rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeZygmuntów

Ogród dworski - regularny, kwaterowy, powstały po roku 1872

Dawna nazwa: Zygmuntów (Stoczek)

Gmina: Czemierniki

Położenie obiektu: w pobliżu wsi Stoczek, przy drodze z Czemiernik (pierwotnie po obu jej stronach), na terenie po wykarczowanych lasach

 

Folwark Zygmuntów założono w sąsiedztwie wsi Stoczek, która istniała już w XV w. i należała początkowo do parafii kockiej,1 a w II połowie XV w. do parafii czemiernickiej (została bowiem włączona do dóbr Czemierniki). Od II połowy XV w. aż do pierwszej ćwierci wieku XIX Stoczek stanowił część dób czemiernickich, ale w całym okresie staropolskim nie założono tu folwarku. Zapewne dlatego, że Stoczek leżał bardzo blisko Czemiernik, gdzie Firlejowie, a zwłaszcza Mikołaj z Dąbrowicy Firlej wznosili w XVI w. imponującą rezydencję. W Czemiernikach znajdował się więc także folwark, w którym odrabiali pańszczyznę chłopi z Czemiernik i okolic. Stan taki trwał do końcowych lat XIX w. mimo następujących zmian właścicieli dóbr, które po Firlejach należały kolejno do Małachowskich i Radziwiłłów. Działający w dobrach czemiernickich na przełomie XVIII i XIX w. znany agronom niemiecki Thaer również nie wprowadził zmian w sposobie gospodarowania w Stoczku.2

W roku 1850 dobra czemiernickie nabył l za sumę 135 tys. rubli srebrem hrabia Wincenty Krasiński. Na mocy jego testamentu z roku 1858 dobra te otrzymał Zygmunt August Wincenty Józef Aleksander hr. Krasiński, znany poeta romantyczny.3 Po jego śmierci w 1859 r. dobra Czemierniki przeszły w wyniku podziału masy spadkowej, dokonanego w 1872 r., na Marię Krasińską.4

Dopiero w okresie, gdy dobra czemiernickie znalazły się w rękach Krasińskich doszło do utworzenia folwarku w Stoczku. Miało to miejsce w okresie przemian zachodzących na wsi polskiej po uwłaszczeniu z 1864 r., gdyż w obliczu konieczności zatrudniania płatnych pracowników folwarcznych ziemiaństwo polskie przystąpiło do unowocześniania gospodarki w swoich dobrach. Przykładem tego rodzaju działalności w dobrach czemiernickich - pomijając wcześniejszą działalność w latach 1850-1866 administratora Nozdrowicza5 - było założenie folwarku w Stoczku, któremu zapewne dla uczczenia niedawnego właściciela, a znakomitego poety, nadano nazwę Zygmuntów.

Założono go w pobliżu wsi Stoczek na terenie dworskich lasów, które zostały wycięte w końcu XIX w. częściowo na sprzedaż, a częściowo na opał do istniejącej wówczas cegielni dworskiej, która produkowała przede wszystkim dachówkę i cegłę, w tym użytą do budowy folwarku w Stoczku. Powstał on terenie, który prawdopodobnie zasiedlony był już wcześniej, o czym świadczą zachowane stare drzewa o metryce wcześniej niż ten folwark. Obszar utworzonego na wylesionych terenach folwarku wynosił około 170 morgów (tj. około 85 ha).

Był to niewielki folwarczek leżący w pobliżu centrum dóbr, zajmujący prostokątny teren rozdzielony na dwie części biegnącą ze wschodu na zachód drogą dojazdową z Czemiernik. Część południową zajmowały trzy kwatery ogrodowe zajęte głównie przez sady i warzywniki oraz otoczone szpalerami drzew, w tym prostopadłymi do osi głównej szpalerami robinii i lip. W kwaterze środkowej frontem w kierunku drogi dojazdowej stał dwór (siedziba administratora) otoczony sadem i skromną zielenią skomponowaną wokół kolistego podjazdu przed dworem (z kwietnikiem pośrodku). W kwaterze wschodniej umieszczono przy drodze dojazdowej dwa czworaki ze związanymi z nimi niewielkimi budynkami gospodarczymi. Część północną tworzył zespół folwarcznych zabudowań gospodarczych, składający się z dużej obory, spichlerza, stodoły i innych, mniejszych budynków otaczających czworoboczny dziedziniec gospodarczy.

Główną oś (wyznaczoną przez drogę z Czemiernik) przecinała oś poprzeczna, wyznaczona drogą, która prowadziła na północ do części gospodarczej, a na południe do kolistego, wysadzonego kwiatami podjazdu przed dworem. Całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 6 ha.

W opisanym stanie założenie przetrwało okres I wojny światowej, do czego przyczyniło się pewnie dość znaczne oddalenie Zygmuntowa od ważniejszych szlaków komunikacyjnych.

W okresie powojennym ówczesny właściciel dóbr hr. Karol Raczyński rozpoczął parcelację folwarku. Akcja ta, połączona z rozkolonizowaniem wsi Stoczek zupełnie przeorganizowała układ przestrzenny wsi, toteż obecnie Stoczek to łańcuch luźno rozrzuconych wzdłuż prostopadłych dróg zagród. Zakończeniem procesu parcelacyjnego było sprzedanie w 1924 r. przez hr. Karola Raczyńskiego siedliska folwarcznego w Zygmuntowie Ludwikowi Mazurkowi i jego żonie Annie. Zgodnie z aktem sprzedaży małżonkowie nabyli „Ośrodek folwarku Zygmuntów o pow. 30 morgów wraz z zabudowaniami, ogrodzeniami, studnią i ogrodem, z wyłączeniem wielkiej obory, stodoły i spichrza, sześcioraka i ośmioraka, chlewów i piwnicy, które administracja dóbr czemiernickich obowiązuje się do 1 lipca przyszłego 1926 r. rozebrać i z placu usunąć swoim kosztem, a małżonkowie obowiązują się nabyć za umówioną sumę: grunty za 18000 zł, a budynki za 8000 zł."7 Z wymienionych zobowiązań administracja nie w pełni się wywiązała, bo jeszcze do lat 80. XX w. zachowały się resztki murów dawnej obory dworskiej.

Mazurkowie rozpoczęli rządy od wzniesienia w obrębie środkowej i wschodniej kwatery ogrodowej, w tym na terenie dawnych czworaków, nowych budynków gospodarczych dostosowanych wielkością do potrzeb ich gospodarstwa. Dwór wykorzystywany był jako budynek mieszkalny i uzupełniano wokół niego nasadzenia ozdobne i owocowe. Przed dworem nadal istniał podjazd z kolistą rabatą kwiatową pośrodku, ale już otaczające podjazd lilaki na skutek braku opieki uległy zdziczeniu.

Największych strat kompozycja założenia doznała podczas pierwszej, niezwykle ostrej zimy wojennej z 1939 na 1940 r., kiedy to m.in. wymarzła większość sadu.

Okres powojenny przyniósł stopniowe zanikanie kompozycji dwu skrajnych kwater ogrodowych, co w końcu doprowadziło do tego, że za zachowaną można było uznać jedynie kwaterę środkową. Zniszczenie pozostałych części założenia spowodowało, że obszar, na którym zachowały się elementy dawnej kompozycji zmniejszył się w porównaniu z dawnym i wynosił tylko około 2,5 ha.

W roku 1944, po śmierci Ludwika Mazurka nastąpił podział założenia na 3 części pomiędzy jego dzieci, a po śmierci jednego z jego synów w latach 50. właścicielami założenia zostali Franciszek Mazurek i Eugeniusz Abramek. W okresie powojennym kontynuowano na terenie typowo chłopski sposób gospodarowania, ale pierwsza połowa lat 50. przyniosła znaczne pogorszenie gospodarstwa, co było wynikiem forsowanego przez władze państwowe programu kolektywizacji (zwłaszcza źle były widziane silne „kułackie" gospodarstwa, za jakie uważano dziewiętnastohektarową resztówkę Mazurka).8

W roku 1955 Mazurkowie na granicy siedliska zbudowali kapliczkę, nawiązującą do form neogotyckich. W latach 70. wzniesiono zaś na terenie po dawnych czworakach nowe, murowane zabudowania gospodarcze.9

Do lat 80. XX w. z kompozycji powstałej w Zygmuntowie po 1872 r. zachowały się: środkowa kwatera ogrodowa wraz z dworem, sadem i otaczającym ją szpalerem drzew, resztki szpalerów wyznaczające granice pozostałych kwater, droga dojazdowa i ruiny wielkiej murowanej obory.10

W roku 1985 roślinność obiektu składała się z 33 gatunków i odmian drzew i krzewów i rosła tu dość duża liczba starych drzew, przede wszystkim w dawnej środkowej kwaterze ogrodowej. Poza tym terenem występowały jedynie nieliczne drzewa ozdobne. Na tym samym terenie co drzewa stare grupowały się też młode drzewa i krzewy ozdobne. Poza tym, na terenie założenia rosły sady, a przed dworem znajdowały się kwietniki.11

Najstarszym drzewem obiektu była pochodząca z I połowy XIX w. lipa o średnicy pnia 90 cm, rosnąca w szpalerze przy zachodniej granicy środkowej kwatery ogrodowej. Około połowy XIX w. posadzone zostały: 2 lipy o średnicach pni 83 i 80 cm, rosnące w szpalerze przy wschodniej granicy środkowej kwatery, 2 lipy o średnicach pni po 70 cm, z których jedna rosła przy granicy założenia, a druga przy drodze dojazdowej oraz grab o średnicy pnia 70 cm, rosnący przy południowej granicy kompozycji. Pozostałe stare drzewa obiektu (różnych gatunków) można było podzielić na dwie grupy wiekowe - drzewa pochodzące z II połowy XIX w., osiągające od 50 do 70 cm średnicy pni oraz drzewa sadzone w I połowie XX w., osiągające 40 do 50 cm średnicy pni. Młode drzewa Zygmuntowa były w części sadzone, a w części wyrosłe z samosiewów.

Ze względu na niewielką powierzchnię zachowanej, środkowej kwatery ogrodowej dość trudno było odszukać w krajobrazie te pozostałości dawnej kompozycji założenia. Niemniej, były one ze wszystkich stron dobrze widoczne jako zwarta grupa starych drzew. Ich rola w krajobrazie nie odbiegała jednak od znaczenia innych, naturalnych grup drzew podobnej wielkości.12

EBK

 

Źródła:

1 Długosz Jan, Liber beneficiorum..., wyd. E. Przeździecki, Kraków, t. I, s. 632

2 Miasta polskie w tysiącleciu, t. I, Warszawa 1965, s. 702-703 (hasło Czemierniki); AP Lublin. Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta hipoteki, księga hipoteczna dóbr Czemierniki

3 AP Lublin. Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta hipoteki, księga hipoteczna dóbr Czemierniki

4 AP Lublin. Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, Akta hipoteki, księga hipoteczna dóbr Czemierniki

5 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 792-793 (hasło Czemierniki)

6 Informacje ustne Abramka Eugeniusza, zam. w Zygmuntowie, współwłaściciel terenu założenia

7 AP Lublin, zespól Państwowego Banku Rolnego w Lublinie, nr 7936, akta zasadnicze kupna działki z maj. Czemierniki i Zygmuntów, 28 września 1924

8 Informacje ustne Abramka Eugeniusza, zam. w Zygmuntowie, współwłaściciel terenu założenia

9 Informacje ustne Abramka Eugeniusza, zam. w Zygmuntowie, współwłaściciel terenu założenia

10 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni,Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zygmuntowie, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

11 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni,Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zygmuntowie, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

12 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zygmuntowie, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

Inne źródła:

Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa Taktyczne WIG 1938, skala 1:100000

AGAD, Zbiory Kartograficzne, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

 

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, ZygmuntówKategoria:dworski