rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeSiemień

Ogród dworski - regularne, powstałe w XVI w. i rozwijające się do połowy XIX w., a w latach 70 i 80. XIX w. przebudowane, przy czym skomponowano krajobrazowy park

Dawna nazwa: Siemień

Gmina: Siemień

Położenie obiektu: na zachód od doliny rzeki Tyśmienicy, a na północny zachód od doliny Piskownicy (dopływu Tyśmienicy) i na południowy-wschód od doliny Piwonii (innego dopływu Tyśmienicy), na północ od stawu Wielki Siemień, przy skrzyżowaniu kilku lokalnych dróg (w tym na osi drogi do Tulnik), obecnie w centrum miejscowości (pierwotnie na zachód od wsi Siemień)

 

Siemień - usytuowanie

Usytuowanie założenia dworsko-ogrodowego w Siemieniu na mapie w skali 1:25 000 (lata 80. XX w.)

 

Historia osadnictwa w Siemieniu sięga XV w. U Jana Długosza miejscowość ta wymieniona jest wśród wsi mających niesprecyzowane bliżej zobowiązania wobec kościoła parafialnego w Parczewie.1

W roku 1531 z dóbr obejmujących Siemień i Wolę Siemiańską (dziś Wólka Siemieńska) zapłacono pobór z czterech łanów oraz od 1 młyna.2 Wzmianka o młynie świadczy, że już wówczas istniał w Siemieniu staw zwany Siemieniem (widoczny na szesnastowiecznej mapie) odgrywający doniosłą rolę w gospodarce włości. Istniał też zapewne zlokalizowany w Siemieniu dwór właścicieli dóbr.

W roku 1676 Siemień należał do kasztelana mścisławskiego, który opłacił wówczas pogłówne od mieszkańców dworu i 92 poddanych.3 Wnosić z tego można, że założenie dworskie w Siemieniu rozwijało się na przestrzeni dziejów, przy czym w XVII wieku zajmowało zapewne część terenu obecnego założenia. Zważywszy, że nie było wówczas kompleksu stawów położonego między młynem a dworem, poziom wód gruntowych musiał być wyższy, a budynki dworskie musiały być odsunięte od rozlewisk wodnych. Przypuszczać można, że były one usytuowane wyżej niż obecny dwór, prawdopodobnie na miejscu obecnej części gospodarczej. Na stojący tam dwór ukierunkowane były główne osie założenia, tj. droga dojazdowa z Tulnik, biegnąca na osi dworu oraz droga ze wsi (położonej na wschód od założenia) do Wólki Siemieńskiej, przebiegająca na południe od dworu ze wschodu na zachód. Hipotezę tę potwierdza wygląd założenia w czasach późniejszych, widoczny na mapie z 1839 r.4

W roku 1827 w Siemieniu było 30 dymów i 295 mieszkańców. Był tam też młyn wodny (na miejscu obecnego).5 Zapewne już wtedy Siemień znajdował się we władaniu Zaorskich, rodu szlacheckiego wywodzącego się z ziemi nurskiej w dawnym województwie mazowieckim,6 który prawdopodobnie przejął te dobra po Czartoryskich.7

Stan założenia w I połowie XIX w. obrazuje z grubsza Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r. Obejmowało ono duży obszar położony na wschód od drogi z Tulnik i na północny-zachód od stawu Wielki Siemień. Na osi drogi z Tulnik stały tam 3 budynki otaczające prostokątne podwórze, a obok nich (na zachód) dwa inne budynki. Wszystkie one zajmowały prostokątny teren. Na południowy-wschód i wschód od nich mieściły się 3 ogrody użytkowe, a na południowy-wschód od nich dziedziniec otoczony innymi budynkami. Dalej na wschód, południe i południowy-wschód mieściły się inne ogrody (zapewne użytkowe), z których jeden zajmował obszerny teren ciągnący się aż do młyna i drogi do Wólki Siemieńskiej. Na miejscu obecnych stawów rybnych znajdowały się mokradła. Na wschód od dworu a na północ od mokradeł leżały zabudowania i ogrody wsi. Przy skrzyżowaniu drogi z Tulnik z obsadzoną aleją drogą do Wólki Siemieńskiej i drogą do folwarku Działyń stała kapliczka z figurą Chrystusa, wzniesiona na przełomie XVIII i XIX wieku, istniejąca do dzisiaj. Na zachód od zabudowań dworskich, przy drodze do Wierzchowin stał natomiast drewniany krzyż. Ponadto, na południe od budynków dworskich stała istniejąca do dziś kapliczka z figurą św. Jana, wzniesiona na przełomie XVIII i XIX wieku. Brak przekazów historycznych nie pozwala na bardziej dokładne odtworzenie kompozycji założenia. Sądząc jednak ze sposobu oznaczenia ogrodów dworskich, takiego samego jak ogrodów chłopskich, przypuszczać można, że ogrody dworskie miały charakter przede wszystkim użytkowy, a ich zieleń ozdobna rosła głownie w alejach i szpalerach sadzonych przy drogach dojazdowych lub ogrodowych i przy granicach poszczególnych części funkcjonalnych założenia lub przy granicach poszczególnych ogrodów.

Prawdopodobnie po uwłaszczeniu, w związku z odpływem siły roboczej oraz zmniejszeniem areału gruntów, majątek Siemień nastawił się na produkcję stawowo-rybną. Na bagnach między ogrodami, wsią a młynem wykopano wówczas kompleks stawów zimowych i wycierowych. Mniej więcej około 1870 r. rozplanowano też na nowo kompozycję założenia (w tym teren obecnego parku). Na miejscu dawnej rządcówki (stojącej między ogrodami) wzniesiono istniejący do dziś murowany dwór, usytuowany frontem na północny-zachód. Przed dworem urządzono obszerny podjazd przecięty rowem prowadzącym do stawu ogrodowego sięgającego aż do drogi wiejskiej. Do podjazdu prowadziła od brukowanej drogi z Tulnik droga w alei lipowej. Na północ od podjazdu oraz dworu, a także na wschód i południe od dworu oraz na południowy-zachód od podjazdu urządzono park obejmujący kilka wnętrz otoczonych grupami drzew i krzewów ozdobnych, wśród których pozostawiono rosnące wcześniej stare drzewa. Przeprowadzono tam swobodne drogi spacerowe pozwalające na oglądanie wnętrz. W sumie uzyskano dość ładną kompozycję krajobrazową, graniczącą od wschodu i południa z kompleksem stawów.

Na południe od parku, a na zachód od stawów mieścił się obszerny sad, graniczący z aleją przy drodze tulnickiej oraz z drogą od młyna do Wólki Siemieńskiej. Na północ od sadu stały w sąsiedztwie parku jakieś budynki gospodarcze lub inne.

Prostokątny teren dawnych zabudowań dworskich usytuowanych na osi drogi tulnickiej nabrał charakteru gospodarczego. Podwórze przedzielała tam aleja prowadząca do dawnego dworu (stanowiąca przedłużenie alei przy drodze tulnickiej). Rosły tam też inne drzewa ozdobne przy granicach tej części założenia.

W roku 1889 Siemień liczył 268 mieszkańców, znajdował się tam młyn wodny, a ogólny obszar dóbr siemieńskich wynosił 3195 morgów (około 1598,5 ha), z czego grunty orne i ogrody zajmowały morgów 662, łąki morgów 223, pastwiska morgów 98, wody morgów 1192, lasy morgów 789, zarośla morgów 117, bagna morgów 57 i nieużytki morgów 59. W majątku stało 6 budynków murowanych i 22 budynki drewniane.8

W końcu XIX w. na miejscu drewnianego wzniesiono obecny, obszerny murowany młyn.

Aż do I wojny światowej na obszarze założenia nie zachodziły już większe zmiany. Teren parku był starannie pielęgnowany i uzupełniano tam nasadzenia ozdobne, a w stawach prowadzono gospodarkę rybną.

W 1915 r. podczas działań wojennych zniszczony został stary, drewniany dwór stojący na osi drogi z Tulnik, którego później już nie odbudowano. Po wojnie majątek nadal nastawiony był na produkcję rybną i rolną. Jego właścicielką była wówczas Gustawa Zaorska, która wydzierżawiła go Janowi Czarkowskiemu. W latach 1925-1926 część gruntów majątku została rozparcelowana.9 Na mapie wykonanej około 1927 r. widoczny jest obraz założenia zbliżony do kompozycji obecnej. Składało się ono z parku (w obecnych granicach), stawów, młyna, dużego sadu, zabudowań stojących między sadem a parkiem oraz z części gospodarczej położonej na północ od drogi ze wsi do Wierzchowiny (zabudowania zajmowały wówczas także teren położony między siedliskiem dworskim a wsią, obecnie zajęty przez pola uprawne). Ponadto, w południowo-zachodnim rogu założenia, w sąsiedztwie skrzyżowania dróg do Tulnik i młyna stał inny, duży budynek o nieznanym dziś przeznaczeniu, być może magazynowy.10 W północno-zachodniej części parku stały: oranżeria, lodownia, inspekty i magazyny ogrodnicze.11 Całość kompozycji, wraz z systemem stawów zajmowała obszar o powierzchni około 30 ha.

Aż do roku 1944 nie dokonywano (z wyjątkiem nowych nasadzeń) żadnych zasadniczych zmian w ukształtowanej już w pełni kompozycji. Na przełomie lipca i sierpnia 1944 r. przechodzące tędy oddziały wojsk polskich spaliły dwór, w którym znajdował się wówczas magazyn zbożowy.12

Po zakończeniu działań wojennych część gruntów majątku rozparcelowano, natomiast pozostałe grunty i stawy przejęło Państwowe Gospodarstwo Rybackie. Część terenu założenia otrzymała też Gminna Spółdzielnia, która na terenie dawnych sadów założyła punkt skupu i piekarnię oraz na północ od parku wybudowała w 1967 r. budynek mieszczący najpierw restaurację „Parkową", a później sklep. Po utworzeniu w 1972 r. gminy Siemień w południowo-zachodniej części założenia, na terenie dawnych sadów, zlokalizowano zespół gminnych obiektów administracyjno-usługowych: ośrodek zdrowia, lecznicę zwierząt, posterunek Milicji Obywatelskiej, bibliotekę i kiosk. Ponadto w pobliżu restauracji wzniesiono remizę strażacką i budynek gospodarczy.

W części zajętej przez Państwowe Gospodarstwo Rybackie dokonano w okresie powojennym wielu zmian. W latach 60. na miejscu oranżerii i inspektów wzniesiono dwa budynki mieszkalne i jeden budynek gospodarczy. Na terenie położonym między sadem a parkiem wzniesiono dwa murowane budynki mieszkalne i dwa budynki gospodarcze. W części gospodarczej rozebrano stare budynki, a wzniesiono sześć nowych. Poza tym teren budynków gospodarczych oraz częściowo park ogrodzono siatką. W parku, na południowy-wschód od dworu postawiono budynek gospodarczy i ubikację. Obszar założenia uległ zmniejszeniu do około 21 ha na skutek wycięcia dawnego sadu i zabudowania części terenu po tym sadzie, zabudowania części terenu parku i wyburzenia zabudowań części gospodarczej.13

Pozbawiony opieki park ulegał powolnej dewastacji i do lat 80. XX w. zarósł gęsto samosiewami drzew i krzewów. Zanikła tam większość dróg spacerowych, przybyło natomiast wydeptanych ścieżek. Zaniedbany też został staw parkowy, który zarósł sitowiem i dopuszczono do zamulenia stawów rybnych.

Do lat 80. XX w. z elementów układu przestrzennego Siemienia istniejących w XVI i XVII wieku zachowały się: staw Wielki Siemień, droga do Tulnik, droga do wsi i droga wzdłuż brzegów stawu Wielki Siemień, a także zapewne lokalizacja młyna. Drogi te, podobnie jak staw i rzeczka Tyśmienica wraz z dopływami wyznaczały szkielet późniejszej kompozycji przestrzennej. Spośród elementów powstałych w XVIII w. lub nawet wcześniej i w I połowie wieku XIX zachowały się: wszystkie główne drogi jezdne, część terenu zabudowań dworskich (część gospodarcza założenia), część terenu dawnego dużego ogrodu użytkowego (później sadu), położona między drogą do młyna, drogą tulnicką oraz stawami i obecnym parkiem, a także część starych drzew w alejach i w parku i kapliczka wzniesiona na przełomie XVIII i XIX w. Najwięcej elementów przetrwało do lat 80. XX w. z ostatniej fazy rozwoju założenia, przypadającej na II połowę XIX w. Były to: dwór, piwnica lodownia przy stawach, zachowane fragmenty kompozycji parku (podjazd, droga do podjazdu, staw ogrodowy, część wnętrz i część roślinności parkowej), kompleks stawów rybnych, rowy (z wodą i bez wody) oraz część starych drzew w alejach i w części gospodarczej. Ponadto zachowała się część nasadzeń dokonywanych na początku XX w. i w okresie międzywojennym.14

W roku 1983 na terenie założenia występowały 43 gatunki i odmiany drzew i krzewów i rosło tu wiele starych drzew pochodzących z różnych okresów historycznych, przy czym większość z nich rosła na terenie parku. Najstarszym drzewem założenia był osiemnastowieczny jesion wyniosły o średnicy pnia 210 cm, rosnący na północny-zachód od stawu parkowego, niestety w nienajlepszym stanie zdrowotnym. Rosło tu też wiele drzew z początku i z I połowy XIX w.: jesion wyniosły o średnicy pni 70-140 cm, rosnący przy podjeździe, jesion o średnicy pnia 150 cm, rosnący na północ od dworu, jesion o średnicy pnia 130 cm, rosnący na południe od podjazdu, kasztanowiec o średnicy pnia 100 cm, rosnący na południ od podjazdu, jesion o średnicy pnia 115 cm, rosnący na południe od dworu, klon pospolity o średnicy pnia 125 cm, rosnący w północnej części parku, lipa o średnicy pnia 120 cm, rosnąca na zachód od stawu parkowego, jesion o średnicy pnia 120 cm, rosnący na północ od podjazdu, 4 lipy o średnicach pni 100-124 cm, rosnące w alei prowadzącej do podjazdu, lipa o średnicy pnia 115 cm, rosnąca na wschód od stawu parkowego, lipa o średnicy pnia 110 cm, rosnąca w części gospodarczej (pozostała z alei prowadzącej do nieistniejącego już drewnianego dworu), 4 lipy o średnicach pni 105-110 cm, rosnące przy drodze tulnickiej i przy drodze do stawu Wielki Siemień oraz 2 topole białe o średnicach pni 2015 i 215 cm, rosnące na północ i na południe od dworu. Część z tych drzew była w dobrym stanie zdrowotnym i miała charakter pomnikowy. Dużą ilość pozostałych starych drzew założenia można było podzielić na 3 grupy wiekowe. Drzewa pochodzące z II połowy XIX w. (lipy, kasztanowce, jesiony, klony, wierzby i topole białe) miały średnice pni od 60 do 100 cm, a wierzby do 136 cm, Drzewa pochodzące z początku XX w. osiągały średnice pni 50-70 cm, a drzewa sadzone w okresie międzywojennym XX w. miały średnice pni od 40 do 60 cm. Występujące w parku liczne drzewa młode w większości wyrosły z samosiewów na skutek braku konserwacji parku. Młode drzewa sadzone stanowiły tu nieliczne wyjątki. Podobnie krzewy zarastające znaczne połacie parku i zniekształcające jego kompozycję w większości wyrosły z samosiewów. Występowała też w Siemieniu pewna ilość żywopłotów (przy podjeździe, dworze i drodze tulnickiej), a całość uzupełniały drzewa i krzewy owocowe pozostałe po dawnych sadach lub rosnące w licznych ogródkach przydomowych.15

Na uwagę zasługuje doniosła rola założenia w kształtowaniu krajobrazu całej miejscowości. Obszerny teren zajmowany dawniej przez wszystkie części kompozycji, powiązany z wielkim stawem, rzeką i łąkami nadrzecznymi oraz zabudowaniami wsi z wyróżniającym się kościołem zawsze był i nadal jest widoczny z daleka stanowiąc osnowę układu przestrzennego miejscowości. Krajobrazowy park, rozległe przestrzenie stawów, długie aleje i powiązane z nimi zabudowania stwarzają wiele zróżnicowanych widoków i korzystnie wpływają na kształtowanie się warunków mikroklimatycznych i siedliskowych okolicy.16

Obecnie wyremontowany dwór stanowi siedzibę Gospodarstwa Rybackiego Siemień spółki z o.o.

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Siemień - dwór

Dwór i park dworski w Siemieniu - stan współczesny
Publ. www.dwory.cal.pl

 

Siemień - park

Widok z góry na dwór i park dworski w Siemieniu - stan współczesny
publ. www.siemien.pl

 

Siemień - stawy

Widok z góry na kompleks stawów dworskich w Siemieniu - stan współczesny
Publ. www.atlaswsi.pl

 

Źródła:

1 Długosz Jan, Liber beneficiorum dioecesis cracoviensis, t. II, Kraków 1864, s. 548

2 Źródła dziejowe, t. XIV, Małopolska, t. IV, Warszawa 1886, s. 350-351, fragment rejestru poborowego z 1531 r.

3 Źródła dziejowe, t. XV, Małopolska, t. IV, Warszawa 1886, s. 37a, fragment rejestru pogłównego 1676 r.

4 AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kol. VI, sekcja VIII

5 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. X, Warszawa 1889, s. 544

6 Informacje ustne Roseszczuka Stanisława, zam. w Siemieniu; Paprocki B., Herby rycerstwa polskiego, Kraków 1858

7 Fijałkowski D., Kseniak M., Parki wiejskie Lubelszczyzny, Warszawa 1982, s. 95

8 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. X, Warszawa 1889, s. 544

9 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3527, parcelacja części majątku Siemień, 1925-26

10 Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, Mapa taktyczna Polski, skala 1:100000, WIG, około 1927, pas 42, słup 35

11 Informacje ustne Lipińskiej Kazimiery, zam. w Siemieniu

12 Informacje ustne Lipińskiej Kazimiery, zam. w Siemieniu

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siemieniu, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siemieniu, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

15 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siemieniu, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siemieniu, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

Inne źródła:

AP Lublin, Akta Pełnomocnika Wojewódzkiego PKWN do spraw Reform Rolnych w Lublinie, nr 250

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, SiemieńKategoria:dworski