Żelizna

Park pałacowy - krajobrazowy, stanowiący część większego założenia, powstały w II połowie XIX w. w wyniku przebudowy i rozbudowy barokowej kompozycji, jaka rozwinęła się w oparciu szesnastowieczną siedzibę dworską

Dawna nazwa: Żelizna

Gmina: Komarówka Podlaska

Położenie obiektu: na terenie łagodnie opadającym ku południowi do strumienia, stanowiącego południową granice kompozycji oraz ku zachodowi, gdzie znajdowała się bagnista dolina (później w części zajęta przez park krajobrazowy), na południowym krańcu wsi, przy drodze wiejskiej (po obu jej stronach), będącej również traktem z Międzyrzeca do Komarówki i Piszczaca

Usytuowanie założenia pałacowo-ogrodowego w Żeliźnie na mapie w skali 1:25 000 (lata 80. XX w.)

Najstarsza znana wzmianka historyczna o Żeliźnie pochodzi z 1538 r., kiedy to starosta brzeski polecił Hawryle Hryczynowi „... w Żeliznom woliu na nas osażiwati". Hawryło jako nowo osadzony wójt otrzymał co dziesiątą włókę oraz grunty na założenie folwarku.¹ Był to prawdopodobnie początek ośrodka średniej wielkości dóbr w Żeliźnie.

Nie są bliżej znane dzieje tego założenia aż do XIX w. Wiadomo jedynie, że było ono zawsze ośrodkiem samodzielnych dóbr i z tego względu przypuszczać można, że istniejący tam dwór otaczały w XVII i XVIII wieku regularne, barokowe ogrody użytkowe i ozdobne. Przypuszczenie to potwierdza późniejszy, dziewiętnastowieczny, regularny układ kompozycji, który był zapewne kontynuacją wcześniejszego układu przestrzennego.

Na początku XIX wieku, kiedy właścicielem Żelizny byli Borkowscy,³ wzniesiono tu obszerny murowany pałac, przy którym urządzono ogrody w sposób charakterystyczny dla schyłkowego baroku. Przed dworem mieścił się obszerny dziedziniec, przy którym od północy i południa stały oficyna i wozownia. Południową granicę parku wyznaczały strumień i szpaler drzew, a można przypuszczać, że również północna granica obsadzona była szpalerowo. Za pałacem, na zachód od niego, posadzono wzdłuż linii biegnącej z północy na południe szpaler drzew lub aleję. Dalej na zachód mieściła się prostokątna część ogrodu ozdobnego, granicząca z bagnami. Od wschodu założenie graniczyło z drogą wiejską.

W roku 1827 było w Żeliźnie 57 dymów i 318 mieszkańców.³

Po Borkowskich Źelizna przeszła w ręce Zabiełłów, a następnie Ritthersów, a później Chrzanowskich, którzy sprzedali je Landom. Przed 1914 r. odkupił ten majątek Bank Włościański, a w 1918 r. Żeliznę przejął Skarb Państwa, od którego wydzierżawiali ją kolejno: Darkowicz, Kisiel, Kozłowski i Paszkowski. Ostatnim przed II wojną światową dzierżawcą tego majątku był Henryk Niewęgłowski.⁴

W II połowie XIX w. założenie zostało znacznie rozbudowane, przy czym nie uległ zasadniczym zmianom schemat kompozycyjny już istniejącej, regularnej części obiektu. Zmeliorowano wówczas rozlewiska położone ma zachód od ogrodu i wykopano tam kanał w kształcie podkowy, którego jedno z ramion położone było na przedłużeniu osi pałacu, a drugie wyznaczało dodatkową oś widokową, również ukierunkowaną na pałac. Przy kanale urządzono kolejną lecz już krajobrazową część parku, prowadząc drogi oraz sadząc drzewa i krzewy. Nad kanałem, od strony pałacu, przerzucono drewniany most, zwany zielonym. Na wschód od tej nowej części parku, a na północ od starej, założono sad. W dawnej części ogrodowej wzniesiono oranżerię (na południe od stajni), a na reprezentacyjnym dziedzińcu przed pałacem urządzono kolisty podjazd. Rozbudowano też znacznie część gospodarczą, położoną na wschód od opisanych wcześniej części założenia, po przeciwnej stronie drogi wiejskiej. Na osi pałacu znajdował się tam duży dziedziniec, który otaczały: obora, stajnia, stodoła i szopa. Dalej na wschód, po obu stronach biegnącej na osi pałacu drogi do Kolembrodów stały przy kolejnym dziedzińcu: magazyn gorzelniany, magazyn okowity, gorzelnia, dom gorzelnianego i czworak dla pracowników gorzelni. Jeszcze dalej na wschód stał tartak. Ponadto, przy drodze wiejskiej, na północ od większego dziedzińca gospodarczego, stały jeszcze cztery czworaki.⁵ Po rozbudowie całość kompozycji zajęła obszar o powierzchni około 23,5 ha.

W roku 1868 do dóbr Żelizna dołączono majętność Kolembrody z nomenklaturą Pustosz i Kozły - majętność ta została później w roku 1895 sprzedana. Obszar dóbr Żelizna w roku 1895 wynosił 1666 morgów (około 833 ha), z czego gruntów ornych i ogrodów było morgów 608 (około 304 ha), łąk morgów 354 (około 177 ha), pastwisk morgów 5 (około 2,5 ha), lasów morgów 652 (około 326 ha) i nieużytków morgów 47 (około 23,5 ha). Na terenie założenia stało wówczas 14 budynków murowanych i 30 drewnianych.⁶

Pałac w Żeliźnie na początku XX w.
Publ. www.komarowkapodlaska.pl

W 1915 r. podczas działań wojennych spalono zabudowania przemysłowe, których większości (z wyjątkiem magazynu i obory) już nie odbudowano. Na terenie po tych zabudowaniach oraz na wschód od czworaków w latach 30. XX w. posadzono sad.⁷ Zapewne po pożarach wojennych został ufundowany obelisk z figurą św. Floriana, stojący na południe od założenia w rozwidleniu dróg do Komarówki i Przegalin.

Okres działań wojennych 1939 r. założenie przetrwało bez większych zniszczeń, a jesienią 1939 r. majątek przejęła administracja niemiecka. W 1943 r. zabudowania gospodarcze i pałac zostały częściowo zniszczone przez partyzantów radzieckich z dywizji Kowpaka (w tym całkowicie zniszczono oranżerię i stajnię cugową oraz magazyny ze zbiorami).⁸

W roku 1944 majątek został rozparcelowany, a starszą część parku wraz z pałacem przekazano szkole podstawowej.

Parcelacja majątku spowodowała dewastację pozostałych części założenia. Wzniesiono tam bowiem szereg zagród, wycięto część sadów i drzew ozdobnych oraz całkowicie zniszczono zieleń i drogi nowszej części parku, położonej za kanałem. Sam kanał przekształcono, skracając mu północne ramię.

Użytkowana przez szkołę część założenia również uległa dewastacji. Na dawnym dziedzińcu przed pałacem umieszczono boiska, na północ od pałacu ustawiono budynek gospodarczy, ubikacje i śmietnik, a w południowo-zachodnim rogu parku zlokalizowano ogródki nauczycielskie. Poprowadzono betonowe chodniki wokół pałacu, do pałacu od bramy wjazdowej oraz od pałacu do studni i budynku gospodarczego. Wycięto też większość drzew i krzewów, ogrodzono teren szkoły siatką i dopuszczono do zarośnięcia części ogrodu olsem. W końcu lat 70. i na początku lat 80. posadzono natomiast w zachodniej części dawnego ogrodu drzewa i krzewy ozdobne, a także posadzono drzewa wzdłuż północnej granicy parku oraz żywopłoty przy jego wschodniej granicy i na południe od pałacu.⁹

Wszystkie opisane zmiany doprowadziły do tego, że obszar założenia skurczył się do około 13,5 ha i obejmowało ono już tylko dawne części parkowe, przy czym z nowszej części parku pozostał tylko kanał, a część przypałacowa uległa znacznej dewastacji.¹⁰

Szczupłość wiedzy o wcześniejszych fazach rozwoju założenia nie pozawala na dokładne ustalenie jakie elementy kompozycji wcześniejszych niż dziewiętnastowieczna zachowały się w Żeliźnie do lat 80. XX w. Można jedynie przypuszczać, że są to drogi jedne (droga do wsi, poprowadzona na osi pałacu droga do lasu oraz drogi do Komarówki i Przegalin) oraz że nie zmieniła się lokalizacja głównej siedziby dworskiej i nie uległy zmianie granice założenia od strony południowo-zachodniej wyznaczone dawniej przez strumień (później rów z wodą).¹¹

Z kompozycji istniejącej w Żeliźnie w I połowie XIX w. przetrwały do lat 80. wieku XX: pałac, część starych drzew (w tym szpaler za pałacem), pojedyncze drzewa z dawnych nasadzeń przy granicach ogrodu i w parku oraz zapewne staw ogrodowy. Z kompozycji nowej, krajobrazowej części parku, założonej w II połowie XIX w., zachowała się jedynie część kanału, którego północne ramię częściowo zasypano. Nie zachowały się też wprowadzane w II połowie XIX w. elementy położone w innych częściach założenia (sad, zabudowania gospodarcze, oranżeria, kolisty podjazd przed pałacem, większość nasadzeń), zachował się jedynie fragment dużego sadu założonego w latach 30. XX w.¹²

W roku 1983 roślinność obiektu składała się 39 gatunków drzew i krzewów, jednak większość roślinności stanowiły młode nasadzenia i olsy. Drzewa stare grupowały się w zachowanej przy pałacu części parku oraz w sąsiedztwie granic (przy drogach i ogrodzeniach). Najstarsze drzewa pochodziły z I połowy XIX w. (być może niektóre z końca XVIII w.). Należały do nich: 4 dęby szypułkowe o średnicach pni 120, 110, 90 i 80 cm, 6 jesionów wyniosłych o średnicach pni 100, 90, 125, 90, 90 i 80 cm, 3 lipy drobnolistne o średnicach pni 100, 100 i 90 cm, świerk pospolity o średnicy pnia 90 cm, klon pospolity o średnicy pnia 96 cm i kasztanowiec biały o średnicy pnia 80 cm. Inne stare drzewa (jesiony, klony i lipy) - o średnicach pni 50-80 cm - posadzono w II połowie XIX w. Rosło tu też 9 topól białych o średnicach pni od 70 do 115 cm. Występowały także niezbyt liczne drzewa posadzone w okresie międzywojennym, o średnicach pni do 50 cm. Młode nasadzenia drzew i krzewów oraz żywopłoty występowały w zachowanej części parku, a w innych częściach założenia, oprócz sadów, rosła wyłącznie młoda roślinność naturalnych zbiorowisk roślinnych.¹³

Rola obiektu w krajobrazie na skutek zniszczenia większej części dawnej kompozycji bardzo zmalała. W okresie rozkwitu założenia była ona bowiem bardzo duża gdyż rozległe przestrzenie parku i sadów tworzyły różnorodną kompozycję, w której elementy regularne uzupełnione były krajobrazowymi, zaś ogrody umiejętnie wkomponowano w otaczający krajobraz pól i łąk. Dalekie osie widokowe poprowadzone wzdłuż ramion kanału wiązały widokowo pałac z rozlewiskami wodnymi, a cała siedziba widoczna była z daleka.

W latach 80. XX w. miejsce dawnych kompozycji roślinnych, sadów i zabudowań zajęły olsy, łąki, zagrody chłopskie i pola, nie pozwalające na odróżnienie tych terenów od kompleksu zabudowań wsi lub od naturalnych, nadrzecznych zbiorowisk roślinnych. Zachowana część parku nie była zbyt bogata w stare drzewa, przebudowany pałac utracił dawną świetność, a trawiaste, pozbawione drzew i służące do gry w piłkę wnętrze po dawnym dziedzińcu (później podjeździe) nie wyglądało zachęcająco.¹⁴

Szkoła użytkowała teren założenia jeszcze w 2012 r. kiedy to gmina Komarówka Podlaska zdecydowała się ogłosić przetarg na sprzedaż tego obiektu.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

Pałac w Żeliźnie - stan współczesny
Publ. www.polskaniezwykla.pl

Widok z góry na pałac i część parku pałacowego w Żeliźnie
Publ. www.komarowkapodlaska.pl

Źródła:

¹ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 47-48

² Informacje ustne Seweruka Andrzeja, zam. w Żeliźnie

³ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 1895, s. 772

⁴ Informacje ustne Kopra Stanisława, zam. w Źeliźnie

⁵ Informacje ustne Kopra Stanisława, zam. w Źeliźnie

⁶ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 1895, s. 772

⁷ Informacje ustne Seweruka Andrzeja, zam. w Żeliźnie

⁸ Informacje ustne Seweruka Andrzeja, zam. w Żeliźnie

⁹ Informacje ustne Seweruka Andrzeja, zam. w Żeliźnie; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Żeliźnie, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Żeliźnie, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Żeliźnie, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Żeliźnie, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Żeliźnie, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Żeliźnie, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

Biblioteka Uniwersytecka KUL, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa Taktyczne WIG 1938, skala 1:100000, pas 41, słup 36

AGAD, Zbiory Kartograficzne, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kolumna VI, sekcja VIII

www.komarowkapodlaska.pl

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park pałacowy, Żelizna, krzysztof kucharczykKategoria:pałacowy