Dorsze

Park dworski – naturalistyczny, powstały w końcu XIX w. na miejscu istniejącej od XVI w. siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Dorsze (Dorschen)

Gmina: Kowale Oleckie

Położenie obiektu: na południowym stoku niewielkiego wzgórza opadającego do strumienia – dopływu rzeki Jarki, w terenie urozmaiconym wysokościowo, w sąsiedztwie rozlewisk i bagien, przy drodze prowadzącej do Gołdapi odległej o około 16 km

Dorsze powstały podczas kolonizacji ziem prowadzonej za czasów księcia pruskiego Albrechta Hohenzollerna, przy czym ziemie te objęte były zarówno postępującym od południa osadnictwem mazowieckim, jak i przenikającym od wschodu osadnictwem litewskim.¹ Pierwszy dwór powstał w Dorszach w 1553 r., a ówczesne zabudowania położone były zapewne w bezpośrednim sąsiedztwie drogi do Gołdapi.² Szczupłość przekazów historycznych nie pozwala dziś na odtworzenie wyglądu siedziby dworskiej we wcześniejszych etapach je rozwoju. Później musiała ona przechodzić zarówno okresy rozwoju, jak i upadku związane z epidemią dżumy latach 1708-1711, czy w czasie okupacji rosyjskiej trwającej od 1757 do 1763 r.³

Około połowy XIX w. siedziba dworska w Dorszach stanowiła własność rodziny Biedenwegów. W tym czasie siedziba ta składała się otaczających prostokątny dziedziniec zabudowań gospodarczych zlokalizowanych w sąsiedztwie drogi do Gołdapi oraz z ogrodu, zapewne głównie użytkowego, położonego na południe od dziedzińca. Na granicy ogrodu, przy południowej pierzei dziedzińca, stał dwór, a wschodnią granicą ogrodu biegła droga do Kowali. Dziedziniec ówczesny był prawdopodobnie węższy od późniejszego, gdyż został poszerzony podczas rozbudowy założenia w końcu XIX w. Ogród, pierwotnie regularny i kwaterowy, otoczony był zapewne szpalerami lub alejami drzew ozdobnych i wydzielono w nim w północnej części szpalerami lipowo-klonowymi niewielkie, sąsiadujące z dworem wnętrze stanowiące ozdobną część kompozycji. Takie rozplanowanie siedziby z kwaterowym, otoczonym szpalerami i alejami ogrodem o funkcjach użytkowo-ozdobnych, dziedzińcem otoczonym zabudowaniami i dworem stojącym na granicy dziedzińca i ogrodu typowe było dla kwaterowych kompozycji rozpowszechnionych na tych terenach w XVI i XVII w.⁴ W skład kompozycji wchodził także cmentarz dworski, założony w 1859 r., ulokowany przy drodze do Kowal, wzdłuż której pomiędzy cmentarzem a zabudowaniami posadzono szpaler lipowo-klonowy. Na cmentarzu tym pochowano właścicieli majątku: Georga (zm. w 1859 r.) i Annę Biedenweg (zm. w 1875 r.) oraz członków ich rodziny.⁵

Przed 1889 r. Dorsze (Dorschen) wraz z folwarkiem Friedrichshof należały do C. Biedenwega, a majątek liczył 663 ha gruntów (w tym 442 ha gruntów ornych, 17 ha łąk i 8 ha lasów).⁶

W końcu XIX w. siedziba dworska w Dorszach została przebudowana i wydatnie powiększona. Poszerzono od zachodu dziedziniec, przy którym wzniesiono nowy murowany dwór, usytuowany na zachód od starego. Na południe od dworu skomponowano naturalistyczny park, który objął cały teren wcześniejszego regularnego ogrodu, ale był znacznie od niego większy. Komponując park umiejętnie wykorzystano naturalnie zróżnicowane ukształtowanie terenu i istniejące stare szpalery. W skład kompozycji parku włączono cmentarz dworski i staw (zapewne istniejący już wcześniej), a przy dworze, na skarpie opadającej do stawu posadzono grupy drzew i krzewów ozdobnych. Na jednym ze wzgórz urządzono klomb i ustawiono altanę skrytą wśród lip i krzewów. W parku znajdowało się kilka wnętrz otoczonych drzewami oraz krzewami i okolonych płynnymi drogami ogrodowymi, które łączyły też dwór, wzgórze z klombem i cmentarz. Po granicy parku przebiegała droga połączona w sąsiedztwie cmentarza ze starą drogą do Kowali. Inna droga do cmentarza prowadziła przez park od zabudowań gospodarczych. Od wschodu park sąsiadował z sadem zajmującym wydłużony teren, przylegający od północy do drogi do Gołdapi. Wzdłuż granic tego sadu rosły szpalery drzew i krzewów. Osobny wjazd wiódł na dziedziniec gospodarczy od drogi do Gołdapi obok położonej przy tej drodze niewielkiej sadzawki. Na wschód od niej wzniesiono kwadratowy budynek gospodarczy. Umiejscowienie parku na południowym skłonie wzgórza sprawiało, że był on dobrze widoczny od południa i od wschodu z traktu Gołdap – Olecko i w tych kierunkach biegły też główne widoki z dworu oraz z wnętrz parkowych. Od zachodu bowiem obiekt przesłaniały lasy i zarośla, a od północy w widoku na założenie dominowały zabudowania gospodarcze.⁷

Na początku XX w. Dorsze przeszły na własność Franza Bastiana, przedstawiciela rodziny szlacheckiej posiadającej kilka majątków w Prusach, toteż właściciel ten nie mieszkał w Dorszach, a majętnością administrował w tym czasie Carl Sneider. Obszar dóbr zbytnio się w czasie trzydziestu lat nie zmienił, wynosił 645 ha, a ziemie orne razem z parkiem i ogrodem użytkowym zajmowały 535 ha, łąki 90 ha, pastwiska i lasy 10 ha, a nieużytki, drogi, podwórze z zabudowaniami itp. 10 ha. Dorsze były majątkiem ziemskim o wysokiej kulturze rolnej i specjalizowały się w produkcji rasowego bydła holenderskiego oraz koni pociągowych rasy wschodniopruskiej mieszanej.⁸

W początkach XX w. na zachód od poszerzonego dziedzińca wzniesiono pięć czworaków (kamiennych, krytych dachówką), a obok nich różne budynki gospodarcze. Naprzeciw czworaków, po drugiej stronie drogi dojazdowej zbudowany został drewniany cielętnik zamykający dziedziniec od strony zachodniej. Na dziedzińcu, naprzeciw wejścia do dworu, urządzono podjazd, na którym rosły dwa jesiony. Północną pierzeję dziedzińca zamykała drewniana stodoła stykająca się z murowaną oborą. Wzdłuż wschodniej pierzei wybudowano murowaną świniarnię połączoną z oborą. Przy tej samej pierzei, bardziej na południe, stał wybudowany już wcześniej budynek gospodarczy, naprzeciw którego znajdowała się stara studnia. Całość założenia zajmowała w tej fazie rozwoju obszar o powierzchni około 9 ha.

W okresie międzywojennym opisany układ kompozycji nie ulegał większym zmianom. Dostawiono tylko przy drodze okalającej park od południowego-zachodu dużą drewnianą stodołę. W tym czasie roślinność parku była stale konserwowana, usuwano ubytki oraz dosadzono sporo drzew ozdobnych. Tuż przed wybuchem II wojny światowej, lub już podczas wojny, jedno z wnętrz parku (położone w jego wschodniej części) zasadzono sadem.

Ostatnim przed 1945 r. właścicielem Dorsz był Niemiec – Macklen. Podczas działań wojennych Dorsze zostały częściowo zniszczone, m.in. zniszczona została drewniana stodoła stojąca przy północnej pierzei dziedzińca, a dwór został pozbawiony dachu.⁹

Po wojnie Dorsze przeznaczono początkowo na cele reformy rolnej. Jednak w końcu lat 40. XX w. użytkowane były przez Powiatowy Urząd Ziemski w Gołdapi, a ich obszar wynosił 426,2 ha (w tym gruntów rolnych było 339 ha, łąk 60 ha, pastwisk 20 ha, wód 1 ha, lasów 3 ha, nieużytków 3 ha, pod zabudowaniami 1 ha).¹⁰ Z uwagi na brak chętnych osadników i słabo zaludniony teren zrezygnowano z planów parcelacyjnych, zaś Powiatowy Urząd Ziemski zagospodarował większość gruntów ornych i w 1948 r. powstał w Dorszach zakład rolny, który niebawem został przekształcony w samodzielne Państwowe Gospodarstwo Rolne. W latach 50. XX w. podporządkowano je PGR Gołdap, a od 1970 r. Zakład Rolny w Dorszach stał się częścią PGR Kowale Oleckie (w którego posiadaniu Dorsze znajdowały się także w 1987 r.).

Po II wojnie światowej rozebrany został nadający się jeszcze do remontu budynek dworu, a także rozebrano kolejno czworaki, budynek kuźni i cielętnik znajdujący się przy zachodniej pierzei dziedzińca. Na miejscu czworaków wzniesiono budynki mieszkalne dla pracowników PGR, a na fundamentach dworu postawiono ceglany magazyn nawozów sztucznych. Pozbawiony pielęgnacji park zwolna ulegał zniszczeniu, ale też wycięto w nim wiele starych drzew. Zarósł staw przy dworze, zniszczona została drewniana altana i zdewastowano cmentarz dworski. Miejsce sadu zajęły nieużytki i pastwiska.

Do lat 80. XX w. z dawnych budynków przetrwały murowany magazyn z końca XIX w., przebudowana świniarnia z początku XX w. i stodoła z okresu międzywojennego. Z kompozycji przestrzennej istniejącej około połowy XIX w. zachowały się: miejsce lokalizacji dziedzińca, cmentarz dworski, droga biegnąca na południowy-wschód od założenia oraz pewna liczba drzew ze starych szpalerów. Z fazy przebudowy założenia z końcu XIX w. zachowała się spora liczba starych drzew (większość starych drzew parku), sadzawka parkowa, część wnętrz parkowych, wnętrze po dawnym sadzie, droga biegnąca po granicy parku, granice dziedzińca oraz część drzew rosnących na cmentarzu. Z początku XX w. zachowała się część sadzonych wówczas drzew. Te zachowane elementy sprawiały, że mimo zniszczeń można było wciąż jeszcze odczytać podstawowy schemat kompozycji założenia.

Roślinność obiektu składała się w tym czasie z niewielkiej liczby gatunków (występowały tu tylko 23 gatunki drzew i krzewów), ale za to obfitowała w stare drzewa, których większość rosła w parku i na cmentarzu. Zdecydowanie dominowały tu drzewa sadzone w końcu XIX w. i pochodzące z różnych lat I połowy wieku XX – różnych gatunków, osiągające 40-70 cm średnicy pni. Rosły one w szpalerach i pojedynczo oraz w grupach, otaczając wnętrza parkowe i cmentarz, a także przy granicy dawnego sadu. Starym drzewom towarzyszyły liczne drzewa młode, także rosnące w szpalerach, grupach lub pojedynczo, bądź tworzące zarośla z krzewami ozdobnymi – w większości samosiewy. Wśród tej roślinności wyróżniała się niezbyt liczna grupa drzew starszych, pochodzących z I połowy XIX w. lub z lat 50. I 60. tego stulecia. Do tej grupy należały lipy, klon i buk osiągające 80-112 cm średnicy pni, pozostałe z dawnych szpalerów wokół ogrodu użytkowego i z nasadzeń cmentarza. Poza tym, można tu było spotkać rosnące w zaroślach, a pochodzące z dawnych nasadzeń parkowych, śnieguliczki i lilaki, a także pojedyncze stare drzewa owocowe.

Mimo sporej liczby starych drzew obiekt nie pełnił już w krajobrazie znaczącej roli, gdyż zarośnięty park mało wyróżniał się z okolicznych, naturalnych zbiorowisk roślinnych.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Wiśniewski Jerzy, Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko-rusko-litewskim od końca XIV do poł. XVII w. [w:] Acta Baltico-Slavica, Białystok 1964, t. I, s. 177-129

² Sokołowski Zbigniew, Województwo Białostockie. Przewodnik, Warszawa 1972, s. 284; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, Warszawa 1881, t. II, s. 132

³ Gołdap. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1971, s. 59-61

⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dorszach, Suwałki 1987, maszynopis

⁵ Inskrypcje na nagrobku Gorga Biedenwega i Anny Biedenweg na cmentarzu dworskim w Dorszach

⁶ Kuhne E., Handbuch des grundbesitzes der Provinz Ostpreussen, Konigsberg 1889, s. 102-103

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dorszach, Suwałki 1987, maszynopis

⁸ Handbuch des Grundbesitzens im Deutschen Reiche III. Band. Provinz Ostpreussen, Berlin 1907, s. 328-329

⁹ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku, nr 2184, k. 59-60, nr 2154, k. 9-11

¹⁰ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku, nr 2154, k. 2-7, nr 2150, k. 9 i 68

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dorszach, Suwałki 1987, maszynopis

Inne:

Deutsche Heereskarte z 1921 i 1928 r., druk, Skala 1:100000, w posiadaniu AP w Ełku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, DorszeKategoria:dworski