Zalutyń

Ogród dworski - regularny, powstały zapewne na początku XVII w., przebudowany w II połowie XIX w. w duchu naturalistycznym

Dawna nazwa: Zalutynie, Zaluteń

Gmina: Piszczac

Położenie obiektu: na zachód od doliny rzeki Lutni, na terenie łagodnie opadającym do tej doliny, przy skrzyżowaniu drogi do Piszczaca (biegnącej północną granicą założenia) z drogą do położonego na północ od Zalutynia Chotyłowa (biegnącą na zachód od założenia)

Folwark w Zalutyniu powstał zapewne co najmniej na początku XVII w., wtedy bowiem na terenie dawnego województwa brzeskiego zakończyła się akcja kolonizacyjna.

Przed 1773 r. folwark ten należał do Jerzego Bogusławskiego, który sprzedał go w tym roku Samuelowi i Urszuli Józefowiczom.¹ W władaniu Józefowiczów Zalutyń znajdował się do roku 1825, kiedy to Dawid Józefowicz sprzedał go Kajetanowi Sadowskiemu. W rękach Sadowskich majątek ten pozostawał do 1890 r.

Należy sądzić, że do roku 1825 folwark w Zalutyniu nie posiadał ozdobnego charakteru, jednak brak wzmianek historycznych dotyczących wyglądu tego folwarku nie pozwala na wyciąganie miarodajnych wniosków dotyczących kompozycji tej siedziby i jej ogrodów. Dostępne źródła kartograficzne pochodzące z I połowy XIX w. - Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r. (dane na niej uwidocznione pochodzą z lat 20. XIX w.) oraz Mapa miasta Piszczaca oraz i klucza... z około 1825 r. - przedstawiają interesujący nas obiekt w sposób bardzo zgeneralizowany. Mapa z 1839 r. nie wprowadza nawet rozróżnienia na dwór (lub folwark) i wieś, określając obie te jednostki osadnicze jednym symbolem.²

Za czasów Sadowskich założenie zostało rozbudowane i skomponowane jako wieloczęściowa całość z wyraźnie wyodrębnionym parkiem, zajmująca teren o kształcie zbliżonym do kwadratu, połączony aleją z drogą do Chotyłowa. Został tam wzniesiony murowany dwór, przy którym znajdował się niewielki, regularny ogród ozdobny (być może stanowiący kontynuację wcześniejszej, regularnej kompozycji), który później został zgodnie z panującymi w sztuce ogrodowej tendencjami przekształcony w stylu naturalistycznym. Mimo tych przekształceń całość kompozycji ogrodowej zachowała regularny podział na kwatery wypełnione w częściach peryferyjnych sadem lub uprawami warzyw, a w sąsiadującej z dworem części centralnej nasadzeniami ozdobnymi. W skład założenia wchodziły także liczne zabudowania zgrupowane na północ i na wschód od dworu i ogrodów. Oś komunikacyjną stanowiła prowadząca od zachodu do dworu droga obsadzona aleją, odchodząca od drogi, prowadzącej do Chotyłowa (biegnącej na zachód od założenia). Północną granicę założenia wyznaczała droga wiodąca do Piszczaca.

W końcu XIX w. obszar majątku Zalutyń wynosił morgów 324 (około 162 ha), z czego gruntów ornych i ogrodów było 179 morgów (około 69,5 ha), łąk 27 morgów (około 13,5 ha), pastwisk 39 morgów (około 19,5 ha), lasów morgów 74 (około 37 ha), a nieużytków morgów 5 (około 2,5 ha). Na terenie majątku stał 1 budynek murowany (dwór) i stało 14 budynków drewnianych. We wsi Zalutyń znajdowały się wówczas 3 gospodarstwa, a obszar gruntów chłopskich wynosił morgów 58 (około 29 ha).³

W roku 1890 dobra Zalutyń nabył za sumę 79,5 tys. rubli srebrem Aleksander Jabłoński.⁴ Już w roku 1896 dobra te od spadkobierców Aleksandra Jabłońskiego zakupili Arseniusz i Aleksandra Parchomieńko, by niecałe dwa lata później odsprzedać je Józefowi Bosiackiemu.⁵ Do tego czasu dobra zostały znacznie zadłużone w Rosyjskim Banku Włościańskim, który przejął je od Józefa Bosiackiego 17 stycznia 1897 r. i rozpoczął parcelację gruntów majątku.⁶

Po I wojnie światowej parcelacja prowadzona była nadal, a w jej wyniku obszar majątku spadł poniżej 50 ha.⁷ Resztówka ta sprzedana została w latach 20. Stanisławowi Komorowskiemu, który wydzierżawił ją Michałowi Muriaszowi.

W okresie międzywojennym XX w. dokonano w obrębie założenia nowych nasadzeń oraz na południowy-zachód od dworu ustawiono na kopcu z otoczaków figurę Matki Boskiej. Całość kompozycji zajmowała wówczas obszar o powierzchni około 11 ha.

Okres II wojny światowej założenie przetrwało bezzawodowej  większych zmian. Do około 1946 r. w majątku przebywała żona właściciela Maria. Następnie teren założenia przejęło państwo i przystąpiono do organizacji tu szkoły zawodowej o profilu metalowym i stolarskim. W latach 50. dawna część gospodarcza założenia została przekazana Zakładowi Doskonalenia Zawodowego w Lublinie, który zorganizował tu magazyny oraz zakład produkcji stolarskiej. Część gospodarcza została wówczas bardzo przekształcona, wzniesiono tu bowiem nowe zabudowania, a teren ogrodzono siatką, przy czym zlikwidowano wschodnią część dawnej drogi dojazdowej do dworu oraz wycięto sad zajmujący południowo-wschodnią część założenia.⁸

W związku z przekształceniem profilu szkoły na Zasadniczą Szkołę Mechanizacji Rolnictwa około 1960 r. dwór i teren założenia przebudowano. Do dworu dostawiono od strony południowej obszerną przybudówkę mieszczącą pomieszczenia szkolne. Urządzone wcześniej we wnętrzach ogrodowych boiska zostały zniwelowane i uporządkowane. W latach następnych wzniesiono różne nowe zabudowania, które spowodowały dalsze przekształcenia założenia.⁹

Około 1970 r. nastąpiła kolejna reorganizacja szkoły. Powrócono wówczas do koncepcji szkoły zawodowej o profilu metalowym, ale nadano jej charakter szkoły specjalnej dla młodzieży opóźnionej w rozwoju. Szkoła ta funkcjonowała tu także w latach 80. XX w. Efektem jej działalności było m.in. położenie chodników z płyt betonowych w sąsiedztwie dworu i drogi dojazdowej do niego oraz dokonanie nowych nasadzeń drzew i krzewów ozdobnych w parku.¹⁰

W okresie powojennym założenie ulegało więc daleko idącym przekształceniom powodującym degradację jego wartości zabytkowych i przyrodniczych. Wycięto bowiem wydatną część drzewostanu i sady, a w parku wydeptano szereg ścieżek, rozebrano dworskie budynki gospodarcze i przekształcono część dróg wprowadzając nowe nawierzchnie. Na miejsce starych budynków wprowadzono nowe, a park i część gospodarczą ogrodzono siatką. W wyniku tych zmian założenie w znacznym stopniu utraciło kształt nadany mu w II połowie XIX wieku (mimo zachowania się różnych elementów kompozycji pochodzących z różnych faz rozwoju założenia).¹¹

Wobec braku informacji historycznych trudno ocenić, czy do lat 80. XX w. zachowały się jakieś elementy kompozycji folwarku istniejącego w Zalutyniu w XVII i XVIII wieku. Z kompozycji istniejącej tu w I połowie wieku XIX zachowały się: drogi jezdne biegnące po granicach założenia i w jego sąsiedztwie oraz droga w alei prowadząca do dworu od zachodu. Przetrwał też w ogólnych zarysach podział terenu założenia na część ogrodową i gospodarczą. Z elementów wprowadzanych w latach późniejszych do 1890 r. zachowały się: dwór, droga spacerowa prowadząca do południowej granicy parku, część wnętrz ogrodowych oraz część nasadzeń ozdobnych. Z elementów, jakie przybyły w wieku XX (do roku 1939) przetrwały: część nasadzeń oraz figura Marki Boskiej, stojąca w parku na południowy-zachód od dworu.¹²

W roku 1982 skład gatunkowy roślinności założenia był dość bogaty (występowało tu 51 gatunków drzew i krzewów), jednak roślinność ta nie była zbyt stara. Najstarsze drzewa obiektu pochodziły z XIX w. i były to 2 lipy o średnicach pni 90 i 100 cm. Z końca XIX w. oraz z lat 1900-1939 pochodziły drzewa różnych gatunków o średnicach pni do 70 cm. Uwagę zwracały szpalery grabowe rosnące przy granicach parku, które wyrosły z dawnych żywopłotów po zaprzestaniu cięć formujących. Graby w tych szpalerach były w różnym wieku. Oprócz drzew starych w obrębie założenia rosła duża liczba drzew młodych, których sporo posadzono w latach 70. i 80. Występowały także sadzone krzewy, żywopłoty, kwietniki z róż oraz kilka ekspansywnych grup zarośli. Od wschodu kompozycję założenia zamykało naturalne zbiorowisko olsu przylegające do wnętrza zajętego przez pola uprawne.¹³

Rola obiektu w krajobrazie nie była zbyt duża gdyż od strony Piszczaca widoczny był głównie ols wyznaczający granicę dawnej kompozycji, natomiast w widoku od północy i południa zwracały uwagę głównie nowe zabudowania przekształcające dawną kompozycję. Sam park, w wyniku przetrzebienia starodrzewia i zastąpienia go nowymi nasadzeniami, nie posiadał zbyt wielkich wartości historycznych ani przyrodniczych. W porównaniu z innymi częściami założenia korzystnie wyglądał za to teren bezpośrednio przylegający do dworu z luźnymi nasadzeniami drzew i krzewów ozdobnych.¹⁴

EBK

Dwór w Zalutyniu - stan współczesny
Publ. www.polskiezabytki.pl

Źródła:

¹ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteczne d. powiatu Biała Podlaska, nr 623 (dobra Zalutyń)

² AGAD, Zbiory Kartograficzne, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kol. VI, sekcja VI; AGAD, Zbiory Kartograficzne, nr 300-4, Mapa miasta Piszczac oraz i klucza z wsiami do niego należącymi..., około 1825

³ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XOV, Warszawa 1895, s. 350

⁴ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteczne d. powiatu Biała Podlaska, nr 623 (dobra Zalutyń)

⁵ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteczne d. powiatu Biała Podlaska, nr 623 (dobra Zalutyń)

⁶ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteczne d. powiatu Biała Podlaska, nr 623 (dobra Zalutyń)

⁷ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1839 - w monografii tej, opisującej wszystkie majątki prywatne i państwowe z terenu powiatu Biała Podlaska, które miały ponad 50 ha gruntów, nie wymieniono Zalutynia

⁸ Informacje ustne Muriasza Michała, dawnego dzierżawcy majątku

⁹ Informacje ustne Muriasza Michała, dawnego dzierżawcy majątku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zalutyniu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zalutyniu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zalutyniu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zalutyniu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zalutyniu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zalutyniu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa Taktyczne WIG 1927, pas 41, słup 37

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, ZalutyńKategoria:dworski