Ogrody średniowiecza

Fragment części ogólnej „Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego” z 1988 r.
autorstwa Ewy Bończak-Kucharczyk, Józefa Maroszka i Krzysztofa Kucharczyka

[Poniższej cytowany jest tekst z Katalogu z 1988 r.]

U początków sztuki ogrodowej stoi spotkanie człowieka z naturą i jego świadoma w tej naturze działalność. Niekiedy ogranicza się ona do wyboru miejsca siedziby. Kiedy indziej polega na wydobyciu z przyrody i zachowaniu szczególnie pięknych elementów. W końcu zmierza do jej kształtowania.

Stąd naturalny krajobraz i jego poszczególne elementy na zawsze określają oblicze powstających kompozycji ogrodowych.

Kompozycje te pojawiają się na Białostocczyźnie wraz z rozwojem osadnictwa w XV w. Wówczas obszar ten w znacznym stopniu porastały puszcze, a zakładane siedziby lokowano głównie w dolinach rzek. Następowały wtedy trzebieże lasów, lecz większość osad leżała w bezpośrednim otoczeniu puszczańskim. Dlatego początkowo nie prowadzono większych zadrzewień i nie starano się naśladować ani doskonalić natury. Próbowano natomiast wykorzystać najcenniejsze gaje i kompleksy leśne. Specyficznym dla tych terenów przykładem tego typu działalności były monarsze dwory myśliwskie założone w największych ówczesnych kompleksach puszczańskich: Białowieża, Wodziłówka koło późniejszego Knyszyna i Krynki. Zlokalizowano je w najbardziej wartościowych krajobrazowo i zapewne przyrodniczo ostępach. Zachowane do dziś w uroczysku Stara Białowieża relikty nasadzeń dębów z końca XV i z XVI w. świadczą też o ingerencji człowieka w stan tych uroczysk. Zasadzono tu lub wydzielono z kompleksów lasów puszczańskich gaj stanowiący nie tylko teren polowań, ale także uprzyjemniający miejsce postojów i wypoczynku.

Podobną rolę pełniły też dąbrowy otaczające Wodziłówkę i Knyszyn.

W innych siedzibach ochroną lub kultem otaczano pojedyncze stare drzewa, źródła lub głazy, często związane jeszcze z tradycją pogańską. Dopatrywać się tego możemy w Bobrze Wielkiej, gdzie jednym z ważniejszych elementów siedziby był parowiekowy wiąz (nazwany później świętym gabem) oraz w Kątach koło Dziadkowic, gdzie spotykamy podobny okaz dębu, a także w pobliskich Malewicach, gdzie rósł szpaler kilkusetletnich dębów. Te nieliczne przykłady dokumentują fakt tworzenia kompozycji zieleni i wprowadzania ozdobnych nasadzeń w bardzo odległych czasach.

Masowe występowanie kultu świętych źródeł odróżnia tereny Białostocczyzny od pozostałych ziem Polski. Pogaństwo trwało tu znacznie dłużej, toteż źródła te szybko zaadoptowane zostały przez chrześcijaństwo i stały się miejscem religijnej kontemplacji. Oddalone od siedzib ludzkich, zawsze położone były w pięknym krajobrazie. Były to swoiste, często nawiedzane ustronia służące „odnowie duchowej i fizycznej”. Miejsca te do dziś są kultywowane, m.in. święta woda koło Wasilkowa, Krynoczka w Puszczy Białowieskiej i źródła w Miłkowicach Maćkach, Knorydach, Kotłach, Ladach, Korycinie, Zawykach i Kożanach. Jednym z największych ośrodków tego typu kultu jest źródło u stóp Świętej Góry w Grabarce.

Analogiczną rolę pełniły cmentarze przy świątyniach, wznoszonych w ówczesnych miastach i w sąsiedztwie powstających wówczas dworów. Cmentarze te, podobnie jak obiekty sakralne, otaczano nasadzeniami.

Inne średniowieczne kompozycje ogrodowe powstawały równocześnie z rozwojem sieci osadniczej, a ich kształt przestrzenny uzależniony był w dużej mierze od typu osady.

Nie zachowały się żadne przekazy pisane ani ikonograficzne ukazujące stan lub formy tych kompozycji sprzed połowy XVI w. Bez wątpienia jednak wielu nowo zakładanym siedzibom towarzyszyły ogrody pełniące chociażby wyłącznie funkcje użytkowe.

Proste grzędy jarzyn, niezbędnych ziół i kwiatów sąsiadujące z drzewostanem naturalnych lasów i gajów dały początek układom bardziej skomplikowanym, w których wygrodzona przestrzeń ogrodu zamykana była dodatkowo ścianami szpalerów i alei, a wnętrze wyposażano w altany, chłodniki i ławy.

Stopniowo powstawały siedziby, przy których funkcjonowało kilka odrębnych ogródków i ogrodów o różnym przeznaczeniu (ziołowych, kwiatowych, warzywnych, owocowych), nie powiązanych ze sobą kompozycyjnie. Pojawiają się też ogrody o kilku wnętrzach, które dały początek rozmaitości kompozycji kwaterowych.

Związek tych ogrodów z zabudowaniami był najczęściej zupełnie przypadkowy. Dużo mniej przypadkowy bywał wybór miejsca pod ogród, podyktowany warunkami terenu i dostępnością wody.

Mimo że nie posiadamy żadnego przekazu historycznego informującego o wyglądzie jakiegokolwiek średniowiecznego ogrodu na tych terenach, pewną wiedzę o ich ówczesnych kompozycjach czerpać można z bardziej znanych obiektów powstających tu na przestrzeni XVI-XVII w., a utrzymanych w tradycjach sięgających zapewne czasów średniowiecza. Takich tradycyjnych układów dopatrywać się można w siedzibach, których ogród użytkowy lub kilka odrębnych ogrodów lokowano w pewnej odległości od zabudowań (np. w Dojlidach, Bacikach Średnich czy Orli) lub też w siedzibach, którym towarzyszyło kilka ogródków graniczących z różnego typu zabudowaniami (np. w Białostoczku, Rogowie, Zabłudowie, Topolanach, Hermanówce).

Zasadniczy wpływ na wygląd wielu kompozycji powstałych w czasach późniejszych wywarła lokalizacja pierwotnej średniowiecznej siedziby. Od tej lokalizacji zależał związek obiektu z krajobrazem a także możliwości wykorzystania wody i rozbudowy kompozycji wodnych, możliwości otwierania lub zamykania widoków, stosowania kreślonych gatunków drzew i krzewów lub możliwości ekspozycji wnętrz oraz dominant wysokościowych.

Niektóre elementy układów przestrzennych osad średniowiecznych, z racji na swoją funkcjonalność, okazały się niezwykle trwałe i z tego powodu wywarły duży wpływ na organizację przestrzeni i wygląd ogrodów w późniejszych epokach. Część z nich na stałe włączona została do późniejszych kompozycji przestrzennych. Do takich elementów należeć mogły główne trakty drożne, groble i przeprawy, wzgórza, stawy i cieki wodne, obiekty sakralne lub umocnienia obronne.

Naturalną oprawę siedzib i ogrodów średniowiecznych stanowiły łąki, lasy i puszcze, których część podlegała ochronie jako służące do polowań zwierzyńce.

Powstanie ogrodu, jego wielkość i układ przestrzenny uzależnione były od rangi siedziby. Różne też miejsce zajmował ogród w poszczególnych typach siedzib. Rozmaitość form osadniczych na terenie Białostocczyzny wyrażała się też w rozmaitości układów przestrzennych tych siedzib i towarzyszących im kompozycji ogrodowych.

Teren województwa białostockiego kolonizowany był przez mazowieckich osadników z zachodu oraz Rusinów, Litwinów i Jaćwingów ze wschodu. Oba kierunki kolonizacyjne niosły ze sobą odmienne formy osadnicze. Powstawały zarówno typowe dla ziem polskich osady zorganizowane w oparciu o wzory niemieckie, jak i litewskie osady jednodworcze.

Przenoszeniu się rodzin drobnego rycerstwa mazowieckiego towarzyszyło kopiowanie form istniejących w ich gniazdach rodzinnych. Należały do nich długie wsie chłopskie urządzone w typie ulicówki i sprzężone z wsiami osady dworskie, oddzielone od wsi strumieniami. Jako przykłady takich układów wskazać można Malewice, Łukawicę, Kalnicę czy Gąsówkę. Układy takie zachowały się w niewielu obiektach, bowiem w większości tych osad proces rozdrobnienia zatarł ślady sprzężenia i w miejscu jednego dworu powstały z czasem całe wsie z ludnością szlachecką i chłopską.

Wzorzec ten stwarzał warunki dla późniejszych przekształceń osiowych (głównie w czasach rozwiniętego baroku II poł. XVII w.). Przy dworze, nad strumieniem albo w jego sąsiedztwie zakładano równocześnie z budową dworu lub w czasach późniejszych ogrody. Budowano też młyny, kopano stawy i sypano groble. Elementy te podlegały później długiej ewolucji i wchodziły w skład większych kompozycji ogrodowych i parkowych. Jednak o miejscu i funkcji tych kompozycji w układzie przestrzennym osady i naturalnym krajobrazie decydowała często pierwotna, średniowieczna lokalizacja.

Znacznie lepiej jest znany podobny wzorzec osad bojarów, w których osiadali Rusini, Litwini, ale też i Polacy. Wsie bojarskie, ludności służebnej, która w warunkach podlaskich awansowała w XVI w. do kategorii drobnej szlachty, powtarzały układy znane z obszaru zasiedlenia rycerstwa mazowieckiego. Wsie bojarskie powstawały w pobliżu zamków i dworów hospodarskich pod Drohiczynem, Mielnikiem, Bielskiem Podlaskim, Surażem i Narwią. Dziś w dość licznych wsiach możemy odnaleźć charakterystyczne sprzężenie siedziby dworskiej z ulicówką wiejską. Wymienić należy siedziby w: Ańcutach, Czaczkach Wielkich, Hryniewiczach Dużych, Hoźnej (dziś Ogrodniczki), Ponarlicy, Lewickich, Czartajewie, Dobkach, Sasinach, Siekierkach, Sikorach i Turośni Kościelnej. Cechą charakterystyczną wielu osad bojarskich było usytuowanie siedziby dworskiej na zamknięciu osi ulicówki wiejskiej. Tam też często powstawały później osiowe kompozycje parków i ogrodów.

Typową dla Wielkiego Księstwa Litewskiego formą osadniczą w XV i w I poł. XVI w. było osadnictwo jednodworcowe. Specyficznymi jego cechami były oddalone od innych osad siedziby dworskie i chłopskie lokalizowane za polanach śródleśnych i „wydepczyskach” puszczańskich. Wzdłuż rzek: Niewodnicy, Białej, Turośnianki, Łosośnej, Świsłoczy, Biebrzy i innych powstawały całe ciągi tego typu siedlisk dworskich średniozamożnego bojarstwa litewsko-ruskiego i szlachty polskiej. Powstawały one bardzo licznie. Najliczniej zachowały się w podgrodzieńskim pasie osadniczym. Należą do nich m.in.: Bobra Mała, Bobra Wielka, Chreptowce, Jancewicze, Jaryłówka, Lewki, Łosośna, Sidra, Tołoczki, Zubowszczyzna, Zubrzyca, Andrzejewo i Pawłowicze.

Osady takie lokalizowano najczęściej na wzgórzach i wzniesieniach górujących nad dolinami i rozlewiskami rzek i strumieni, a niekiedy na koronach wyniosłych skarp nadrzecznych. Początkowo przy części z nich nie zakładano żadnego ogrodu, zadowalając się urokami naturalnego otoczenia. Przy części, wraz z rozprzestrzenianiem się terenów uprawnych powstawały nieznane nam dziś z formy ogrody użytkowe. Podobnie jak inne rodzaje osad, siedziby jednodworcze i powstające tam kompozycje ogrodowe ulegały na przestrzeni dziejów różnorodnym przekształceniom. Dały one początek wielu późniejszym, ciekawym kompozycjom pełniącym doniosłe funkcje w krajobrazie. Stwarzały też możliwości szerokich powiązań widokowych wnętrz ogrodowych z otaczającym terenem.

Od trzeciego dziesięciolecia XV w. trwa na obszarze dzisiejszego województwa białostockiego akcja tworzenia wielkiej własności ziemskiej, prowadzona przez najbogatsze rody litewskie. Od 1433 r. powstają dobra tykocińskie Gasztołtów, od ok. 1450 r. dobra białostockie Tabutowiczów, przed 1483 dobra gródeckie Chodkiewiczów, między 1477 a 1480 r. dobra siemiatyckie Sudymontowiczów, w pocz. XVI w. dobra orlańskie, waniewskie (w 1501 r.) i knyszyńskie (przed 1529 r.) Radziwiłłów, po 1509 r. dobra boćkowskie Sapiehów, a po 1513 r. dobra sidrzańskie Wołłowiczów. W dobrach tych prowadzono intensywną akcję kolonizacyjną. W bliskim sąsiedztwie gościńców powstawały wówczas siedziby wielkopańskie w Tykocinie na Kaczorowie (zniszczona w 1522 r.), w Białymstoku – Dojlidach, Gródku i Zabłudowie, w Siemiatyczach (na wzgórzu cerkiewnym), w Orli (na prawym brzegu Orlanki), w Waniewie koło Śliwna, w Knyszynie (późniejsza rezydencja królewska w mieście), w Boćkach i w Sidrze (na tzw. wzgórzu zamkowym). Te wielkopańskie siedziby, lokowane najczęściej na wzgórzach, posiadały cechy obronne i stąd część z nich zwano zamkami. Przypuszczać należy, że wzorem podobnych siedzib z innych rejonów Polski zakładano przy nich zamknięte, niewielkie, otoczone budynkami i ogrodzeniami ogrody ozdobne (kwiatowe, różane i ziołowe) oraz położone obok zabudowań, większe ogrody użytkowe. Wykorzystywać też musiano do spacerów i rozrywek położone w sąsiedztwie łąki i lasy, podobnie jak przeznaczone do polowań zwierzyńce puszczańskie.

Rozwój rezydencji sprzężony był z powstaniem targowiska i obiektu sakralnego, Na ogół rezydencje te oddzielone były od osad rolniczych i miejskich rzeką albo strumieniem, na których powszechnie zakładano młyny. Stawy młyńskie, strumienie, drogi łączące rezydencje z wsiami i osadami miejskimi, świątynie, pierwsze ogrody, gaje i inne ciekawe elementy naturalnego otoczenia stanowiły tu osnowę, na której rozwijały się układy przestrzenne miejscowości i różnego rodzaju późniejsze kompozycje ogrodowe.

Zapewne w czasach panowania Witolda (zm. 1432) zostały też zbudowane „zamki” będące siedzibami namiestników wielkoksiążęcych: w Drohiczynie, Mielniku, Bielsku Podlaskim (zniszczony w 1564 r.), Surażu i Brańsku. Funkcjonowały one podobnie do rezydencji wielkopańskich. Zbudowano je obok niezbudowanych grodzisk – pozostałości po grodach z X-XII w. Na tych grodziskach, poza ograniczonym terenem „zamków” lokowano prawdopodobnie ogrody użytkowe. Ogródki ozdobne – jeżeli były – i zielniki położone były wewnątrz „zamków” pomiędzy budynkami i ogrodzeniami.

W II poł XV w. powstały też najdawniejsze klasztory podlaskie: franciszkanów w Drohiczynie i bernardynów w Tykocinie. Spodziewać się należy, że oba wyposażone zostały w ogrody typu wirydarzowego lub inne, chociaż żadne przekazy na ten temat nie dotrwały do czasów obecnych.

Czytaj też:

Ogrody Odrodzenia

Ogrody kwaterowe końca XVI i pierwszej połowy XVII w.

Słowa klucze: ogrody średniowiecza, gaje, ogrody zamkowe, ogrody klasztorneKategoria:ogrody