Żabce

Ogród folwarczny - regularny, kwaterowy, powstały zapewne w XVII na miejscu szesnastowiecznego folwarku i rozwijany w wieku XVIII, przebudowany w końcu XIX w.

Dawna nazwa: Żabce

Gmina: Międzyrzec Podlaski

Położenie obiektu: na płaskim, otwartym terenie, na północny-wschód od wsi Żabce, przy drodze wiodącej pierwotnie do folwarku Halasy, na północ od Międzyrzec Podlaskiego

Wieś Żabce i związany z nią folwark powstały zapewne w XVI w. w ramach wewnętrznej kolonizacji rozległych dóbr międzyrzeckich, należących pierwotnie do Nassutów, a następnie do Zabrzezińskich.¹ (zob. Międzyrzec Podlaski)

Niestety, nie dysponujemy żadnymi przekazani historycznymi dotyczącymi rozplanowania folwarku w Żabcach w XVI w. Opierając się na zachowanych w terenie szczątkach dawnego układu i na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r.² można natomiast odnieść się do schematu rozplanowania tego folwarku w XVII i XVIII wieku.

Folwark w Żabcach położony był na północny-wschód od wsi Żabce, przy drodze wiodącej do innego folwarku dóbr międzyrzeckich - Halasy, z którym Żabce związane były gospodarczo i kompozycyjnie. Pierwotnie dwór w Żabcach ustawiony był prawdopodobnie frontem do drogi łączącej Żabce z Halasami. Na południowy-wschód od dworu mieścił się dziedziniec otoczony zabudowaniami (zapewne i mieszkalnymi i gospodarczymi). Na północny-zachód od dworu, pomiędzy dworem i stawem, znajdował się ogród kwaterowy (niewykluczone, że rozmierzony jeszcze w XVI w.). Ogród ten, nawet jeśli początkowo miał charakter wybitnie utylitarny, to na przestrzeni wieków XVII i XVIII nabierał też cech ozdobnych. Granice kwater podkreślały tam szpalery drzew ozdobnych (zapewne rosły tu miododajne lipy), a część kwater być może z czasem nabrała charakteru wyłącznie ozdobnego. We wnętrzach pozostałych kwater mogły rosnąć drzewa owocowe, warzywa lub inne rośliny użytkowe. Całość kompozycji założenia podporządkowana była głównej osi biegnącej z południowego-wschodu na północny-zachód, łączącej dziedziniec, ogrody i staw. Przedłużeniem tej osi była droga wybiegająca poza założenia na południowy-wschód. Wokół usytuowanego na osi głównej stawu biegły zapewne drogi ogrodowe rozbiegające się symetrycznie od osi głównej. Na podłużnej osi dworu była też zapewne umieszczona sadzawka, później położona w obrębie części gospodarczej. Być może sadzawek takich było w ogrodzie więcej (mogły one też pełnić funkcje ozdobne). Oprócz tego do majątku należały inne stawy (lub jeden większy staw) leżące na południowy-zachód od ogrodów i stawu położonego na osi głównej.

Mimo nietrwałości drewnianego budulca, z którego wzniesiono budynki folwarczne, barokowy schemat założenia przetrwał co najmniej do początków XIX w. W tym czasie Żabce, obok Halasów i Krzewicy, należały do najlepszych folwarków dóbr międzyrzeckich. Świadczy o tym chociażby wysokość dziesięciny - 28 korców. Wyższą - 43 korce - pobierano jedynie z folwarku Halasy.³

Prawdopodobnie w I połowie XIX stulecia dokonano przebudowy założenia nie zmieniając jego zewnętrznych granic, obsadzonych szpalerami drzew. Nowy, stanowiący siedzibę rządcy dwór, został wtedy ustawiony w pobliżu miejsca lokalizacji wcześniejszego dworu, ale stał prostopadle do niego. Drogę dojazdową do dworu poprowadzono natomiast od strony południowo-zachodniej i kończyła się ona kolistym podjazdem. W ten sposób powstała nowa oś kompozycji, biegnąca w poprzek założenia z północnego-wschodu na południowy-zachód. Dziedziniec przed dworem zamknięty był od strony północno-zachodniej czworakiem, a od strony południowo-wschodniej był on zamknięty jakimś innym budynkiem, być może spichrzem. Na północny-wschód od dworu nadal mieścił się ogród, w którego kompozycji wykorzystano niewielki staw, być może istniejący już wcześniej. Niewykluczone, że dla zachowania symetrii wykopano też drugi staw położony na północny-zachód od już istniejącego. Kompozycja ogrodu miała osiowy charakter, typowy dla barokowych kompozycji ogrodowych, więc być może podczas tej przebudowy nie uległa ona zasadniczym zmianom.

Kolejne przekształcenia założenia nastąpiły zapewne po roku 1864, kiedy to po uwłaszczeniu chłopów właściciele wielkich dóbr przestawiali się na bardziej intensywną gospodarkę. Folwark Żabce był wówczas jednym z większych w dobrach międzyrzeckich. Ogólny obszar gruntów tego folwarku wynosił w 1886 r. 1729 morgów (około 864 ha), z czego gruntów ornych było morgów 772 (około 371 ha), łąk i pastwisk morgów 169 (około 84,5 ha), lasów i zarośli morgów 706 (około 353 ha), nieużytków morgów 82 (około 41 ha).⁴

Zmiana, jaka nastąpiła w Żabcach w końcu XIX w. prowadziła jednak do degradacji wcześniejszej kompozycji. Powstały wówczas nowe zabudowania gospodarcze usytuowane na wschód od dworu, które zajęły północno-wschodnią część ogrodu i fragment terenu dawniejszej części gospodarczej (przy drodze do Halas). Drogę dojazdową ponownie wyprowadzono w kierunku Halas tylko biegła ona nieco bardziej na północ od drogi wcześniejszej. Tym razem jednak wiodła ona przede wszystkim do zabudowań gospodarczych - obór, stodoły i stajni, natomiast przed dwór wyprowadzono tylko jej krótkie odgałęzienie. Ogród zajmował południową i południowo-zachodnią część założenia, ale dawne podziały ogrodu na kwatery musiały już w tym czasie ulec znacznemu zanikowi, zaś wnętrza nabrały bardziej użytkowego charakteru gdyż sadzono w nich drzewa owocowe i uprawiano warzywa. Prawdopodobnie włączono do jego kompozycji także duży staw położny w przy zachodnim narożniku założenia.

W opisanym stanie założenie przetrwało bez większych zmian I i II wojnę światową.⁵

Po II wojnie światowej folwark Żabce został całkowicie rozparcelowany. Pozostawiono z niego jedynie ośrodek o powierzchni około 10 ha, obejmujący siedlisko dworskie. Zabudowania mieszkalne i gospodarcze nieuszkodzone w czasie działań wojennych użytkowane były przez Państwowe Gospodarstwo Rolne Halasy jako zakład w Żabcach. Jednak niewłaściwe użytkowanie i brak konserwacji spowodowały, że obiekty, które szczęśliwie przetrwały wojnę zaczęły w krótkim czasie popadać w ruinę. W roku 1965 rozebrano więc dwa drewniane czworaki, a w roku 1967 murowany dwór. W zamian wzniesiono na terenie dawnych ogrodów pudełkowaty blok mieszkalny, obok którego ustawiono szereg chlewków i komórek. W 1970 r. rozebrano oborę, ustawioną w jednej linii ze stodołą. Na skutek zniszczeń obszar z zachowanymi elementami dawnej kompozycji założenia zmniejszył się i wynosił około 7,5 ha, podczas gdy dawniej kompozycja t zajmowała od 9 do 12 ha.⁶

Do lat 80. XX w. z barokowej kompozycji funkcjonującej w Żabcach w XVII i XVIII w., uzupełnianej na początku wieku XIX, zachowały się: oś główna kompozycji, granice założenia północno-wschodnia i południowo-wschodnia, ślady po stawach lub stawie, droga do Halas, droga stanowiąca przedłużenie osi głównej, a także ogólne położenie obiektu względem drogi do Międzyrzeca Podlaskiego i jeden pomnikowy wiąz. Z okresu przebudowy dokonanej w I połowie XIX w. zachowały się jedynie gruzy dawnego dworu. Z elementów późniejszych zachowały się dwa zachowane budynki gospodarcze z końca XIX w. (stodoła i obora) oraz dziedziniec gospodarczy, nieliczne drzewa posadzono na przełomie XIX i XX w. (stanowiące w 1986 r. większość starego drzewostanu obiektu) oraz część sadu.⁷

W roku 1986 roślinność założenia składała się z 17 gatunków drzew i krzewów, przy czym stara roślinność założenia uległa do tego czasu prawie całkowitemu zniszczeniu. Nieliczne stare drzewa rosły tam jeszcze przy granicach części gospodarczej oraz ogrodzeniach, ale część z nich została posadzona przed wybuchem II wojny światowej lub już po wojnie, toteż nie należały one do dawnej kompozycji obiektu. Najstarszym drzewem założenia był pomnikowy, być może jeszcze osiemnastowieczny wiąz szypułkowy o średnicy pnia 127 cm, rosnący w rogu założenia, w sąsiedztwie drogi do Halas. Rosły też w Żabcach lipy o średnicach pni 50-70 cm, pochodzące z przełomu XIX i XX w. Pozostałe stare drzewa pochodziły z nasadzeń dokonywanych przed II wojną światową i po wojnie i miały średnice pni do 50 cm. Oprócz tego występowały na terenie obiektu drzewa owocowe w sadzie (stare i młode), młode samosiewy drzew przy ogrodzeniach oraz niewielka ilość krzewów rosnących w szpalerach i grupach towarzyszących ogrodzeniom albo pojedynczo. W obrębie zagród chłopskich sąsiadujących z zachowaną częścią dawnej kompozycji także występowały rozmaite nasadzenia, czasem nawet stare drzewa, ale nie tworzyły one już żadnych czytelnych układów kompozycyjnych.⁸

Funkcje obiektu w krajobrazie były prawie żadne, gdyż stary drzewostan prawie całkowicie zniszczono, a teren założenia został zasłonięty przez zagrody chłopskie. Dobrze widoczny z zewnątrz był jedynie teren części gospodarczej (najlepiej zachowanej), która jednak nie miała zbyt dużych walorów estetycznych.⁹

EBK

Stodoła folwarczna w Żabcach
Publ. www.miedzyrzec.edu.pl

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 39 i nast. (dobra Międzyrzec); Aleksandrowicz Piotr, Stosunki religijne w Międzyrzecu i okolicy [w:] Rocznik Międzyrzecki, t. I, Międzyrzec Podlaski 1869, s. 110 - autor podaje, że w okolicach Żabców znajduje się grodzisko średniowieczne o proweniencji lechickiej

² AGAD, Zbiory Kartograficzne, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]; niemiecka mapa sztabowa z czasów I wojny światowej, 1915, skala 1:100000, w posiadaniu doc. dr Stanisława Aleksandrowicza

³ Pleszczyński Adolf, Opis historyczno-statystyczny parafii międzyrzeckiej, Warszawa 1911, s. 233, wykaz dziesięciny zbożowej należnej kościołowi Międzyrzeckiemu podług Układu z r. 1819

⁴ Pleszczyński Adolf, Opis historyczno-statystyczny parafii międzyrzeckiej, Warszawa 1911, tabela na s. 35; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 1895 - podaje, że w Żabcach było 1175 morgów gruntu (być może pomiędzy 1886 a 1895 r. część gruntów folwarku została rozparcelowana)

⁵ Informacje ustne Pietruka Henryka, pracownika PGR Halasy; Informacje ustne Mietusa Józefa, pracownika PGR Halasy, Zakład Żabce

⁶ Informacje ustne Pietruka Henryka, pracownika PGR Halasy; Informacje ustne Mietusa Józefa, pracownika PGR Halasy, Zakład Żabce

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Żabcach, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Żabcach, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Żabcach, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Radzyniu Podlaskim, plan parcelacyjny folwarku Żabce

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, ŻabceKategoria:folwarczny