rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeWoroblin

Park dworski - krajobrazowy, powstały około połowy XIX w. na miejscu wcześniejszego folwarku, stanowiący część większej kompozycji rozbudowanej w latach 1904-1939

Dawna nazwa: Woroblin

Gmina: Janów Podlaski

Położenie obiektu: na południowy-zachód od doliny Bugu, pierwotnie na południe od wsi i przy drodze z Łozowicy do Błonia, po wschodniej stronie tej drogi i na północny-wschód od doliny bezimiennego strumienia

 

Wieś Woroblin istniała już co najmniej w XV wieku. W wieku XVI należała częściowo do majątku Czyżewicze, a częściowo do majątku Łozowica, położonych na prawym brzegu Bugu. W roku 1569 nastąpiło dokładniejsze rozdzielenie dwu wymienionych części - Łozowickiej i Czyżewickiej. W części Czyżewickiej, należącej do Bohdana Kuczuka Czyżewskiego i jego brata Aleksandra Kuczuka Łazuckiego, było wtedy sześciu gospodarzy, dla których wymierzono 4 włóki i 19 morgów pól i łąk. Reszta wsi znajdowała się wówczas w części należącej do dworu w Łozowicy i była zastawiona przez Jerzego Illinicza u Mikołaja Kiszki, a następnie podarowana przez tegoż Illinicza Stanisławowi Mogilnickiemu. Podział Woroblina dotyczył jedynie gruntów ornych i chłopów osiadłych w tej wsi. Lasów i łąk nie dzielono „dla wielkiej wody", czyli wylewów Bugu zmieniających konfigurację terenu.

W roku 1597 Semen Aleksandrowicz i Anna z Telatyckich Kuczukowie Łazuccy sprzedali swoją schedę w Łazutach i Woroblinie Wasylowi Łazuckiemu.

W I połowie XVIII wieku mamy do czynienia z dalszym podziałem Woroblina. W tym czasie część włościan woroblińskich odrabiała pańszczyznę do Łozowicy, część do Czyżewicz, a nadto dwóch do Krzyczewa.

Mniej więcej od połowy XVIII w. mamy jednak do czynienia z procesem jednoczenia dóbr Woroblin. W 1752 r., po nabyciu Łozowic przez Jana Grotthusa ustała pańszczyzna do Czyżewicz, a w roku 1758 ówczesny dziedzic Krzyczewa Ksawery Hornowski odsprzedał swoich dwóch chłopów z Woroblina Grotthusom za sumę 4 tys. złotych polskich.

Pierwszy dwór w Woroblinie powstał prawdopodobnie po roku 1758, tj. po zjednoczeniu całej wsi w rękach Grotthusów. Ze względu na dość znaczne oddalenie od będącej ośrodkiem dóbr Łozowicy, w Woroblinie ulokowano folwark i siedzibę rządcy. Folwark ten widoczny jest na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r. - znajdował się na południe od wsi, na miejscu obecnego dworu przy drodze z Łozowicy do Błonia, po wschodniej stronie tej drogi.

W roku 1767 Józef Dulemba nabywa od Grotthusów dobra Łozowice wraz z wsiami Rudawiec i Woroblin. W rękach Dulembów pozostawały one aż do 1814 r., kiedy to synowiec Dulemby sprzedał Joachimowi i Annie i Iwaszkiewiczów Bryndzom Łozowice, a następnie, w tym samym roku, Woroblin.

W roku 1858 nastąpiły działy rodzinne, w których wyniku Woroblin przeszedł w ręce Ludwika Bryndzy, co oznaczało całkowite usamodzielnienie się Woroblina i przekształcenie go w ośrodek samodzielnych dóbr. Do rodziny Bryndzów (którzy później dodali do swego nazwiska drugi człon - Nacki) Woroblin należał aż do 1939 r. Ostatnim przed II wojną światową właścicielem majątku był znany w powiecie bialskim działacz społeczny Ludwik Bryndza-Nacki. Założył on w 1904 r. Kółko Rolnicze (nielegalne w początkowym okresie działalności). Wspólnie ze Stanisławem Rosenwerthem był największym udziałowcem prosperującej w Janowie przez I wojną światową Kasy Pożyczkowo-Oszczędnościowej. Jak na czasy międzywojenne XX w. Ludwik Bryndza-Nacki prowadził gospodarkę dość postępową, m.in. założył obszerne sady o powierzchni sięgającej 45 ha i dążył do powiększenia areału gruntów. W roku 1930 powierzchnia majątku wynosiła 396 ha, a w roku 1939 - 519 ha. Przeważały tam łąki i lasy.

Prawdopodobnie obecny murowany dwór worobliński powstał po roku 1858 (po przejęciu dóbr przez Ludwika Bryndzę). Dwór ten został otoczony niedużym, przylegającym do drogi parkiem. Park ten był z kolei częścią większego założenia zajmującego przylegający do drogi dojazdowej prostokątny teren, który można było podzielić na 3 zasadnicze części funkcjonalne - park (zajmujący północny narożnik kompozycji), część gospodarczą (zajmującą zachodni jej narożnik) i sad otoczony szpalerami drzewa (zajmujący wschodnią i południową część kompozycji). Pomiędzy częścią gospodarczą a parkiem biegła droga dzieląca dalej sad na dwie części. Część gospodarcza ogrodzona była od północnego-wschodu murowanym parkanem.

W parku urządzono przed dworem kolisty podjazd, wzdłuż granic parku oraz wokół podjazdu posadzono drzewa ozdobne różnych gatunków, a drogę dojazdową obsadzono różnogatunkową aleją.

Woroblin - 1870

Woroblin dwór, podjazd, oficyna i drzewostan parku w 1870 r.
Publ. www.nawolyniu.pl

Prawdopodobnie w II połowie XIX w. wykopano w Woroblinie kompleks stawów zlokalizowanych na południowy-zachód od dworu, za lasem rosnącym przy strumieniu. (Droga z Błonia do Woroblina biegła w latach 80. XX w. po grobli pomiędzy dawnymi stawami, przy czym na skraju lasu droga ta tworzyła rondo wokół kolistego stawu, gdzie zapewne znajdowały się niegdyś jazzy łączące obydwa duże stawy. Z ronda wybiegała w kierunku północno-wschodnim poprowadzona po grobli droga, biegnąca wzdłuż południowej granicy założenia, przy części gospodarczej i sadzie oraz dalej przez pola.)

Na początku XX wieku rozpoczął się okres intensyfikacji produkcji, gdyż właściciel Woroblina rozwinął produkcję sadowniczą na dużą skalę. Proces ten był kontynuowany w okresie międzywojennym. Założono wówczas na zachód od dworu i alei dojazdowej duże sady o powierzchni ponad 40 ha. Sady te graniczyły od północnego-wschodu z drogą ziemną (prowadzącą dalej na zachód do łąk za strumieniem) oraz od zachodu ze strumieniem, a od południa z łąkami nad strumieniem. Sady te przecięte były dwiema drogami biegnącymi od alei dojazdowej ze wschodu na zachód. Podczas zakładania sadów pozostawiono duży stary dąb (mający w 1980 r. 190 cm średnicy pnia). Po rozbudowie całość kompozycji zajmowała wraz ze stawami i sadami obszar o powierzchni około 150-160 ha.

W latach międzywojennych powiększono dwór o dwie boczne przybudówki, z których wschodnia mieściła kuchnię, a zachodnia pokoje gościnne. Na południowy-zachód od dworu ustawiono wówczas kamień młyński służący za stolik ogrodowy. Park ogrodzono siatką, którą osłonięto niestrzyżonymi żywopłotami. Podczas prac budowlanych wykopano też według relacji mieszkańców dodatkowy staw położony w sadzie na wschód od części gospodarczej.

Woroblin - szkic - lata międzywojenne XX w.

Szkic sytuacyjny ukazujący rozmieszczenie zabudowań dworskich w Woroblinie w latach międzywojennych XX w.

 

Po 1 września 1939 r. podczas przemarszów wojsk założenie w Woroblinie zostało zdewastowane.

W roku 1944 majątek został częściowo rozparcelowany, w tym parcelacja objęła część sadów, z których pozostawiono 20 ha sadów państwowych. Sady te wraz z terenem otaczającym dwór oraz nierozparcelowane inne grunty majątku przeszły we władanie Państwowego Gospodarstwa Rolnego w Roskoszy, który gospodarował tam jeszcze w latach 80. XX w.

PGR przeznaczył dwór na mieszkania dla swoich pracowników oraz w latach 50. rozebrał zniszczone zabudowania gospodarcze, na których miejscu wzniósł nowe (co ostatecznie spowodowało całkowite zniszczenie dawnej kompozycji części gospodarczej). Na północny-zachód od dworu jego mieszkańcy wznieśli w parku dwie murowane piwnice i drewnianą szopę, a w parku (na południe od dworu) zlokalizowane zostały dwa murowane budynki gospodarcze i 2 ogródki warzywne. Park ulegał powolnej dewastacji i zarósł samosiewami drzew i krzewów. Odnowiono za to część dużych sadów oraz ogrodzono park, część gospodarczą i sad przy dworze. Ogólna powierzchnia sadów uległa jednak zmniejszeniu (ich miejsce zajęły pola uprawne, dwie zagrody chłopskie i staw).

W latach 50. powiększono też założenie o prostokątny teren przeznaczony pod uprawę porzeczek. Teren ten przylegał do południowo-wschodniej granicy sadu przy dworze i został otoczony szpalerami śliw. Mimo to, po zniszczeniu części sadów, kompozycji części gospodarczej i stawów powierzchnia założenia zmalała do około 33 ha.

Do lat 80. XX w., oprócz samej lokalizacji założenia, raczej nie zachowały się żadne elementy kompozycji folwarku założonego po 1758 r., gdyż zostały one zastąpione przez elementy późniejszej, dziewiętnastowiecznej kompozycji założenia dworsko-ogrodowego należącego do Brzyndza-Nackich. Z tej ostatniej zachował się w części parkowej dwór oraz przetrwały ślady podjazdu i część starych drzew. (Część gospodarcza uległa całkowitej zmianie i nie zachowały się tam żadne stare budynki gospodarcze.) Zachowały się też szpalery wokół sadu, który został odnowiony w okresie międzywojennym, a także przetrwała część nasadzeń alei dojazdowej. Z kompozycji systemu stawów pozostały jedynie groble oraz mały okrągły staw na osi drogi dojazdowej. Spośród elementów wprowadzonych w okresie od 1904 do 1939 r. przetrwały do lat 80. XX w.: większa część sadów położonych na zachód od dworu i alei dojazdowej, układ dróg w tych sadach, duża część roślinności, kamień młyński pełniący rolę stołu ogrodowego, przybudówki dworu i niewielki staw w sadzie przy dworze.

W roku 1980 roślinność obiektu składała się z 28 gatunków drzew i krzewów ozdobnych i owocowych. Najstarszym drzewem założenie był wówczas rosnący na terenie dużych sadów pomnikowy dąb szypułkowy o średnicy pnia 190 cm (zapewne osiemnastowieczny). Ponadto 100-200 lat liczyły stare lipy, jesiony i klony rosnące w parku i wzdłuż północnej granicy sadu przy dworze, które osiągały 80-95 średnicy pni. Na terenie założenia rosła też duża liczba drzew sadzonych w II połowie XIX w., osiągających średnice pni 50-65 cm (lip, klonów, jesionów, dębów), rosnących w alei dojazdowej, w parku i w szpalerach otaczających sad. Oprócz tego na terenie obiektu rosły drzewa różnych gatunków o średnicach pni 40-50 cm, pochodzące z nasadzeń dokonywanych w latach 1904-1939. Występowały one w parku, w alei dojazdowej i w szpalerach otaczających sad. Poza tym założenie obfitowało w młode samosiewy i podrosty drzew i krzewów, tworzących liczne zarośla. Na terenie parku rosła także niewielka liczba sadzonych młodych drzew.

Aby właściwie ocenić rolę, jaką niegdyś założenie odgrywało w krajobrazie, należałoby oglądać całość łącznie z nieistniejącym już stawami. W czasie gdy istniały rozległe lustra wody, las przy strumieniu, aleja dojazdowa, park wokół dworu, sad, zabudowania gospodarcze oraz łąki in pola połączone były w jedną całość obejmującą znaczne połacie krajobrazu o formak zarówno naturalnych, jak i podporządkowanych regułom geometrycznej kompozycji. W okresie międzywojennym w skład tej kompozycji włączono ponadto duże powierzchnie nowych sadów.

W latach 80. XX w. z powodu zniszczenia stawów i zerwania powiązań drogi przy stawach z terenem przy dworze rola obiektu w krajobrazie znacznie zmalała. Z otoczenia wyróżniały się więc głównie aleja dojazdowa oraz roślinność parku i szpalerów wokół sadu przy dworze. Jednak ze względu na to, że założenie oddzielone było od wsi Błonie lasem przy strumieniu, nie było ono z tej strony z daleka widoczne. Od strony wsi Woroblin zwracał uwagę widok na zwarty drzewostan północno-wschodniej granicy założenia oraz widok na duże sady ciągnące się do strumienia.

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Woroblin - dwór

Dwór w Woroblinie - stan współczesny
Publ. www.dwory.cal.pl

 

Źródła:

AGAD, Zbiory Kartograficzne, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Akty izdavajemyje Vilenskoj Archeograficeskoj komissijej dla razbora drevnich aktov, t. XIV, Wilno 1888, s. 185-188, inwentarz majątku Cieleśnica z 1570 r.

Caruk Jan, Monografia Janowa Podlaskiego, Biała Podlaska 1934, s. 25-27

Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 86 i 256

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII, Warszawa 1893, s. 945

Księga adresowa Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1930

AP Lublin, Urząd Wojewódzki Lubelski, Wydział Rolnictwa i Reform Rolnych, Sprawy wyłączeń od obowiązku parcelacyjnego, nr 1038, Akta wyłaczeń majątku Woroblin (w tym schematyczny plan majątku)

Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 195, s. 74-75

Informacje ustne Andrejuka Eugeniusza, zam. w Cieleśnicy

Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Woroblinie, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, WoroblinKategoria:dworski