rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeTurów

Ogród dworski - eklektyczny, powstały w II połowie XIX w. na miejscu folwarku założonego w latach 20. XVIII w. i rozbudowany w okresie międzywojennym XX w.

Dawna nazwa: Turów

Gmina: Kąkolewnica

Położenie obiektu: na południe od wsi Turów, w otwartym terenie, na wschód od traktu Międzyrzec Podlaski - Radzyń Podlaski

 

Początki wsi Turów sięgają przełomu XIV i XV wieku, a najdawniejsza znana wzmianka o Turowie pochodzi z 1418 r., kiedy to biskup krakowski Albert przyłączył tę wieś do parafii łukowskiej. W tym czasie mieszkało tu 9 kmieci osiadłych.1 Na początku XVI w. Turów podzielony był między wielu drobnych właścicieli należących do licznie tu osiadłej szlachty zagrodowej. W roku 1531 było tu 40 osad podzielonych między „multorum nobilium".2 Dwa lata później dziedzicami tej wsi byli: Sebastian Branicki, kanonik krakowski, Dominik i Adam Gutowie, Piotr, Jakub i Mikołaj Braniccy, Klembowski i Kazanowski.3 Rejestr poborowy z 1580 r. podaje, że płaci „pan Andrzej Kazanowski od 3 półwłóczków fl. 1, gr. 15 1/2; od komornicy bez bydła gr. 2; od Jana Branickiego z włóki i z czwarcizny fl. 1, gr. 7 ½, od zagrody bez roli gr. 40; Turowski od 6 włok osiadłych fl. 6. Summa fl. 10, gr. 14.4

Jak podaje ksiądz Adolf Pleszczyński opierając się na dostępnych mu źródłach archiwalnych dóbr międzyrzeckich, przez cały wiek XVII aż do 1720 r. Turów podzielony był na szereg drobnych włości wciąż zmieniających właścicieli.5 Taka sytuacja zapewne uniemożliwiała założenie w Turowie folwarku, toteż do XVIII wieku istniały tu tylko gospodarstwa chłopskie. Dopiero w latach 20. XVIII w. ksiądz Michał Hryniewiecki skupił główne części Turowa i złożył folwark o funkcjach głównie użytkowych. Poza jego władaniem pozostała tylko część zwana Klembowszczyzną (Kłębowszczyzną).

Wkrótce po założeniu folwarku Hryniewiecki zastawił Turów Stanisławowi Opalińskiemu, ówczesnemu dziedzicowi Międzyrzeca. Kolejna właścicielka Międzyrzeca, kasztelanowa krakowska Maria Zofia Sieniawska odkupiła Turów przed 1728 r. od sukcesorów nieżyjącego ks. Hryniewieckiego. Jednakże dopiero książę August Czartoryski zakończył procesy toczone o pewne sumy z sukcesorami Hryniewieckiego i zakupił dwie części Turowa znajdujące się do tego czasu w rękach braci Rozwadowskich. Proces przejmowania całego Turowa przez Czartoryskich zakończył książę Adam Czartoryski, który w 1785 r. nabył prawem dziedzicznym od panów Strzygockich i Karwowskich dwie mniejsze część Turowa zwane Kłębowszczyzną.6

Można przypuszczać, że w XVIII w. istniały w Turowie co najmniej dwa założenia  - jedno na części ks. Michała Hryniewieckiego oraz drugie zwane Kłebowszczyzną. Założenie istniejące w części Michała Hryniewieckiego, a należące następnie do Czartoryskich, usytuowane było na południe od wsi Turów, w miejscu obecnego założenia. Natomiast Kłębowszczyzna znajdowała się na północny-zachód od wsi, przy drodze do Żakowoli. Jaszcze na mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r. oznaczone zostały oba te folwarki.7

Zaznaczony na tej mapie folwark założony przez Hryniewieckiego zajmował wschodnią część dzisiejszego założenia, leżącą w pobliżu istniejącego już wcześniej stawu. Folwark osiemnastowieczny zajmował zapewne podobny teren. Schematyczne oznaczenie folwarku na mapie z 1839 r. nie pozwala jednak na wyciąganie bardziej szczegółowych wniosków dotyczących kompozycji tego założenia.

Drugi folwark, ulokowany na północny-zachód od wsi, został zapewne zlikwidowany w II połowie XIX w., być może po ukazie uwłaszczeniowym 1864 r. Wtedy rozbudowano folwark założony przez Hryniewieckiego powiększając go o tereny położone od strony szosy Radzyń - Międzyrzec. Turów stał się też ośrodkiem Klucza Turowskiego dóbr międzyrzeckich należących wówczas do Potockich. W skład tego klucza oprócz Turowa z tartakiem w Bedlnie wchodziły folwarki: Aleksandrówka, Rogoźnica i Witraż.8 Ogólny obszar folwarku turowskiego wynosił w tym czasie 3447 morgów (około 1723,5 ha), z czego gruntów ornych i pod zabudowaniami było 765 morgów (około 382,5 ha), łąk i pastwisk 574 morgów (około 287 ha), lasów i zarośli 2003 morgów (około 1001,5 ha), nieużytków 105 morgów (około 52,5 ha).9

W II połowie XIX w. założenie otrzymało kształt przestrzenny, w jakim bez większych zmian przetrwało do 1944 r. Na wschodnim krańcu długiej alei dojazdowej wiodącej od szosy radzyńskiej (obsadzonej lipami i kasztanowcami) znajdował się tam duży drewniany dwór poprzedzony kolistym podjazdem, zwany przez mieszkańców wsi pałacem. Wokół dworu znajdował się niewielki park, obejmujący zapewne także staw. Na północny-zachód od dworu zlokalizowane były czworaki (stojące wzdłuż drogi biegnącej północną granicą założenia, równolegle do drogi dojazdowej), a na południowy-zachód od dworu mieściło się podwójne wnętrze z dziedzińcem gospodarczym. Pozostałe tereny ogrodu, otoczone jeszcze w końcu XX w. resztkami szpalerów, zajmowały pierwotnie sady.10

W okresie międzywojennym na zachód od szosy ulokowano na gruntach folwarcznych kościół parafialny i związaną z nim plebanię. Grunty na ten cel ofiarowała Maria z Tarnowskich Potocka.11 Wokół kościoła i plebanii dokonano nowych nasadzeń stanowiących swoiste przedłużenie kompozycji założenia od strony zachodniej. Po rozbudowie całość kompozycji zajęła obszar o powierzchni około 17,5 ha.

Podczas II wojny światowej pełnomocnikiem właściciele Artura Potockiego był w Turowie Konstanty Wojtaszczyk. Zorganizował on wśród pracowników administracji folwarcznej konspiracyjną organizację. Została ona zadenuncjonowana, a wszystkich pracowników folwarcznych aresztowali Niemcy na przełomie 1942 i 1943 r., po czym wywieźli ich do Oświęcimia.12

Po wojnie folwark został rozparcelowany, przy czym pozostawiono resztówkę o powierzchni około 20 ha, którą objęło Nadleśnictwo Międzyrzec Podlaski. Folwarczne zabudowania mieszkalne i gospodarcze zostały rozebrane, a na potrzeby Nadleśnictwa zbudowano w latach 50. XX w. niewielki budynek, który po przeniesieniu Nadleśnictwa do Radzyniu około 1970 r. przeznaczono na mieszkania dla pracowników leśnych. Pozostałe tereny założenia podzielono między różnych użytkowników - SKR Krynki (później Jurki), Nadleśnictwo oraz rolników indywidualnych, którzy wznieśli tu szereg nowych budynków mieszkalnych i gospodarczych. Następował też proces niszczenia dawnych ogrodów, zastępowanych przez łąki, pastwiska i nowe sady sadzone tam, gdzie ich przedtem nie było. Doprowadziło to do prawie całkowitego zniszczenia dawnej kompozycji ogrodowej, uniemożliwiającego dziś bliższe poznanie tej kompozycji, mimo że zachowała się dość spora liczba starych drzew sadzonych w różnych fazach rozwoju założenia. W wyniku zniszczeń powierzchnia, na której zachowały się pozostałości dawnej kompozycji zmalała do około 11,0 ha.13

Do lat 80. XX w. z kompozycji folwarku założonego w latach 20. XVIII w. przetrwały: droga dojazdowa (biegnąca później w alei posadzonej w II połowie XIX w.), staw, droga biegnąca po wschodniej granicy kompozycji oraz niektóre stare drzewa. Z elementów wprowadzonych podczas rozbudowy mającej miejsce w II połowie XIX w. zachowała się do tego czasu część drzew z lipowo-kasztanowcowej alei dojazdowej, przetrwała część drzew parkowych i nasadzeń przy dawnym podjeździe, część drzew w północno-wschodniej części założenia, a także droga biegnąca wzdłuż północnej granicy założenia, pozostałości budynku gospodarczego stojącego na północny-zachód od stawu i murowana stodoła. Z okresu międzywojennego XX w. zachowały się: kościół, plebania z ogrodem, a także część starych drzew rosnących na terenie założenia oraz w sąsiedztwie kościoła i plebanii.14

W roku 1986 roślinność obiektu składała się z 31 gatunków i odmian drzew i krzewów, jednak większość terenu założenia pozbawiona była zadrzewień ozdobnych (część zajmowały sady). Stare drzewa rosły przy drogach i ogrodzeniach, w sąsiedztwie stawu oraz w sąsiedztwie budynków mieszkalnych wzniesionych obok miejsca, gdzie stał dawniej dwór, a także przy zagrodzie zlokalizowanej na północny-wschód od założenia. Trzy najstarsze drzewa obiektu rosły przy drodze do Szóstki, miały średnice pni 110, 115 i 125 cm i pochodziły z początku XIX w. Z I połowy XIX w. pochodziła grupa drzew różnych gatunków (5 kasztanowców, 8 lip, 3 wiązy, klon i świerk) o średnicach pni 80 do 100 cm, rosnących w różnych punktach założenia. Z II połowy XIX w. przetrwały drzewa różnych gatunków o średnicach pni 60 - 80 cm. Poza tym rosły w obrębie założenia stare drzewa różnych gatunków o średnicach pni 40 - 65 cm pochodzące z różnych lat I połowy XX w. lub posadzonych w latach 50. XX w. a nawet na początku lat 60. tego stulecia.

Młode drzewa sadzone i wyrosłe z samosiewów grupowały się w Turowie, podobnie jak drzewa stare, przy drogach i ogrodzeniach. Krzewów było niewiele i w większości tworzyły one grupy o charakterze zaroślowym, rosnące przy ogrodzeniach i drogach. Oprócz tego występowały w Turowie młode olsy nad stawem i olsy na południowy-wschód od stawu.15

Mimo znacznych zniszczeń kompozycji założenie zachowało jeszcze sporo starych drzew, które były dość dobrze widoczne z szosy i okolicznych pól, podobnie jak wiodąca do obiektu aleja dojazdowa. Ciekawie rysowały się przy tym grupy starych drzew w północno-wschodniej części założenia, tj. w rejonie lokalizacji dawnego dworu. Ponadto lokalną dominantą widokową był kościół (związany funkcjonalnie i kompozycyjnie z założeniem). Niestety wnętrza obiektu nie były atrakcyjne gdyż ich dawna kompozycja została w znacznym stopniu zniszczona. Trudno też było odnaleźć jakiekolwiek związki kompozycyjne lub widokowe tych wnętrz z otoczeniem.16

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Pleszczyński Adolf, Opis historyczno-statystyczny parafii międzyrzeckiej, Warszawa 1911, s. 29

2 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII, Warszawa 1892, s. 649

3 Pleszczyński Adolf, Opis historyczno-statystyczny parafii międzyrzeckiej, Warszawa 1911, s. 29

4 Źródła dziejowe, t. XIV, Małopolska, wyd. Pawiński A., Warszawa 1886, Rejestr poborowy 1580 r., s. 423

5 Pleszczyński Adolf, Opis historyczno-statystyczny parafii międzyrzeckiej, Warszawa 1911, s. 29

6 Pleszczyński Adolf, Opis historyczno-statystyczny parafii międzyrzeckiej, Warszawa 1911, s. 29

7 AGAD, Zbiory Kartograficzne, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

8 Informacje ustne Stoli Piotra, zam. w Turowie; Informacje ustne Łopackiego Stanisława, zam. w Jurkowie

9 Pleszczyński Adolf, Opis historyczno-statystyczny parafii międzyrzeckiej, Warszawa 1911, s. 35, Statystyka dóbr międzyrzeckich 1886

10 Informacje ustne Stoli Piotra, zam. w Turowie

11 Informacje ustne Stoli Piotra, zam. w Turowie

12 Informacje ustne Stoli Piotra, zam. w Turowie; Informacje ustne Łopackiego Stanisława, zam. w Jurkowie

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Turowie, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Turowie, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

15 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Turowie, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Turowie, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, TurówKategoria:dworski