶ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX, Warszawa 1888, s. 673

⁷ Informacje ustne Budrewicza Romualda, zam. w Rogoźnicy, dawniej rządcy majątku, a później właściciela założenia

⁸ Informacje ustne Budrewicza Romualda, zam. w Rogoźnicy, dawniej rządcy majątku, a później właściciela założenia

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rogoźnicy, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rogoźnicy, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rogoźnicy, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rogoźnicy, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rogoźnicy, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa Taktyczna WP, WIG 1927

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, RogoźnicaKategoria:dworski