Sobole

Park dworski - krajobrazowy, powstały jako część większej kompozycji w końcu XIX w., w wyniku przebudowy osiemnastowiecznego, regularnego założenia dworsko-ogrodowego zlokalizowanego na miejscu szesnastowiecznej siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Sobole

Gmina: Ulan Majorat

Położenie obiektu: na terenie opadającym ku północy do rzeki Bystrzycy, na północny-zachód od wsi Sobole, nieopodal drogi ze wsi do Rozwadowa i Sętek (na zachód od niej) i przy drodze do Domaszewnicy, pierwotnie biegnącej południową granicą założenia

Sobole to stara wieś o początkach sięgających co najmniej XV wieku (wzmiankowana już w 1418 r.). Według rejestru poborowego z roku 1531 Sobole były podzielone pomiędzy następujących właścicieli: „Jacobi st Helie, lan ½. Jacobi Boguffal, lan ¼. Alberti cun fratribus, lan ½, Catherine Anne Zophie, lan ¼. Ibidem in Sobole mol. (endinum) 1".¹

Powyższy zapis świadczy, że w tym czasie własność sobolewska była rozdrobniona, więc trudno doszukiwać się tam jakiejś znaczniejszej siedziby dworskiej. W latach następnych zaszły tam prawdopodobnie jakieś zmiany własnościowe, gdyż następny rejestr w roku 1552 wymienia już jako jedynego właściciela Jana Riskowskiego [Ryszkowskiego - przyp. EBK], mającego ośmiu poddanych chłopów.² Z kolei rejestr poborowy z 1580 r. przedstawia władanie Sobolami następująco. „Sobole, p. Wojciech Sobol i od sąsiad swych od 4 włók, które sami orzą fl. 2, od zagrody bez roli gr. 4, od szewca Wojciecha gr. 8, p. podstarości od 2 włók osiadłych fl. 2, Stanisław Tiburczi z bratem od półwłóczka gr 7 ½. Summa fl. 4 gr. 27".³ Być może ujęta w rejestrze z 1552 r. własność Jana Riskowskiego z ośmioma poddanymi, to ta sama własność, którą rejestr z roku 1580 przedstawia jako własność pana podstarościego. Rejestr poborowy z 1620 r. przedstawia podobny obraz rozdrobnienia włości, przy czym nadal utrzymuje się tu większy dział Ryszkowskich.

W I połowie XVII w. Sobole były nadal niewielką, jednowioskową włością, o której wyglądzie nie wspominały żadne źródła historyczne, toteż nie można nawet w przybliżeniu określić wyglądu ówczesnej dworskiej.

W II poł. XVII w. nastąpiła pewna koncentracja tych dóbr i w roku 1673 odnotowano tu dwóch właścicieli - Wojciecha Szabrańskiego i Mikołaja Domańskiego z Siemienia.⁴ W I połowie wieku XVIII Sobole stanowiły własność Antoniego Rozwadowskiego, syna Stanisława, chorążego łukowskiego, który w roku 1743 zapisał jakieś swe dobra w Sobolach Antoniemu Szaniawskiemu, synowi Stanisława, jego sukcesorom oraz niejakiemu Pawłowskiemu.⁵

Sądząc z pozostałości terenowych, przypuszczalnie w XVIII wieku dokonano przebudowy tej siedziby, położonej nad rzeką Bystrzycą w miejscu obecnego założenia, przy czym po przebudowie całość miała regularny układ kompozycyjny i składała się z kilku części funkcjonalnych, w tym, z części gospodarczej i ogrodów.

W każdym razie na początku XIX w. mamy już do czynienia z rozbudowaną kompozycją dworsko-ogrodową zajmującą prawie cały teren dzisiejszego parku i nieistniejącego już dziś sadu. Zostało to uwidocznione na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r.⁶ W oparciu o istniejące jeszcze w terenie ślady można było ustalić, że było to założenie regularne, kwaterowe, ze szpalerami i alejami drzew rosnącymi po granicach kwater oraz stawami położonymi w północnej części ogrodów, w sąsiedztwie rzeki. Ogród kwaterowy otaczający dwór, zajmujący w przybliżeniu obszar dzisiejszego parku, posiadał prawdopodobnie charakter częściowo użytkowy, a częściowo ozdobny i był kontynuacją kwaterowej kompozycji powstałej wcześniej (być może ogrodu włoskiego). W skład założenia wchodził ponadto duży sad, położony na zachód od kwaterowego ogrodu przy dworze. Do regularnej kompozycji ogrodu należały też takie elementy jak kanał w kształcie litery L, szpaler lipowy przy zachodniej granicy ogrodu kwaterowego, aleja lipowa przy południowej granicy ogrodu oraz zabudowania dworskie, które stały prawdopodobnie na południe od ogrodu kwaterowego, a na północ od drogi do Domaszewnicy. Nie uległ zmianie stary system dróg biegnących w różnych kierunkach od wsi i zabudowań dworskich. Te stare drogi utrzymywały się także w późniejszych okresach rozwoju założenia i w większości istnieją do dzisiaj.

W 1789 r. Sobole należały do Józefa Rozwadowskiego, syna Michała, od którego w 1844 r. odkupił je Józef Drozdowski, syn Adama, za sumę 21675 rubli srebrem, który w tym okresie zakupił także inne dobra w tej okolicy. Z opisu folwarku w Sobolach, sporządzonego w 1846 r. wynika, że składały się nań następujące budynki: dwór z pięciocalowych bali, kryty gontem, wewnątrz tynkowany, długi na 27 łokci, szeroki na 16 łokci, wysoki zaś na 4,5 łokcia; drewniana kuchnia kryta słomą; takiż sam spichlerz oraz młyn wodny; drewniany folusz kryty gontem; kuźnia z drewna, kryta gontem, z mieszkaniem; dom murowany, z suszarni przerobiony, kryty gontem; dom z gorzelni przerobiony, z gontowym dachem; drewniana karczma, kryta strzechą; wozownia; stajnia; wołownia; obory; chlewy; cztery stodoły. W roku 1827 w Sobolach były 33 domy, w których mieszkało 93 mieszkańców.⁷

Sobole należały do Józefa Drozdowskiego, majora byłych wojsk polskich do jego śmierci w 1857 r.⁸ Dobra Sobole odziedziczył po nim bratanek Alojzy, syn Mikołaja i Tekli z Żyllów, ur. w 1818 r., który mieszkał w Warszawie i w roku 1872 sprzedał Sobole lekarzowi z Łukowa Sylwinowi Gerlachowi. Ten ostatni spowinowacony był z Alojzym Drozdowskim, ożenił się bowiem z jego siostrzenicą Marią, córką Mariana Przyłęckiego, dziedzica dóbr Grodzisk w Siedleckim i Marianny z Drozdowskich.⁹

Nowi właściciele po kilku latach władania przystąpili do przebudowy i rozbudowy założenia. Około 1880 r. został wzniesiony drewniany dwór (użytkowany w latach 80. XX w. jako budynek szkolny) oraz rozpoczęto budowę nowej części gospodarczej, zlokalizowanej na południe i południowy-wschód od dworu i ogrodów przy dworze.

Teren ogrodów kwaterowych podczas przebudowy trwającej do początkowych lat XX w. został przekomponowany w duchu krajobrazowym. Powstały wówczas kolisty podjazd przed dworem i krajobrazowe wnętrze na północ od dworu. Przez to wnętrze otwierał się widok z dworu na staw, położony w północnej części parku oraz na rzekę i łąki nadrzeczne. Posadzono także nowe drzewa i krzewy nad stawem. Pozostawiono natomiast regularny układ kwater w północno-zachodniej części założenia, gdzie zachowano też szpaler lipowy, aleję lipową i kanał. Pozostawiono także, a nawet uzupełniono, regularne nasadzenia przy granicach parku, do którego włączono teren po dawnych zabudowaniach gospodarczych położony na południe i południowy-zachód od nowego dworu. Wycięto natomiast część szpalerów otaczających sad położony w zachodniej części założenia, po czym posadzono tam nowy sad produkcyjny. W nowej, obszernej części gospodarczej wzniesiono nowe budynki inwentarskie i magazynowe otaczające dwa rozległe podwórza gospodarcze. Granice części gospodarczej obsadzono szpalerami drzew, podobnie jak drogę dzielącą oba podwórza.

Na południowy-zachód od założenia, wykorzystując część drogi do Domaszewnicy i Andrzejowa, wytyczono pętlę spacerową połączoną z drugą drogą do Domaszewnicy, biegnącą wzdłuż południowej granicy parku i sadu. Pętla ta, okrążająca pobliski las, została obsadzona długim szpalerem różnych gatunków drzew (lip, morw, grochodrzewów i innych) i tworzyła specyficzną kompozycję krajobrazową.

W roku 1885 folwark Sobole liczył 1573 morgów ziemi (około 786,5 ha), z czego na grunty orne i ogrody przypadało 691 morgów, na łąki 118 morgów, na pastwiska 99 morgów, na lasy morgów 619, a na nieużytki morgów 46. Na terenie folwarku stały 2 budynki murowane i 30 drewnianych. Przy folwarku działał też młyn wodny na rzece Bystrzycy i wykorzystywano do celów gospodarczych pokłady torfu.¹⁰ W roku 1889 w części gospodarczej, położonej na wschód od parku, została zbudowana gorzelnia.¹¹ Około 1905 r. ustawiono przy zachodniej granicy parku figurę Matki Boskiej. Mimo, iż stała ona na osi alei lipowej prowadzącej do dworu została z niewiadomych przyczyn ustawiona twarzą ku południowi.¹² Być może takie ustawienie figury wiązało się z krajobrazową pętlą spacerową, a kapliczka była tu programowym zakończeniem spaceru. W takim przypadku musiała prowadzić do niej droga od południa, połączona z drogą do Domaszewnicy.

Po śmierci Sylwina Gerlacha w 1903 r. dobra w Sobolach odziedziczyły jego dzieci - Michał Antoni, Anna Popiel, Maria Hubert oraz Tekla Dąbrowska. Następnie Michał Gerlach (ur. w 1885 r., m. Jadwigi z Więckowskich) spłacił rodzeństwo i został jedynym dziedzicem folwarku. Był on postacią znaną w okolicy, należał do grona założycieli pierwszego w regionie kółka rolniczego (działającego w Łukowie w latach 1902-1906) i przewodniczącym rady gminy w Ulanie. Po jego śmierci w 1925 r. dobra sobolskie odziedziczyli jego żona Jadwiga oraz dzieci - Andrzej Marian, Tomasz i Maria Sabina.¹³

W czasie działań I wojny światowej częściowemu zniszczeniu uległy zabudowania części gospodarczej majątku. Po wojnie odbudowano je używając do tego celu pustaków betonowych, a także wzniesiono z takich pustaków obszerny czworak, usytuowany w parku na północny-wschód od dworu. W tym czasie dwór został skanalizowany, a w północno-zachodnim rogu parku, przy stawie, zbudowano boisko do gry w piłkę i kort tenisowy. Nad rzeką wzniesiono w północno-wschodnim rogu parku drewniany pomost kąpielowy. Obok niego ustawiono drewniany budynek przebieralni, a w niewielkiej odległości od tych obiektów postawiono dwie altany - „dzienną" i „wieczorową". Oprócz tego w okresie międzywojennym dokonano nowych nasadzeń w parku. Między innymi przed 1939 r. posadzono aleję świerkową przy nowej drodze łączącej dwór z częścią gospodarczą.¹⁴ Całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 11 ha.

Około 1935 r. ostatnia właścicielka Soboli - Maria z Gerlachów Dobromirska wyszła po śmierci pierwszego męża za mąż za niejakiego Żywieckiego, który był wcześniej rządcą folwarku. Żywiecki w szybkim tempie doprowadził do ruiny majątku. Po śmierci matki synowie Marii - Andrzej i Tomasz Dobromirscy - aby zaspokoić pretensje ojczyma wydzielili mu działkę gruntu i przystąpili do działań mających na celu uzdrowienie gospodarki majtku. Fundusze na ten cel uzyskali z parcelacji części gruntów majątku. Całą tę działalność przerwał wybuch II wojny światowej.

Podczas działań wojennych odsunięte od głównych szlaków komunikacyjnych założenie nie doznało poważniejszych zniszczeń. Po 1944 r. grunty majątku zostały rozparcelowane, a teren parku przejęła szkoła podstawowa, natomiast część gospodarczą przekazano Gminnej Spółdzielni.

W pierwszych latach po wojnie w budynku dawnego czworaka znajdowały się biura Gminnej Rady Narodowej. Zabudowania znajdujące się na terenie części gospodarczej zostały przez GS po 1956 r, sprzedane okolicznym rolnikom na cegłę. Wycięto drzewa owocowe w sadzie. Szkoła na powierzonym sobie terenie przeprowadziła szereg czynności zmieniających zasadniczo wygląd parku. Wycięto znaczną część dawnego drzewostanu i przekomponowano układ dróg parkowych, a także rozebrano taras widokowy dworu. W południowo-zachodnim rogu parku umieszczono działki szkolne i „ogródek geograficzny". Na zachód od dworu urządzono boisko żwirowe, a na północ od dworu ustawiono ustępy i szopy. Teren szkolny ogrodzono od południowego-wschodu i zachodu siatką. Około 1968 r. została przeprowadzona melioracja Soboli, podczas której zlikwidowano staw parkowy położony na północ od dworu oraz przekopano kanał wodny dodając do niego dwa ramiona i tworząc wyspę otoczoną rowami z wodą. Na początku lat 70. urządzono przed dworem kolisty kwietnik otoczony drogami i nasadzeniami młodych drzew ozdobnych. Posadzono też żywopłoty i drzewa przy drogach na wschód od dworu. W tym samym czasie urządzono wielofunkcyjne boisko szkolne otoczone bieżnią, sąsiadujące ze starym szpalerem lipowym wyznaczającym zachodnią granicę parku. W latach następnych w sąsiedztwie ustępu ustawiono murowany śmietnik, murowany garaż i dwie drewniane szopy. Poza tym, część parku położoną na północny-wschód od dworu przeznaczono pod uprawy warzyw, a w sąsiedztwie dawnego czworaka posadzono kwiaty.¹⁵ Jak widać, park był w okresie powojennym poddany różnym działaniom, które z jednej strony miały go upiększyć, a z drugiej dewastowały go i umniejszały jego estetykę.

Wszystkie zmiany i przekształcenia okresu powojennego doprowadziły do tego, że przestały istnieć takie części dawnego założenia jak sad i część gospodarcza, a park został w znacznym stopniu zdewastowany i z jego dawnej kompozycji pozostały nie powiązane ze sobą fragmenty. Straciła również łączność z innymi częściami założenia pętla spacerowa, chociaż zachował się dość duży fragment szpaleru rosnącego przy tej pętli (tylko w pewnym oddaleniu od parku). Na skutek zniszczeń obszar na którym zachowały się fragmenty dawnej kompozycji skurczył się do około 5,3 ha.¹⁶

Do lat 80. XX w. z najstarszej, szesnastowiecznej siedziby dworskiej w Sobolach przetrwały być może niektóre drogi, np. łączące założenie z wsią, czy wybiegająca na południowy-zachód od założenia droga do Wiktorowa, bądź połączona z nią droga do Domaszewnicy. Z regularnej, barokowej kompozycji istniejącej bez większych zmian jeszcze w I połowie XIX w. zachowały się: szpaler lipowy wyznaczający zachodnią granicę parku, dwie lipy z alei rosnącej niegdyś przy południowej granicy ogrodu kwaterowego (później prowadzącej do kapliczki), 3 lipy rosnące na wschód od dworu, lipa z dawnych nasadzeń przy granicy sadu (rosnąca na zachód od parku) oraz dwa przebudowane później ramiona kanału (dziś rowu, do których dowiązano później dwa inne tworząc wyspę), a także bardzo zdewastowany staw położony na północny-wschód od szpaleru lipowego. Z krajobrazowej fazy rozwoju Soboli, rozpoczętej w latach 80. XIX w., a zakończonych na początku wieku XX, zachowały się: dwór, drewniana kuźnia (później przebudowana na stodołę), kapliczka, część nasadzeń parkowych zgrupowanych w sąsiedztwie wody i przy granicach parku, fragmenty szpalerów rosnących dookoła części gospodarczej, szpaler lilaków przy południowej granicy dawnego sadu, część różnogatunkowego szpaleru przy pętli spacerowej oraz drogi tej pętli i przebudowana droga parkowa biegnąca na południowy-zachód od dworu. Spośród elementów wprowadzonych w okresie międzywojennym zachowały się: czworak, niewielka ilość drzew, w tym aleja świerkowa oraz droga w tej alei.¹⁷

W roku 1983 występowały na terenie założenia 33 gatunki drzew i krzewów, jednak nie było tu zbyt wiele starych drzew. Zresztą także drzew młodych nie rosło tu zbyt dużo. Większość zachowanych drzew starych rosła w szpalerze lipowym przy zachodniej granicy parku, w szpalerze przy dawnej pętli spacerowej, nad rowem z wodą i w alei świerkowej. Na pozostałych terenach założenia można było spotkać tylko pojedyncze stare drzewa. Najstarszymi drzewami parku, pochodzącymi z początku lub z I połowy XIX w. były lipy drobnolistne o średnicach pni 85-120 cm (3 rosnące na wschód od dworu, dwie w sąsiedztwie kapliczki, jedna przy południowo-zachodniej granicy dawnej części gospodarczej, jedna na zachód od parku, a pozostałe w szpalerze przy zachodniej granicy parku). Oprócz tego rosły w Sobolach drzewa sadzone w II połowie XIX w. oraz na przełomie XIX i XX w. Były to drzewa różnych gatunków o średnicach pni 50-80 cm oraz klony jesionolistne o średnicach pni do 90 cm i morwy białe o średnicach pni 40-70 cm. Część starych drzew założenia pochodziła z początku XX w. i z okresu międzywojennego. Do tej grupy wiekowej należały drzewa różnych gatunków o średnicach pni 30-50 cm i wyróżniała się wśród nich aleja świerkowa rosnąca na zachód od dworu. Oprócz drzew starych rosły na terenie założenia drzewa młode sadzone w sąsiedztwie dworu, przy drogach i przy granicach parku (nie zawsze zgodnie z zabytkowym układem obiektu) oraz wyrosłe z samosiewów i odrostów na pastwisku, w dawnej części gospodarczej i przy wyspie. Roślinność tę uzupełniały nieliczne krzewy ozdobne rosnące w sąsiedztwie dworu, żywopłoty przy drodze do dworu od strony wschodniej oraz duży kwietnik przed dworem. Zarośla prawie nie występowały, a nieliczne ich grupy rosły w rejonie wyspy, przy zachodniej granicy parku i przy drodze do Wiktorowa.¹⁸

Zniszczenie dużej części dawnej kompozycji sprawiło, że mimo iż obiekt położony był nad rzeką i w dość ładnym terenie, to jednak nie był szczególnie atrakcyjny widokowo. Poza tym, od zachodu widok na park częściowo przesłaniał las, więc najlepiej było go oglądać od południa i południowego-zachodu. W widoku na obiekt zwracały uwagę przede wszystkim niepowiązane ze sobą fragmenty dawnych nasadzeń - szpaler lipowy, aleja świerkowa, szpaler przy dawnej pętli spacerowej i kilka starych drzew w sąsiedztwie dworu.¹⁹

W 2003 r. dwór i park powróciły w ręce mieszkających w Warszawie spadkobierców dawnych właścicieli - Marii Dobromirskiej (córki Michała) i jej syna Janusza, którzy zakupili je na preferencyjnych warunkach od gminy Ulan-Majorat. Nowi właściciele wyremontowali drewniany dwór oraz murowany budynek folwarczny z lat 30. XX w. i urządzili w tym ostatnim ośrodek szkoleniowo-konferencyjny.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

Dwór w Sobolach - stan współczesny

Publ. www.parafia.ulan.republika.pl

Źródła:

¹ Źródła dziejowe, t. XIV, Małopolska, wyd. Pawiński A., Warszawa 1886, s. 386, Rejestr poborowy 1531

² Źródła dziejowe, t. XIV, Małopolska, wyd. Pawiński A., Warszawa 1886, s. 400, Rejestr poborowy 1532

³ Źródła dziejowe, t. XIV, Małopolska, wyd. Pawiński A., Warszawa 1886, s. 423

⁴ AGAD, Rejestr pogłównego Ziemi Łukowskiej, 1673

⁵ AGAD, nr 1743/1744, Księga grodzka łukowska, 1743

⁶ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kol. V, sekcja V

⁷ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. X, Warszawa 1889, s. 949; Czubaszek Krzysztof, Dzieje wsi Sobole, http://parafia_ulan.republika.pl/sobole.htm

⁸ Inskrypcja na nagrobku na cmentarzu parafialnym w Ulanie

⁹ Czubaszek Krzysztof, Dzieje wsi Sobole, http://parafia_ulan.republika.pl/sobole.htm; Informacje ustne Warpas Heleny, zam. w Sobolach, dawnej woźnej szkolnej

¹⁰ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. X, Warszawa 1889, s. 949

¹¹ Informacje ustne Warpas Heleny, zam. w Sobolach, dawnej woźnej szkolnej

¹² Informacje ustne Raczyńskiego Stanisława, zam. w Sobolach

¹³ Czubaszek Krzysztof, Dzieje wsi Sobole, http://parafia_ulan.republika.pl/sobole.htm

¹⁴ Informacje ustne Warpas Heleny, zam. w Sobolach, dawnej woźnej szkolnej

¹⁵ Informacje ustne Raczyńskiego Stanisława, zam. w Sobolach

¹⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Sobolach, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Sobolach, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Sobolach, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Sobolach, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa taktyczna WIG, skala 1:100000, około 1927

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Sobole, krzysztof kucharczykKategoria:dworski