rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeOgrody odrodzenia

Fragment części „Parki i ogrody zabytkowe w krajobrazie Kulturowym Podlasia”,
stanowiącej ogólną część „Katalogu parków i ogrodów zabytkowych
dawnego województwa białostockiego” wydanej w 2000 r.

Fragment części ogólnej „Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego” z 1988 r.
autorstwa Ewy Bończak-Kucharczyk, Józefa Maroszka i Krzysztofa Kucharczyka

[Zmieniono jednak odwołania do haseł katalogu szczegółowego, przystosowując je do prezentacji obiektów na tym portalu]

Mecenat królowej Heleny i Aleksandra Jagiellończyka

W ostatnim dziesięcioleciu XV w. Podlasie było terenem reformatorskich prac dworu monarszego. Król zreorganizował tu przede wszystkim miasta, które rozmierzono od nowa, likwidując odrębne dzielnice lackie i ruskie. Stworzono jednolity system trójpolówki miejskiej. Przebudowano rezydencje monarsze w Bielsku Podlaskim, Surażu, Brańsku i Drohiczynie.

Szczególną rangę podlaskim dobrom wielkoksiążęcym nadał fakt zabezpieczenia na nich oprawy żony Aleksandra – Heleny, córki Iwana III, wnuczki ostatniego cesarza bizantyjskiego. Główną jej rezydencją stał się położony przy trakcie wiodącym z Rosji na zachód Europy Bielsk, który wyrósł wówczas na największy ośrodek miejski terenów dzisiejszej białostocczyzny.

Wobec swoich apanaży podlaskich królowa występowała nie tylko jako dobra gospodyni, ale również otoczyła je mecenatem kulturalnym, jako spadkobierczyni Paleologów reprezentowała tradycje odrodzenia bizantyńskiego. Na ziemiach podlaskich zakładała cerkwie (m.in. w Bielsku Podlaskim), wyposażając je w cenne ikony. Pod jej wpływem Chodkiewiczowie sprowadzili z Ławry Pieczerskiej z Kijowa zakonników i osadzili ich w swej rezydencji – „zamku” w Gródku nad Supraślą. Założony przez czerńców w 1500 r. monastyr w puszczy nad Supraślą stał się jednym z głównych centrów kulturalnych tych terenów. Dążenie do renesansowej harmonii wyrażało się w wyborze miejsca na monastyr i cerkiew, które zajęły górujące nad doliną rzeki uroczysko Suchy Hrud oraz w powiązaniu widokowym tych budynków i eremów ulokowanych na przeciwległym, niskim brzegu rzeki. Przemieszanie wpływów kultur wschodniej i zachodniej wyrażała też główna cerkiew klasztorna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny zbudowana tuż po 1500 r., łącząca elementy gotyckie i bizantyńskie.

Wokół Bielska powstają w pocz. XVI w. siedziby możnowładców litewskich, dworzan królewskich, m.in. w Boćkach, Dubnie, Lisowie, Kożanach i Andryjankach.

Przemiany przestrzenne miast i rezydencji wyrażały się też zapewne przebudowami ogrodów. Jak wynika z badań i wiadomości źródłowych przy znaczniejszych siedzibach powstawały wówczas kwaterowe kompozycje ogrodowe o funkcjach użytkowych i ozdobnych, sady, warzywniki i zielniki, którym towarzyszyły niejednokrotnie wnętrza i ogródki wyłącznie ozdobne. Obok nich funkcjonowały w tym samym czasie średniowieczne ogrody, gaje i zwierzyńce. Zniszczenie w 1564 r. rozległej kompozycji „zamku” bielskiego uniemożliwia poznanie najciekawszego z tych prekursorskich obiektów.

Okres pomiary włócznej i kształtowanie się wzorców organizowania przestrzeni

W drugim i trzecim dziesięcioleciu XVI w. trwała kolonizacja wewnętrzna terytoriów nadanych wcześniej Radziwiłłom, Gasztołtom, Chodkiewiczom, Sapiehom i Sudymontowiczom. Dwa pierwsze z wymienionych rodów zyskały tzw. „egzempta”, tj. uprawnienia do objęcia swym zwierzchnictwem bojarów i szlachty osiadłej na podległych terytoriach. Powstają wówczas liczne siedziby dworskie, wokół Goniądza i Tykocina należące do szlachty radziwiłłowskiej i gasztołdowskiej. Zorganizowanie przestrzeni siedziby dworskiej opierano tam o zasady wypracowane na sąsiednim Mazowszu oraz w podlaskiej domenie monarszej. Doświadczenia mierników działających w kręgu królowej Heleny i Aleksandra Jagiellończyka przeniesione zostały do siedzib średniozamożnej szlachty. Zorganizowano wówczas dwory w: Mikicinie, Dolistowie, Moniuszkach, Jaświłkach, Kalinówce Kościelnej, Dzięciołowie, Rogowie, Babinie, Rzędzianach, Kapicach, Dobkach i Siekierkach. W części korzystano z wcześniejszych miejscowych wzorów: układów jednodworczych i wsi bojarskich, ale novum tych kompozycji było przeznaczenie większych obszarów na ogrody, których znaczenie w układzie wzrosło. Kompozycje ogrodowe miały w tych obiektach charakter głównie użytkowy i w harmonii pozostawały tam elementy estetyczne i utylitarne.

W kręgu radziwiłłowskim zrodziła się też koncepcja założenia rezydencji w pełni renesansowej, zrywającej z cechami obronnymi, a mającej charakter „willi” wiejskiej otoczonej ogrodami, rozległą kompozycją wodną i zwierzyńcami. Mikołaj Mikołajewicz Radziwiłł zagospodarował nie tylko własne, nadane mu obszary, ale też kosztem ościennych puszcz hospodarskich bielskiej i grodzieńskiej zorganizował jeden z największych kompleksów dóbr ziemskich – późniejsze starostwo knyszyńskie.

„Państwo Goniądzko – Rajgrodzkie” Radziwiłłów dysponowało wówczas dwoma warownymi zamkami – w Goniądzu i Rajgrodzie.

Na wypiętrzeniu morenowym, przy silnych źródliskach wodnych, w dolinie rzeki Jaskranki, w odległości 4 km od zniszczonego przed 1509 r. dworzyska w Wodziłówce, zlokalizowano nowy dwór Radziwiłłowski – Knyszyn.

Zapewne wówczas spiętrzono wody Jaskranki tworząc prawie stuhektarowy staw. Wokół stawu umieszczono poszczególne części siedziby. Osobno stał dwór prawdopodobnie otoczony ogrodami. Osobno, ok. 2 km od dworu, poza jęzorem zalewowym stawu, ulokowano folwark (istniejący do 1553 r.). Osobno wzniesiono kościół (w 1520 r.) i ulokowano osadę. Wykorzystywano też zapewne stare zwierzyńce Wodziłówki. Swobodne rozmieszczenie w przestrzeni różnorodnych elementów funkcjonalnych rezydencji, jak również oddzielenie dworu od folwarku było wyrazem nowej, starannie przemyślanej koncepcji organizowania przestrzeni. Koncepcji dążącej do harmonijnego połączenia walorów otaczającego krajobrazu z rozlokowanymi w nim siedzibami i ogrodami powiązanymi ze sobą nie tylko siecią dróg, ale i widokowo.

Działalność Radziwiłłów i rezydencja knyszyńska zwróciły uwagę Bony, która od 1524 r. zarządzała majętnościami królewskimi na Litwie. W 1529 r. między królową a spadkobiercami Mikołaja Mikołajewicza Radziwiłła rozgorzała walka o kompleks dóbr knyszyńskich. Radziwiłłowie ofiarowali te dobra dziewięcioletniemu królewiczowi Zygmuntowi Augustowi. Jednak w posiadanie Knyszyna dwór królewski nie wszedł łatwo. Jeszcze w 1530 r. Zygmunt Stary zwołał pospolite ruszenie szlachty ziemi bielskiej dla przejęcia tych dóbr. Tego samego roku ostatecznie odebrano Knyszyn Radziwiłłom.

Od tego czasu włość knyszyńska stanowiła dobra własne króla i nie włączano jej do królewszczyzn, co było całkowitym novum w strukturze własności w Rzeczypospolitej.

Leżący na pograniczu Korony Polskiej i Litwy Knyszyn miał stać się główną rezydencją monarszą. Otaczały go dobra, które pod względem zagospodarowania i dochodów stanowiły drugi po starostwie bielskim kompleks ziem uprawnych.

Stopniowo przyłączano do tych dóbr coraz to nowe obszary. W 1542 r. przyłączono spadłe kadukiem do Stanisławie Gasztołdzie dobra tykocińskie, a w 1571 r. całe „Państwo Goniądzko – Rajgrodzkie” po Radziwiłłach.

Obiektem wzorcowym dla ukształtowania się typu renesansowych kompozycji dworsko-ogrodowych na Białostocczyźnie stał się Knyszyn w latach 1530-1572.

Prace miernicze i planistyczne prowadzone w tamtejszych siedzibach i ogrodach były kontynuacją prac podjętych jeszcze przez mierników radziwiłłowskich, przy czym niektórzy z nich przyjęli służbę na dworze Bony.

Prace mierniczo-kolonizatorskie prowadzone w starostwie knyszyńskim i innych latyfundiach, które w tym czasie królowa Bona odebrała z rąk magnaterii litewskiej, nazywane są pomiarą włóczną. W zakresie uformowania renesansowych siedzib pomiara włóczna wniosła i spopularyzowała następujące cechy:

  • wielkość i wewnętrzne proporcje układu założenia dworsko-ogrodowego oparto na module mierniczym, dążąc do uzyskania kwadratowych przestrzeni,
  • w obrębie układów wyraźnie artykułowano poszczególne części, różniące się funkcjonalnie,
  • organizowano ogrody w części ozdobne, jednak o przewadze funkcji użytkowych, prostokątne lub zbliżone do kwadratu,
  • dwór ustawiano na granicy dziedzińca gospodarczego i ogrodów,
  • organizowano odrębne funkcjonalnie części siedziby związane z gospodarką wodno-stawową.

Pomiara włóczna na Podlasiu i Grodzieńszczyźnie była tym, czym na ziemiach koronnych była średniowieczna kolonizacja na prawie niemieckim. Tak jak i w Koronie Polskiej nie dotyczyła jedynie ziemskich majętności monarszych, ale wzorzec wypracowany w domenie królewskiej szybko znalazł zastosowanie w latyfundiach magnatów litewskich, a także w majątkach średniozamożnej szlachty. Proces naśladownictwa spowodował, że ogromna część terytorium dzisiejszej Białostocczyzny została wówczas przekolonizowana w duchu zasad renesansowego kształtowania przestrzeni. Rozplanowanie większości osad miejskich, wsi, folwarków i siedzib dworskich na tym obszarze pochodzi z XVI w. Jest to więc z tego tytułu obszar wyjątkowy w granicach Rzeczypospolitej Polskiej.

„Dworzec Knyszyński” powstawał w latach 1553-1572, właśnie w latach gdy na Podlasiu, szczególnie w Knyszynie „przemieszkiwał” Zygmunt August bardzo często (łącznie ok. 2 lat). Zapewne też zasady pomiary włócznej były w dużym stopniu autorstwa jego matki.

Rezydencję knyszyńską zlokalizowano w sąsiedztwie wielkiego kompleksu leśnego puszcz Knyszyńskiej i Grodzieńskiej. Niedaleko dworu urządzono w jednym z ostępów – Popielewie – wielki zwierzyniec służący polowaniom na grubego zwierza (przeszło 200 ha). W jego pobliżu na groblach 49 sadzawek rybnych urządzono mały, wygrodzony zwierzyniec „dla saren i zajęcy”, a przy zwierzyńcach ustawiono kompleksy budynków stajennych mieszczące 500 rasowych koni oraz urządzono tereny do wypasu i ujeżdżania. Zwierzyńce, stadnina i sadzawki położone były nad wielkim, blisko stuhektarowym stawem, w dolinie rzeki Jaskry (dziś Jaskranka). Kompleks pałacowy umieszczono po przeciwnej stronie stawu niż obiekty hodowlano-myśliwskie. Zabudowania rezydencji tworzył zespół drewnianych dworców na kamiennych podpiwniczeniach, połączonych pond przyziemiem gankami. Brak było w sąsiedztwie tego kompleksu budynków folwarcznych (obór, stodół etc.). Znajdowały się tam jedynie kuchnie, młyn i stajnia na ok. 50 koni. Obok zabudowań rezydencji mieścił się ogród ozdobny z drewnianym chłodnikiem altaną, kwiatami i ziołami zasadzonymi na „grubach”. W innym miejscu założono sad owocowy, za to wcale nie było warzywników.

zamek starostów knyszyńskich

W niedalekim sąsiedztwie rozwijała się osada miejska, utworzona ok. 1540 r. ze wsi powstałej jeszcze za posesji Radziwiłłów (ok. 1520 r.). Jej centrum stanowił rynek z kościołem, a przy dworze przed 1553 r. uruchomiono cerkiew.

Osada miejska rozrastała się samorzutnie, a prawa miejskie uzyskała dopiero w 1568 r. Znaczny rozwój miasta nie był zgodny z planami króla. Rezydencja knyszyńska pomyślana była bowiem jako willa wiejska. Miasto bardziej krępowało rozwój rezydencji, może liczono się nawet z przeniesieniem go w przyszłości w inne, bardziej odpowiednie miejsce. „Willa knyszyńska” Zygmunta Augusta pozbawiona była jakichkolwiek umocnień czy innych budowli obronnych. Harmonijnie korespondowała z naturalnym otoczeniem. Wzbogacono je przez wielkie inwestycje wodne. Prócz stawu Zygmunt, na sąsiedniej rzece – Nereśli – wykopano drugi wielki staw, również zarybiony – August (przy wsi Czechowizna), liczący przeszło 120 ha. W sąsiedztwie zabudowań dworskich urządzono 4 sadzawki, w tym jedną z bogatym, cieplicowym źródłem wody. Kompleks dworski w Knyszynie umieszczono zresztą na gruncie gliniastym, dającym podstawę rozwoju sadownictwa, dobrze utrzymującym zasoby wodne.

Folwark dworu knyszyńskiego do 1553 r. mieścił się w odległości ok. 400 m od rezydencji, w sąsiedztwie parceli wiejskich, w górę rzeki jaskry. Bliskie sąsiedztwo zabudowań dworskich, względy higieniczno-estetyczne, oddalenie od folwarcznych gruntów ornych oraz nowe, ogromne potrzeby spowodowały konieczność przeniesienia folwarku na inne miejsce (dziś Knyszyn Zamek) – zob. Knyszyn PGR.

W nowym miejscu folwark miał doskonałe warunki rozwoju. Był oddalony od miasta o ok. 4 km, położony w dół rzeki (nie zanieczyszczał stawu dworskiego i rzeki). Położony był tak jak i rezydencja na pokładach gliny zwałowej, przy cieplicowym źródle, w centrum trzech pól folwarcznych. Wzgórze z folwarkiem górowało nad doliną Jaskry i doskonale widoczne było z rezydencji królewskiej w mieście.

W folwarku wzniesiono zespół zabudowań – dwory-rządcówki, wielkie obory, stodoły, stajnie (dla potrzeb kuchennych dworu królewskiego oraz licznej świty towarzyszącej królewskiemu orszakowi). Przy folwarku założono 4-hektarowy ogród o kwadratowym kształcie. Podzielono go na cztery, równej wielkości kwatery, których wnętrza zajmowały sady i warzywniki. Wydzielono cztery, odrębne pod względem funkcji, części folwarku: mieszkalno-ogrodową, gospodarczą, hodowlano-magazynową i gospodarczą związaną z wodą. W bliskim sąsiedztwie folwarku przebiegał ważny gościniec z Korony na Litwę (Warszawa – Grodno – Wilno).

Twórcą nowego założenia dworsko-ogrodowego i nadzorcą rozbudowy całego kompleksu dworskiego w Knyszynie był Piotr Chwalczewski, sprawca zamków i dworów w Wielkim Księstwie Litewskim, najwybitniejszy zapewne działacz pomiary włócznej na Litwie.

Kopią rozwiązań planistycznych knyszyńskich był inny folwark w tym samym starostwie – Dobrzyniewo (zob. Dobrzyniewo Fabryczne), także składający się z kilku części. Rezydencja starościńska z ogrodem oddalona tam była od folwarku, który miał, podobnie jak knyszyński, kwaterowy ogród oraz od osady młyńskiej, położonej przy wielkim stawie. W Dobrzyniewie, tak jak i w Knyszynie, kompleks dworski leżał z dala od wsi chłopskich.

Dobrzyniewo 1602 r.

W 1559 r. powstają dwa folwarki starostwa tykocińskiego: Lipniki i Stelmachowo (zob. Lipniki, zob. Stelmachowo), Oba zaprojektowane analogicznie do knyszyńskich. W 1563 r. tworzą się folwarki starostwa bielskiego: Hołowiesk, Stołowacz i Użyki. Jak przypuszczać można z zachowanych reliktów układów tych obiektów i w nich także zastosowano te same zasady kompozycyjne: oddalenie od osad rolniczych i miejskich, zorganizowanie zbliżonej do kwadratu przestrzeni zajętej przez ogrody, z uprawami sadowniczymi i warzywnymi (a w nich w włoszczyzną). Również w tym czasie (przed 1558 r.) na zlecenie Bony powstają siedziby dworskie w Zawykach i Tryczówce (w starostwie suraskim), w Bonowie (dziś Bujnowie) – w starostwie bańskim, a także w dobrach grodzieńskich: w Nowym Dworze, Krynkach (zob. Krynki), w Kamiennej Starej (zob. Kamienna Stara) i Kundzinie (zob. Kundzin). W tej ostatniej miejscowości, będącej własnością prywatną innego działacza pomiary włócznej – Stanisława Skoczka-Dziewiałtowskiego, renesansowy wzorzec organizowania przestrzeni zastosowano w pełni.

Wytworzony w dobrach knyszyńskich wzorzec urządzania siedziby dworskiej i towarzyszących jej ogrodów znalazł zastosowanie nie tylko w królewszczyznach. W promieniu kilkudziesięciu kilometrów od Knyszyna znajdowały się dwory dygnitarzy litewskich (Gródek, Zabłudów i Choroszcz) – Chodkiewiczów oraz Sidra, Andrzejewo i Pawłowicze Wołłowiczów), gdzie szybko wzorzec królewski zastosowano i powielono.

Daje się odczuć wyraźny wpływ wzorca knyszyńskiego na kompozycje powstające przy dworach dworzan królewskich, którzy wokół Knyszyna wznosili swoje rezydencje: Macieja z Krajny (Buzuny i Strabla – zob. Buzuny, zob. Strabla), Piotra Wiesiołowskigo (Białystok – zob. park pałacowy, później Branickich), Kurzenieckich (Kalinówka Ogrodniki – zob. Ogrodniki PGR oraz Jasionówka – zob. Jasionówka), Stanisława Zachariewicza Włoszka (Juchnowiec – zob. Juchnowiec Dolny) i Komorowskich (Krzywa – zob. Krzywa).

Renesansowe kompozycje przestrzenne zostały w II połowie XVI stulecia ujęte w nowe formy obiektów architektonicznych.

Około 1570 r. zaczęto wznosić obiekty architektoniczne typu kamienicy. Zwyczaj ich budowania przynieśli ludzie związani z dworami Bony i Zygmunta Augusta, rekrutujący się wyłącznie z Korony Polskiej. Na Podlasie wkroczył typ dworu rozpowszechniony już wcześnie na ziemiach polskich. Kamienice te ustawiano często na sztucznie usypanych tarasach. Ślady tego rodzaju rozwiązań spotykamy w Markowszczyźnie, Białymstoku, Lipnikach, Kamionce, Starym Dworze, Sidrze, Dubnie i zapewne w Siderce. Poza tym źródła pisane wzmiankują istnienie takich kamienic w Orli i Kamiennej Starej. Bardzo przebudowane wersje wież-kamienic odnajdujemy wewnątrz pałaców w Białymstoku i Pawłowicach.

Lipniki

Ciekawym i charakterystycznym dla schyłkowego renesansu zjawiskiem było ożywienie religijne związane z reformacją. Na badanym obszarze spotykamy wiele różnych fundacji sakralnych. Typowym elementem „porządnej” siedziby dworskiej II połowy XVI w/ stały się kaplice dworskie ustawiane najczęściej przy granicy ogrodu ozdobnego. Kaplice i kościółki dworskie powstały m.in. w Białymstoku, Strabli, Kamiennej Starej, Dubnie, Krzywej i Sadach. Cerkwie wzniesiono w Gródku, Wołkuszu, Puchłach, Siderce i Kuścinie, a zbory kalwińskie w Orli, Pawłowiczach, Zabłudowie, Nurcu i Sidrze. Lokalizacja obiektów sakralnych w sąsiedztwie siedzib dworskich charakterystyczna dla renesansowego manieryzmu, otwiera nowy rozdział w dziejach przestrzeni, stanowiąc krok w epokę wczesnego baroku.

Krajobraz i sposoby dysponowania przestrzenią

Stosunkowo duża ilość niezasiedlonych i niezagospodarowanych jeszcze terenów stwarzała dużą swobodę w lokowaniu nowych siedzib i poszerzaniu starych.

Rozprzestrzenienie się wzorca knyszyńskiego i wzorów wypracowanych w trakcie pomiary włócznej następowało po sobie dość szybko. Powstał szereg siedzib i ogrodów szesnastowiecznych zakładanych od nowa, na niezabudowanym dotąd terenie oraz wiele siedzib, które wzniesiono od nowa i całkowicie przekształcono.

Renesansowa kompozycja tych siedzib wyrażała się nie tylko w rozplanowaniu zabudowań i dziedzińców oraz wnętrz ogrodów, ale także w charakterystycznym ich wkomponowaniu w otoczenie.

Możemy tu dostrzec wyraźny wpływ prądów włoskich, polegających na wyszukiwaniu miejsc najbardziej zróżnicowanych pod względem wysokościowym, a więc zbliżonych do urozmaiconego krajobrazu Włoch i jednocześnie dających największe możliwości powiązania widokowego poszczególnych części kompozycji.

O wiele bardziej płaski niż we Włoszech krajobraz tych terenów nie dostarczał zbyt wielu takich możliwości, powstała jednak cała grupa siedzib zajmujących wzgórza i wypiętrzenia lub lokowanych na koronach wysokich skarp górujących nad dolinami. Na sąsiednich wzgórzach lub eksponowanych widokowo wzniesieniach umieszczano tam poszczególne części funkcjonalne kompozycji, np. rezydencję z ogrodami ozdobnymi, folwark z ogrodem użytkowym, kościół bądź cmentarz albo też inne komponenty układu – dwór z ogrodem, młyn, rzadziej wieś itp. Wszystkie te rozrzucone w przestrzeni komponenty starano się powiązać widokowo ze sobą lub przynajmniej z centralną częścią układu, tj. z rezydencją właściciela. Stąd ich oddalenie od centrum nie przekraczało zasięgu wzroku.

Ideą tych kompozycji „krajobrazowych” było uzyskanie harmonijnie zagospodarowanej przestrzeni, odzwierciedlającej renesansowe dążenie do osiągnięcia doskonałego zespolenia dzieł ludzkich z naturą, która zachowując swój naturalny charakter byłaby jednocześnie bezpieczna i na miarę potrzeb podporządkowana człowiekowi. Umieszczone na wzgórzach budynki i ogrody oraz sytuowane w dolinach stawy, młyny, łąki i pola uprawne przeplatać się tam miały z naturalnymi lasami, rozlewiskami rzek, skałami i innymi nietkniętymi ręką człowieka uroczyskami. Dostrzegano bowiem i ceniono również piękno naturalnego krajobrazu.

Należy zaznaczyć jednak, że te renesansowe wieloczęściowe kompozycje „krajobrazowe”, mimo istnienia związków widokowych pomiędzy poszczególnymi częściami funkcjonalnymi, nie miały w sobie nic z komponowanych osiowo powiązań barokowych, ani tym bardziej z późniejszych kompozycji krajobrazowych. Podobnie wnętrza poszczególnych ogrodów były często przestrzeniami zamkniętymi, nie posiadającymi specjalnie wyprowadzonych dalekich osi widokowych. Natomiast jeżeli ogród zajmował dość wysokie wzgórze, mogły się z niego roztaczać dalekie widoki na okolicę.

Poszczególne części kompozycji były ze sobą powiązane siecią dogodnie umiejscowionych w terenie dróg. Nie było tam bowiem ani prostych alei, ani długich szpalerów czy nasadzonych gęsto kulis zamykających widoki. Renesansowy krajobraz służył temu, aby człowiek czuł się w nim dobrze. Cechowała go duża swoboda, dawał się oglądać z zewnątrz bardziej niż z wnętrza poszczególnych części kompozycji. Zatem najbardziej można było go podziwiać jadąc konno i obserwując wyłaniające się kolejne wzgórza i otwierające się za nimi panoramy dolin. Z jakiegoś punktu centralnej części kompozycji można było natomiast ogarnąć całość lub przynajmniej większość układu, co powinno było dawać odczucie bezpiecznego panowania nad zagospodarowaną przestrzenią.

Jak wspomniano, mało urozmaicony teren znacznie ograniczał możliwości rozwinięcia i wprowadzenia w życie idealnego wzorca. Ograniczały je też możliwości materialne założycieli, toteż powstałe kompozycje wieloczęściowe różnią się od siebie skalą i charakterem.

Mogły tam występować tylko dwie sprzężone ze sobą części, np. rezydencja i folwark, rezydencja i dwór, dwa dwory, dwór lub rezydencja i wieś, dwór i kościół itp. Zawsze jednak przynajmniej jedna z części zajmowała dominujące w okolicy wzniesienie, a często obie części przedzielała dolina rzeki lub strumienia (rys. nr 6 A – E). Znane są też układy o wielu częściach, w skład których wchodziły także osady kościelne, miejskie i młyńskie oraz zagospodarowane lub nie doliny rzek i strumieni (rys. nr 6 F, G).

ogrody kwadratowe

Do takich wieloczęściowych kompozycji krajobrazowych należą (oprócz Knyszyna) siedziby: w Juchnowcu (zob. Juchnowiec Dolny), w Dobrzyniewie Fabrycznym (zob. Dobrzyniewo Fabryczne), w Kundzinie (zob. Kundzin), w Pokaniewie (zob. Pokaniewo), w Sidrze (zob. Sidra PGR), w Orli (zob. Orla), w Gródku (zob. Waliły), w Jasionówce (zob. Jasionówka), w Strabli (zob. Strabla), oraz z Bobrze Wielkiej (zob. Bobra Wielka) i Chojnowszczyźnie (zob. Chojnowszczyzna).

Część tych układów powstała drogą przekształcenia lub rozbudowy istniejącej wcześniej rezydencji, przy czym jednym z najbardziej charakterystycznych elementów wprowadzanych zmian było wyrzucenie funkcji gospodarczych poza obręb części rezydencjonalnych i zakładanie nowych osad folwarcznych widocznych z rezydencji, składających się z budynków i ogrodów, a na ogół też ze stawów. Ze względów gospodarczych nowe części folwarczne umieszczano w centrum trzech pól, które folwark miał obsługiwać, u zbiegu granic oddzielających od siebie poszczególne pola.

Wymienione tu przykłady obejmują tylko kompozycje lepiej poznane i z całą pewnością nie wszystkie, jakie powstały do lat 80-tych XVI w. Zniszczenie większość renesansowych obiektów uniemożliwia jednak bardziej dokładną analizę ich układów przestrzennych.

Wszystkie poznane wieloczęściowe kompozycje renesansowe powstały przy siedzibach osób związanych z dworami królewskimi. Chętnie zakładali je średniozamożni, dorabiający się dworzanie, których ambicje wymagały podniesienia rangi i prestiżu siedziby, a poziom kulturalny nie odbiegał od wzorców europejskich.

Typy renesansowych kompozycji ogrodowych w województwie

Sposób urządzenia wnętrz ogrodów położonych na terenie dzisiejszej Białostocczyzny i ich wystrój w dobie renesansu jest mało znany. Należy tylko przypuszczać, że nie odbiegał zasadniczo od innych ogrodów polskich tego okresu. Bardzo popularny był tu tzw. ogród włoski, łączący funkcje użytkowe i ozdobne, przy czym nasadzenia użytkowe były tam także podporządkowane określonemu porządkowi kompozycyjnemu dotyczącemu całości układu. Kwatery zamykały ściany alei, szpalerów, ostrzyżonych żywopłotów, trejaży czy też ogrodzenia. Wśród nasadzeń dominowały tam krajowe gatunki drzew – lipy, klony, jawory, dęby, graby, wiązy i topole. Podobne nasadzenia stosowano w chłodnikach lub ciennikach, chociaż najczęściej sadzono tam lipy.

Płaszczyzny kwater ozdobnych mogły wypełniać otoczone ligustrem lub bukszpanem kwietniki lub różanki, pomiędzy którymi sadzono kwitnące krzewy i pojedyncze drzewa. W kwaterach ozdobno-użytkowych pasy bukszpanów i kwiatów otaczać mogły grzędy z warzywami i ziołami. W ogrodach użytkowych oprócz warzyw sadzono drzewa i krzewy owocowe (jabłonie, wiśnie, grusze, żurawiny, jagody, poziomki, maliny), winorośl i chmiel. Czasem kwatery mogły być w całości zajęte przez nasadzenia drzew owocowych.

Do najczęściej uprawianych warzyw należały fasola, buraki, groch, bób i marchew, ale stopniowo wprowadzano też inne gatunki obcego pochodzenia. Zdarzało się także, że grzędy i kwatery użytkowe były sezonowo obsadzane zbożem. Stosowano bogaty zestaw kwiatów i ziół, a w tym wiele roślin cebulowatych. Wymienić tu należy tulipany, hiacynty, narcyzy oraz lilie, fiołki, rozmaryny, lawendę, szałwię, majeranek, krwawniki, goździki, cesarskie korony.

Stopniowo pojawiały się też w ogrodach egzotyczne okazy roślin sprowadzane z dalekich krajów oraz takie rośliny użytkowe jak porzeczki, agrest, morele, brzoskwinie i truskawki. Prawdopodobnie dopiero w końcu XVI w. wprowadzono strzyżone krzewy i drzewa (graby, bukszpany, cisy, głogi i wiązy), rosnące w szpalerach, żywopłotach czy bindażach lub pojedynczo. Elementami ozdobnymi mogły być też w ogrodach XVI w. studnie, rzadkie na tych terenach fontanny, rzeźby lub drewniane i murowane altany.

„Ogród włoski” był typowym ogrodem kwaterowym, w którym różne kwatery oddzielone były od siebie drogami, alejami, szpalerami lub żywopłotami a także ogrodzeniami. Drzewa i krzewy, tak ozdobne jak i użytkowe rosnące we wnętrzach tych kwater, sadzono w równych odstępach lub w rzędach i towarzyszyły im geometrycznie rozplanowane grzędy jarzyn lub kwiatów. W sposób równie geometryczny umieszczano studnie, sadzawki, altany, trejaże i inne elementy wyposażenia ogrodów. Nie zachował się jednak żaden przykład umożliwiający bliższe poznanie kompozycji wnętrz.

Chociaż na ogół roślinność ozdobna sąsiadowała tam z uprawami użytkowymi, ogród włoski mógł też, jak wspomniano wcześniej, posiadać wydzielone wnętrze całkowicie ozdobne. Często był ten ogród tylko jednym z kilku ogrodów towarzyszących danej siedzibie, przy czym zarówno przeznaczenie jak i układ przestrzenny poszczególnych ogrodów mogły być w takim wypadku odmienne.

Ogrody włoskie i innego typu ogrody kwaterowe powstawały dość licznie, m.in. stwierdzono istnienie takich kompozycji w: Andryjankach Koszkach (z ok. poł XVI w.), w Białowieży (z ok. 1594 r.), Białymstoku (z lat 60-tych XVI w.), Hołowiesku (z ok. 1564 r.), Boćkach (z II poł. XVI w.), Bronczanach Brzozowej (z lat 60-tych XVI w.), Bujnowie (z lat 30-tych XVI w.), Buzunach (powstałej po 1520 r.), Choroszczy (z II poł. XVI w.), Dobrzyniewie Fabrycznym (z ok. 1519 i 1530 r.), Dubnie (z I poł. XVI w.), Górze (z końca XVI w.), Gródku (z XVI w.), Jałówce (sprzed 1545 r.), Jasionówce (z ok. 1642 r.), Juchnowcu (z lat 40-tych XVI w.), Jurowcach (z pocz. XVI w.), Kalejczycach (sprzed 1579 r.), Kalnie (powstałej po 1536 r.), Andrzejewie (z ok. 1536 r.), Kalinówce (z lat 1523-1529 i lat 60-tych XVI w.), Brykach (z XVI w.), Dołubowie (z ok. poł XVI w.), Kamiennej Starej (z ok. 1560 r.), Koplanach (sprzed 1569 r.), Krupicach (powstałej po 1593 r.), Kuścinie (sprzed 1539 r.), Kuźnicy Białostockiej (z lat 50-tych XVI w.), Leniewie (z XVI w.), Lewickich (z lat 40-tych XVI w.), Łosośnej Małej (z XVI w.), Lipnikach (powstałej po 1559 r.), Markowszyźnie (z ok. 1530 r.), Mielniku na zamku (z I poł. XVI w.), Milejczycach Kuchtyczach (z lat 20-tych XVI w.), Nowym Dworze (z XVI w.), Orli (z ok. 1558 r.), Pawłowiczach (z ok. poł XVI w.), Pańskich (z II poł. XVI w.), Pietkowie (z lat 1564-1572), Pokaniewie (sprzed 1545 i z ok. 1562 r.), Ponarlicy (sprzed 1557 r.), Reńszczyźnie (z ok. 1560 r.), Siderce (z II poł. XVI w.), Sidrze (z ok. 1566 r.), Siemiatyczach (z ok. poł XVI w.), Stołowaczu (z ok. poł XVI w.), Strabli (powstałej po 1524 r.), Studziwodach (powstałej po 1514 r.), Szczytach Dzięciołowie (z XVI w.), Śliwnie (z lat 1501-1521), Tryczówce (z I poł. XVI w.), Turośni Kościelnej (powstałej po 1515 r.), Tykocinie na zamku (z lat 60-tych XVI w.), Usnarzu Górnym (z I poł. XVI w.), Użykach (z ok. poł XVI w.), Waliłach (z II poł. XVI w.), Wasilkowie (z II poł. XVI w.), Zabłudowie (z II poł. XVI w.), Zajączkach (dawniej Kożanach, z ok. poł. XVI w.), Zawykach Fermie (sprzed 1533 r.) i Złotnikach (ob. Tryczówce, z ok. poł. XVI w.).

Cechą charakterystyczną renesansowych ogrodów kwaterowych była równorzędność kwater odgrywających w przestrzeni podobną rolę. Miały one zbliżoną wielkość i na ogół nie różniły się między sobą wysokością nasadzeń, często rozplanowanych w taki sam sposób we wszystkich kwaterach.

Dużo więcej niż o kompozycji wnętrz ogrodowych powiedzieć można o ogólnej dyspozycji przestrzennej ogrodów renesansowych, o ich miejscu w układzie siedziby i schemacie rozplanowania poszczególnych kwater. Królują bowiem w tym okresie niepodzielnie różne kombinacje i układy kompozycji kwaterowych, wśród których wyróżnić można kilka zasadniczych typów.

Jedną z popularnych form ogrodu był kwadrat przecięty krzyżującymi się w środku drogami i alejami dzielącymi ogród na cztery mniejsze kwadratowe części (rys. nr 8 A). Taki ogród posiadał folwark knyszyński (zob. Knyszyn). Taki też założono przy wielu innych renesansowych siedzibach, m.in. w Juchnowcu Dolnym (zob. Juchnowiec Dolny), Ponarlicy (zob. Ponarlica), Złotnikach (zob. Tryczówka), a zapewne także w Pawłowiczach (zob. Pawłowicze), Turośni Kościelnej (zob. Turośń Kościelna) i Kudrawce (zob. Kudrawka).

Ten kwadratowy ogród mógł być dla danej siedziby ogrodem jedynym lub jednym z kilku. W drugim przypadku pozostawał ogrodem głównym, na ogół największym. Jego części mogły uzyskiwać dalsze podziały na mniejsze kwatery (rys. nr 8 B), a powierzchnia zbliżać się do 8 ha (Juchnowiec, Złotniki).

ogrody kwadratowe

Położenie tego ogrodu względem innych elementów bywało różne. Mógł on jednym bokiem sąsiadować z zabudowaniami i dziedzińcami. Mógł być też od nich oddzielony stawami lub sadzawkami, które często kopano wzdłuż granic ogrodu. Mógł też graniczyć zarówno z budynkami i dziedzińcami, jak też ze zbiornikami wodnymi i mniejszymi ogrodami (rys. nr 8 C, D, E). Nie istniały jednak osiowe powiązania ogrodu z dworem lub innymi ważnymi budynkami, a jeżeli tak było, to raczej w wyniku przypadku. Osie dzielących ogród na cztery części dróg wybiegały na ogół na dziedziniec (nierzadko wyposażony w sadzawkę służącą inwentarzowi) lub kończyły się na granicy ogrodu. Podobnie mniejsze ogrody i ogródki użytkowe nie powiązane były kompozycyjnie z budynkami, chociaż mogły bezpośrednio do nich przylegać.

Kwadrat będący jedną z idealnych figur geometrycznych był w XVI w. formą bardzo często stosowaną. Również popularny był w czasach późniejszych. Motyw kwadratu przeciętego krzyżującymi się pośrodku osiami pojawiał się też w częściach innych typów ogrodów odrodzenia. W oparciu o ten motyw powstawały też kompozycje niektórych ogrodów XVII i XVIII w., przy czym pierwotny kwadrat mógł ulegać różnym modyfikacjom, jak to miało miejsce w Zubrzycy Wielkiej, gdzie ogród posiada kształt trapezu (zob. Zubrzyca Wielka).

Zapewne już od powstania pierwszych ogrodów kwadratowych centralny punkt przecięcia się krzyżujących się osi bywał odpowiednio akcentowany. Takimi akcentami znanymi z czasów późniejszych, a jak się wydaje bardzo popularnych zwłaszcza w końcu XVI i I poł. XVII w., często były altana (np. w Zubrzycy Wielkiej, Kudrawce, Kożanach) lub sadzawka (np. w Siemionach). Niekiedy w centrum renesansowego kwadratowego ogrodu stawiano w czasach późniejszych dwór lub pawilon (rys. nr 10 A, B, C). Z takimi przykładami mamy do czynienia w Ponarlicy (zob. Ponarlica), Turośni Kościelnej (zob. Turośń Kościelna), Złotnikach (zob. Tryczówka) i zapewne w Pawłowiczach (zob. Pawłowicze). Rozwiązanie takie stanowi formę przejściową między kwadratową kompozycją renesansowego ogrodu a osiowymi założeniami baroku. Częstszym przykładem przekształceń dokonywanych w guście barokowym było jednak umieszczanie dworu przy granicy ogrodu, na jednej z osi dzielących jego kwadratowy teren.

założenia sześciokwaterowe

Inny typ kompozycji reprezentują ogrody przy rozmierzanych od nowa samodzielnych siedzibach dworskich i folwarcznych, którym to siedzibom nadano regularny sześciokwadratowy układ (rys. nr 9 A-D). Znane przykłady takich rozwiązań pochodzą z II połowy XVI i I poł XVII w. Kwatery o kwadratowym lub zbliżonym do kwadratu kształcie leżały tam w dwóch rzędach oddzielonych od siebie główną drogą dojazdową. Każda z kwater pełniła inne funkcje. Mieściły się tam zabudowania gospodarcze i dziedzińce, ogrody, stawy lub sadzawki i pastewniki. Dwór z towarzyszącymi mu budynkami oraz ogrodem ozdobnym (lub włoskim) umieszczony był najczęściej w którejś ze skrajnych kwater. Te spośród głównych sześciu kwater, które przeznaczono pod ogrody, mogły być podzielone na szereg kwater mniejszych, kwadratowych lub prostokątnych.

Przykładem takich sześciokwaterowych siedzib są: Markowszczyzna powstała ok. 1530 r. (zob. Markowszczyzna I), Łosośna Mała (zob. Łosośna Mała), Kuścin powstały przed 1539 r. (zob. Kuścin), Lipniki, którym nadano sześciokwaterowy układ po 1559 r. (zob. Lipniki), Strabla powstała po 1524 r. (zob. Strabla), Szelągówka powstała ok. 1564 r. (zob. Szelągówka), Wałki, których układ powstał zapewne w I poł XVII w. (zob. Wałki), zapewne Łuka (ob. Stary Dwór – zob. Stary Dwór), Sobótka z II poł. XVI w. (zob. Sobótka) czy wreszcie szesnastowieczna Chojnowszczyzna, w której dwie skrajne kwatery zajmowały stawy (zob. Chojnowszczyzna).

Najbardziej reprezentacyjną częścią tego typu układów była oczywiście kwatera zajęta przez dwór i ogród ozdobny. W kwaterze tej, obok dworu znajdowały się także inne zabudowania i dziedziniec. Sam dwór miał często postać murowanej „kamienicy”, nawiązującą do willi włoskich. W siedzibach sześciokwaterowych dwór taki sytuowano na sztucznie usypanym wzgórzu, na którym mieścić się też mógł przylegający do dworu ogródek, jak to miało miejsce w Markowszczyźnie i Lipnikach.

Renesansowe „kamienice” wznoszono też w innych obiektach tego okresu. Towarzyszyły im, podobnie jak dworom i folwarkom, większe i mniejsze ogrody kwaterowe o nieznanej dziś w większości kompozycji. Część spośród bardziej znanych należałoby zaliczyć do typu pośredniego, gdzie jeden duży ogród mógł być podzielony na równej lub różnej wielkości i różnego kształtu kwatery lub też kilka odrębnych ogrodów mogło uzyskiwać różne podziały kwaterowe, przy czym towarzyszyć im mogły mniejsze ogrody jednownętrzowe. Im znaczniejsza rezydencja, tym więcej posiadała ogrodów, które można by podzielić na wyłącznie ozdobne, ozdobno-użytkowe i całkowicie użytkowe. Kombinacji kwater takich ogrodów mogło być w zasadzie nieskończenie wiele, toteż mamy tu do czynienia z wielką rozmaitością układów przestrzennych (rys. nr 9 E, F, G). Powstają też kwaterowe ogrody tarasowe (m.in. w Jasionówce, Zabłudowie, Hermanówce). Siedziby wielkopańskie obejmują nie tylko części rezydencjonalne z całym kompleksem ogrodów i folwarki z ogrodami użytkowymi, ale też i obszerne zwierzyńce, a także sprzężone z rezydencjami świątynie i miasta (Zabłudów, Jasionówka, Orla, Strabla. Juchnowiec, Siemiatycze, Białystok, Bielsk Podlaski). W skład siedzib i ogrodów wchodzą też na ogół stawy i sadzawki stanowiące istotny element kompozycji całości założenia.

Różne, mniej lub bardziej znane ogrody kwaterowe powstały też w XVI w. w Andrzejewie (zob. Andrzejewo), Andryjankach Koszkach (zob. Andryjanki), Bacikach Średnich (zob. Baciki Średnie), Koplanach (zob. Koplany), Kalinówce, Siderce (zob. Siderka), Stelmachowie (zob. Stelmachowo), Boćkach (zob. Boćki), Buzunach (zob. Buzuny), Lewickich (zob. Lewickie), Podbielach (zob. Podbiele), Szczytach Dzięciołowie (zob. Szczyty Dzięciołowo), Waliłach (zob. Waliły), Dobrzyniewie (zob. Dobrzyniewo Fabryczne), Brykach (zob. Bryki), Dołubowie (zob. Dołubowo), Hołowiesku (po 1564 r.), Bronczanach, Grodzisku (ob. Brzozowa) (w latach 60-tych XVI w.), Bujnowie (w latach 30-tych XVI w.), Choroszczy (w II poł. XVI w.), Dubnie (w I poł. XVI w.), Górze (w końcu XVI w.), Jałówce (przed 1545 r.), Jurowcach (w pocz. XVI w.), Krupicach (po 1593 r.), Krynkach (zob. Krynki), Kuźnicy Białostockiej (w latach 50-tych XVI w.), Leniewie, Nowym Dworze, Kalinówce (w latach 1523-1529), Pańskich (w II poł. XVI w.), Reńszczyźnie (ok. 1560 r. – zob. Reńszczyzna), Wysokim Stoczku, Dobrzyniewie (ok. poł. XVI w.), Kątach (ok. poł. XVI w.), Moszczonie Królewskiej (ok. 1560 r.), Szpakówce (po 1571 r.), Targowisku (zob. Targowisk), Zabielach (ok. 1550 r.), Złotorii, Zubowszczyźnie (zob. Zubowszczyzna), Białowieży ok. 1594 r. (zob. Białowieża – park pałacowy) i wielu innych siedzibach.

Przekształceniom ulegają także ogrody założone wcześniej – w okresie średniowiecza. One też otrzymują klarowne kwaterowe podziały wewnętrzne.

Jednym ze szczytowych osiągnięć szesnastowiecznej sztuki ogrodowej było powstanie kwaterowych ogrodów szachownicowych (rys. 10 D, E). Najwcześniejszymi na tych terenach, znanymi przykładami takich ogrodów są ogrody: w Krzywej założony ok. poł. XVI w. (zob. Krzywa), w Kalnie założony przed 1560 r. (zob. Kalno) oraz zapewne także w Turośni Kościelnej (zob. Turośń Kościelna). Prawdopodobnie kompozycji szachownicowych powstało w tym okresie więcej i być może wśród wymienionych wcześniej ogrodów kwaterowych kryją się także układy szachownicowe. Zbyt szczupłe informacje jakie posiadamy dziś o większości szesnastowiecznych obiektów uniemożliwiają jednak ich wyodrębnienie.

Powstałe w XVI w. ogrody szachownicowe stwarzały duże możliwości różnego typu osiowych przekształceń (rys. 10 F, G, H), co z kolei stanowiło zasadniczy krok w stronę baroku. Kolejne takie kompozycje powstawać będą w końcu XVI i I poł. XVII w. oraz z pewnymi modyfikacjami w dobie rozwiniętego baroku.

Szachownicowy ogród renesansowy graniczył na ogół jednym bokiem z zabudowaniami i dziedzińcami. Obok niego mogły też funkcjonować „dzikie” gaje i zwierzyńce (jak w Białymstoku, Orli, Zabłudowie i Kuźnicy Białostockiej).

 

Zob. też: Przykłady renesansowych kompozycji ozdobnych z polski i z innych krajów

 Czytaj też:

Ogrody kwaterowe końca XVI i pierwszej połowy XVII w.

Ogrody baroku - Ogólna charakterystyka epoki

Ogrody baroku - nowe prądy w sztuce ogrodowej i rozpowszechnianie się nowych wzorców dysponowania przestrzenią

A także:

Objaśnienia terminów

Klasyfikacja i typologia kompozycji ogrodowych

Słowa klucze: ogrody renesansowe, ogrody odrodzeniaKategoria:inne