Terebela

Ogród dworski - powstały po 1892 r. na miejscu założenia skomponowanego po 1820 r. na miejscy jeszcze wcześniejszej siedziby dworskiej istniejącej od XVI w.

Dawna nazwa: Niewęgłowszczyzna

Gmina: Biała Podlaska

Położenie obiektu: na zachód od Ciciboru, na wyniesieniu terenowym otoczonym pierwotnie mokradłami w dolinie rzeki Ryty, obecnej Klukówki, a dziś polami i łąkami z zabudową wiejską, na południe od drogi wiejskiej

Terebela, pierwotnie nosząca nazwę Niewęgłowszczyzna,¹ wchodziła niegdyś w skład majętności Cicibór (lub Ciciborek), nadanej w XVI w. przez hospodara na rzecz Niejakich Owłaszka i Juszka.² Włość ta należała w XVI wieku do Ziemi Brzeskiej.

W 1577 r. właścicielką dóbr ciborowskich była pani Piotrowa Kopciowa.³ Prawdopodobnie w roku 1579 dobra te wraz z całą włością brzeską przeszły w władanie Radziwiłłów.⁴ Istniejący w tym czasie w Niewęgłowszczyźnie folwark podlegał administracyjnie Ciciborowi i zazwyczaj razem z nim był wymieniany w źródłach. Nazwa Terebela utworzona została zapewne w XVII wieku i pochodzi od łacińskiego terra belle - piękna ziemia.

Najstarszy z zachowanych inwentarzy folwarku w Terebeli pochodzi z roku 1728 i pozwala wnioskować, że do tego czasu folwark ten miał charakter wyłącznie użytkowy i nie posiadał żadnej zauważalnej kompozycji ozdobnej. Inwentarz ten opisuje folwark w Terebeli następująco.

„Z przyjazdu wrota do folwarku dwoiste z furtą starą podpartą... Od wrót prosto idąc budynek... Ten budynek kryty częścią nad piekarnią słomą, częścią dranicami naprawy wszystek potrzebuje. Za tym budynkiem sadzawka, cembrowanie przegniłe. Idąc dalej po lewej ręce spichlerz z wystawą... słomą kryty z gruntu reperacji potrzebuje ponieważ w ziemię wszedł. Idąc dalej od spichrza stajnia stara w słupach zła... za tą stajnią chlewek stary zły na gęsi, za tą stajnią i chlewkami od przyjezdnych wrót, wrota dwoiste do obory na biegunach, drugie wrota na gumno pojedyncze na biegunach drewnianych. Ta obora budowana na słupach dookoła słomą kryta, Z podwórza do budynku idąc na gumno wrota dwoiste... To gumno w słupy dylami ogrodzone, Idąc dalej stodoła de nowo reperowana, do której stodoły wrót czworo z tarcic...".⁵

Następne inwentarze pozwalają zaobserwować różne zmiany w stanie folwarku, w tym pojawienie się w nim ogrodów. Poza tym folwark w Terebeli został pomiędzy rokiem 1728 a 1740 podzielony pomiędzy dwóch dzierżawców Imć Pana Gottofreda [Gotfryda?] Floerkę, doktora oraz Pana Goffa, kapitana, co spowodowało powstanie w obrębie Terebeli nowego, niewielkiego założenia folwarcznego.

Według inwentarza z roku 1740 w folwarku terebelskim istnieje już kilka ogrodów użytkowych.

„Z przyjazdu do dworu kołowrót stary między przęsłami z dylów starych, od którego w lewą stronę parkan niski z dylów starych bitych ku budynkowi staremu opadłemu. W prawej stronie obora drewniana, dyle opadły w ścianach... Przy tej stodoła drewniana do ogrodu pochylona... reperacji potrzebuje... W podwórzu sernik był, zawalił się. W ogrodzie piwnica z dylów bitych, wody dosyć w niej, niezła z szyją opadłą słomą poszyta oszarpana... Notandum stajenkę z oborą rozebrano do reperacji obory i mostu za karczmą.

Ogrody dworne

1.Ogród za spichlerzem, żyta staj dwie, grządek 30

2.Ogród za gumnem, gryki staj dwie, grządek 70

3.Ogród, gdzie była stajenka, pietruszki i pasternaku mało co na kawałkach, grządek 7

4.Ogród przeciw ulicy, jęczmienia zagonów 42, bzu 7, bobu 9, prosa 19, konopi 4

sadek za gumnem w ogrodzie 1 krzak wisien bez owocu, 3 grusz dziczek bez owocu

Opisanie folwarku w Terebeli po panu Goffie kapitanie podanego Imć Panu Doktorowi.

Wjeżdżając do dworu wrota stare z desek z furtką starą złą słomą poszyte. Przy tych chlewek drewniany dla świń słomą poszyty, drugi z przodu mały dla gęsi przybudowany pod jednym dachem. Dalej postąpiwszy koło sadku płot stary zapleciony do budynku. Budynek stary... słomą poszyty, częścią snopkami nowymi poszyty, częścią stare poszycie. Dalej postąpiwszy płot stary pleciony do spichlerza, tamże w końcu płota spichlerzyk nowy drewniany nie pokryty z wystawą, tylko krokiew trzy stoi nad szczytami. Przy tym szopa drewniana z jednymi wrotami... słomą poszyta niezła. Za tą stodoła podgniła drewniana... słomą poszyta. Powracając ku wrotom do wsi szopa nowa... przy tej stajenka...

Sadki w tym folwarku JMP Kapitana.

1.Sadek od wrót z przyjazdu, krzak śliwek i grusz 3 dziczek i dużo czerwonoboka [?] bez owocu żerdziami ogrodzony.

2.Sadek za budynkiem, w tym kilka krzaków śliwek i porzeczek krzaczek żerdziami ogrodzony. Z tego do pasieki wrota alias furtka między żerdziami... Pasieka sama za tymi 3 ulów starych bez pszczół".⁶

Kolejny inwentarz z roku 1796 podaje co następuje.

„Ten folwark we wsi Terebeli nad rzeką Ryta sytuowany, do którego z gościńca wjeżdżając z ulicy między parkanem a częstokołem wrota podwójne z tarcic na biegunach pod daszkiem dranicznym starym, na prawej stronie przęsło jedno parkanu dobrego z dylów przy którym wozownia z gumnem z dylów ciosanym w angut zabudowane, dawne, w ścianach jednak niezłe, po cztery przęsła w sobie mające, dach wozowni o trzech słupach. Gumna zaś o czterech, obydwa snopkami poszyte, stare do reperacji, do wozowni wrota z desek, chlew z wozownią wciąż postawione, ten zaś chlew przesypania potrzebuje, Budynek mieszkalny z tartego drzewa stary, na nim dach wpół z dranic, wpół snopkami pokryty, nad samą izbą czeladną od frontu reperowany wszystek... Przy izbie czeladnej piwniczka w ziemi kopana z wierzchu snopkami pokryta, ogród zaś z obu stron częstokołem ogrodzony.

Grunta do tego folwarku

4 włók Niewęgłowszyzna zwanych

1 włóka Subszczyzna

½ włóki Guzowszczyzna

2 włók Grabanówka i Kulichowska w Jagodnicy bez zasiewu".⁷

Z kolei w inwentarzu z 1811 r. czytamy co następuje.

„Z przyjazdu do Białły na końcu wsi folwark do którego brama podwójna sztachetowa... przez którą wjechawszy na dziedziniec mały, a po prawym ręku budynek mieszkalny stary, z drzewa brusowego zbudowany. Pokrycie onego w części słomiane a w części gontowe stare bardzo z kominem jednym... z frontu ganek na słupach drewnianych z ocembrowaniem drewnianym, gontami pokryty... bardzo stary... W tyle za budynkiem mieszkalnym chlew z chrustu w słupach i oczepach drewnianych zbudowany słomą poszyty, stary... dalej postępując szopa wraz z oborą z drzewa bitego w słupy budowana, poszycie słomiane stare na pięciu sochach... przy tej szopie stajenka z drzewa bitego budowana o dwóch przęsłach długości słomą poszyta, stara..., przy tejże obora druga bardzo stara z drzewa bitego budowana o trzech przęsłach długości, poszycie słomiane..., przeciwko tejże obory studnia drzewem ocembrowana z sochą żurawiem i oczepem... dalej postępując spichlerz wraz z stodołą pod jednym słomianym nakryciem... za spichlerzem w tyle stodoła druga na skład zboża z drzewa bitego budowana o czterech przęsłach długości, poszycie słomiane. Szopa blisko tejże stodoły na skład siana o dwóch przęsłach długości, poszycie słomiane... Dalej postępując blisko budynku piwnica w ziemi niedawno zbudowana, ściany w pułap z drzewa bitego, słomą poszyta... Ogrodzenie takowego folwarku płotem z chrustu znacznej reperacji potrzebuje.

Opisanie ogrodów dwornych

Ogrodów warzywnych cztery w ogóle obszerności morgów 3

Poletek... Rakowisko zwany morgów 28

Poletek w uroczysku Dworzysko morgów 4

Poletek w uroczysku Szubszczyzna morgów 1

Poletek w uroczysku Na Włóce morgów 3 ½

Poletek w uroczysku Zakrzewszczyzna morgów ½

Poletek w uroczysku Owczarowszczyzna morgów ½

Poletek w uroczysku Szelestowszczyzna morgów ½

Poletek w uroczysku Zazarze morgów 6

Poletek ugorowy za ulicą od zagumienia sielskiego aż do granicy Rokowisko zwanej morgów 8

Poletek ugorowy klin koło cerkwi morgów 2

Poletek ugorowy na Owczarowszczyźnie morgów 11

Poletek ugorowy na Guszowszczyźnie morgów 9".⁸

Przytoczony inwentarz informuje, że w Terebeli istnieje już cerkiew (widoczna na mapie z 1778 r.⁹) oraz że cały folwark wraz z poletkami ogrodowymi nadal ma charakter wyłącznie użytkowy. Można się też ewentualnie domyślać, że poletek w uroczysku Dworzysko może być położony w miejscu wcześniejszej siedziby pana kapitana Goffa.

Na przełomie XVIII i XIX wieku folwark terebelski znajdował się w posesji zastawnej u niejakiego Sutyńskiego, a w roku 1811 został przejęty w dziedziczną dzierżawę przez niejakiego Kotowskiego.¹⁰

W roku 1820 Prokuratoria Generalna Masy Radziwiłłowskiej sprzedała Cicibór i Terebelę niejakiemu Gruszeckiemu.¹¹ W roku 1827 we wsi i folwarku Terebeli było 17 domostw i 120 mieszkańców.¹²

Nowi właściciele osiedlili się w starym folwarku i przypuszczalnie zaczęli działalność od poprawy jego stanu. W I połowie XIX w. wzniesiono tam nowy, drewniany dwór oraz szereg innych zabudowań.

W II połowie XIX w., prawdopodobnie drogą dziedziczenia, Terebela przeszła w ręce rodziny Pióro.¹³ Po ukazie uwłaszczeniowym majątek ten przestawiono na nowoczesną produkcje rolniczą. Wprowadzono tu dziesięciopolowy płodozmian i powiększono znacznie powierzchnię sadów nastawiając się na zaopatrzenie pobliskiej Białej. Majątek w Terebeli był wtedy średniej wielkości i posiadał gruntów ornych i ogrodów morgów 158, łąk morgów 158, lasu morgów 91, nieużytków morgów 13. Jeszcze w końcu XIX w. wszystkich 12 budynków folwarcznych (łącznie z dworem) było drewnianych.¹⁴

Zmianom w strukturze gospodarki towarzyszyła zapewne dążność właścicieli do nadania siedzibie bardziej reprezentacyjnego charakteru, toteż już w końcu XIX wieku istniał wokół dworu niewielki park o nieznanej dziś bliżej kompozycji. Przypuszczalnie w skład założenia wchodziły wtedy otoczony luźnymi grupami drzew i krzewów ozdobnych podjazd przed dworem, sad otoczony szpalerami drzew i część gospodarcza.

Na przełomie XIX i XX w. Terebela przeżywała okres świetności gospodarczej i w tym czasie został wzniesiony murowany dwór, usytuowany na południe od drogi do wsi, frontem na północ. Wzniesiono też wówczas 3 murowane obory (na wschód od parku),¹⁵ a kompozycja założenia otrzymała kształt, którego fragmenty przetrwały do lat 80. XX w. Od drogi ze wsi do pojazdu przed dworem prowadziła krótka aleja. Na wschód i południe od dworu i podjazdu mieścił się niewielki park ograniczony od zachodu szpalerem lipowym. W parku rosły swobodne grupy drzew liściastych i iglastych oraz krzewy ozdobne, a także szpalery leszczyn i grabów. Ponadto na północny-wschód od dworu stała w parku niewielka oficyna. Na zachód od parku mieścił się sad, otoczony od północy, zachodu i południa szpalerami lipowo-grabowymi. Na wschód od parku znajdowała się gospodarcza część założenia. Stały w niej 3 obory, czworak oraz inne zabudowania. Całość założenia zajmowała teren o kształcie prostokąta, przylegający od północy do drogi ziemnej prowadzącej do wsi i mający powierzchnię około 5,5 ha.

W czasie I wojny światowej Terebela nie uległa zniszczeniu. Obszar majątku w okresie międzywojennym wynosił 87 ha, a ostatnim przed II wojną światową właścicielem był tu Antoni Pióro.¹⁶

Również i w czasie II wojny światowej założenie nie poniosło większych strat. Po wojnie majątek został rozparcelowany, a resztówka, którą stanowił teren założenia dworsko-ogrodowego została oddana szkole, którą umieszczono w budynku dworskim. W dawnym czworaku ulokowano mieszkańców okolicznych wsi, których domostwa uległy w czasie wojny zniszczeniu. Nowi użytkownicy spowodowali szybką dewastację zabudowań i parku, przy czym najszybciej rozebrano zabudowania inwentarskie, a po nich w 1960 roku dwór. Materiał uzyskany z rozbiórki dworu został wykorzystany przy budowie liceum ogólnokształcącego w Białej.

Po roku 1960 teren dawnego założenia wydzierżawiany był rolnikom, którzy pogłębili dewastację parku. W roku 1976 teren ten przekazano Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w Ciciborze, która użytkowała go także w latach 80. XX w.¹⁷

Cały okres powojenny odznaczał się postępującą dewastacją założenia - oprócz zniszczenia zabudowań zlikwidowano sad, wycięto szpaler otaczający sad od południa, usunięto wiele drzew parkowych, całkowicie oczyszczono z roślinności i zaorano południowo-wschodni róg parku, pozwolono by tereny parkowe zarastały samosiewami krzewów i drzew oraz stopniowo zajmowano wnętrza parku na uprawy polowe.

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji założenia, jaka istniała w Terebeli w wiekach XVII i XVIII zachowała się jedynie ogólna lokalizacja założenia i droga wiejska. Z I połowy XIX w. przetrwały jedynie nieliczne, sadzone w tym okresie stare drzewa. Z kompozycji, jaka powstała w II połowie XIX w., a ostateczny kształt przybrała po 1892 r. zachowały się: większość terenu parku z pozostałościami kompozycji parkowej i sporą ilością starych drzew. Zachowała się także część nasadzeń wprowadzonych na początku XX w. i w okresie międzywojennym.¹⁸

W roku 1981 występowało na terenie założenia 28 gatunków drzew i krzewów. Kilka najstarszych drzew obiektu pochodziło z I połowy XIX w. lub z czasów jeszcze wcześniejszych. Były to: lipa drobnolistna o średnicy pnia 85 cm (rosnąca we wschodniej części parku), 2 jesiony wyniosłe o średnicy pni po 70 cm (rosnące na północ od miejsca lokalizacji dworu), 2 modrzewie europejskie o średnicach pni po 70 cm (rosnące w centrum parku), dąb czerwony o średnicy pnia 70 cm (rosnący w parku) oraz olsza czarna o średnicy pnia 80 cm (rosnąca na zakończeniu szpaleru otaczającego sad od zachodu). Kilka z tych drzew miało charakter pomnikowy. Większość starych drzew założenia pochodziła z II połowy XIX w. i osiągały one średnice pni od 50 do 70 cm. Do tej grupy wiekowej należały głównie lipy, jesiony, graby, kasztanowce oraz świerki pospolite i kłujące. Pozostałe stare drzewa parkowe (brzozy, jesiony, podrosty lip i grabów w szpalerach, dwie wejmutki i dwie wierzby) miały średnice pni 40-50 cm i pochodziły z nasadzeń okresu międzywojennego oraz pierwszych lat powojennych. Opisaną roślinność założenia uzupełniały nieliczne wiśnie i jabłonie, młode sadzone jesiony oraz zarośla składające się z krzewów ozdobnych (karagan, lilaków i śnieguliczek) oraz samosiewów drzew. Ponadto w południowej części parku rósł młody szpaler grabowy (prawdopodobnie wyrosły z odrostów po wycięciu starego szpaleru) oraz szpaler leszczynowy, grupy leszczyn i czeremch oraz kilka pojedynczych leszczyn. Mimo zachowania się sporej ilości starych drzew parkowych, całość kompozycji roślinnych parku byłą mało czytelna na skutek zarośnięcia dużych połaci parku przez zarośla, a także zniszczenia runa wnętrz parkowych przez pasące się tam bydło lub uprawy polowe.¹⁹

Podobnie jak dawniej, ulokowane na położonym na zachód od folwarku Cicibór wzniesieniu założenie w Terebeli (pierwotnie górujące nad okolicznymi rozlewiskami) było dobrze widoczne z otaczających pól i łąk i dzięki zachowaniu sporej części starych drzew parkowych wyglądało z dala dość atrakcyjnie. Z bliska to korzystne wrażenie umniejszała dewastacja wnętrz parkowych i ograniczenie widoków z parku przez ekspansywną młodą roślinność. Jedynie z terenu dawnego sadu rozciągał się ku południowi szeroki widok, jaki odsłonił się po wycięciu graniczącego z sadem szpaleru.²⁰

Obecnie park znajduje się w rękach prywatnych, odbudowano tu dwór, a park ogrodzono.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Dwór w Terebeli - stan współczesny
Publ. www.dwory.cal.pl

Park i dwór w Terebeli - stan współczesny
Publ. www.rppp.pl

Źródła:

¹ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 4347, Inwentarz folwarku Terebelli, 30 czerwca 1796

² Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 121

³ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 26

⁴ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 44

⁵ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 4345, Inwentarz podawczy folw. Terebelli z rewizji roku niżej wykazanego P. Aronowi z woli Jaśnie Oświeconey księżny Jejmość Dobrodziki... 1728

⁶ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 4346, Inwentarz podawczy JM Panu Gottofredowi Floerkę Doktorowi wsi Terebelli, folwarku starego i po Panu Goffie kapitanie... 22 lipca 1740

⁷ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, Inwentarz folwarku Terebelli czyli Niewęgłowszczyzny zwanej,,, 1796 30 czerwca

⁸ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 4550, Inwentarz Terebelli z opisaniem wszelkiego zabudowania... 10 maja 1811 roku

⁹ Biblioteka Zielińskich w Płocku, nr 62, Mappa wsi Terebeli Do folwarku Ciciborskiego Należącey sporządzony w roku 1778

¹⁰ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 4351, Inwentarz folwarku Terebelli... 2 października 1811 r.

¹¹ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 4348, Kopia inwentarza Folwarku Terebella z 1728 r. - na okładce dziewiętnastowieczny dopisek „przedana z Ciciborem Gruszeckiemu w 1820 r."

¹² Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII, Warszawa 1892, s. 302 (hasło Terebella)

¹³ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 304

¹⁴ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII, Warszawa 1892, s. 302

¹⁵ Informacje ustne Cybuli Stanisława, zam. w Terebeli

¹⁶ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 304

¹⁷ Informacje ustne Cybuli Stanisława, zam. w Terebeli

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna parku w Terebeli, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna parku w Terebeli, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

²⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna parku w Terebeli, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

AGAD, Zbiory Kartograficzne, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

AGAD, Zbiory Kartograficzne, nr 181-1, Mapa Galicji Wschodniej Metzburga XVIII/XIX w.

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, TerebelaKategoria:dworski