Galwiecie

Park dworski – krajobrazowy, powstały w latach 60. XIX w. i następnych po przekształceniu regularnej, siedemnastowiecznej kompozycji kwaterowej, powstałej na miejscu szesnastowiecznej siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Galwiecie, Gehlweiden

Gmina: Gołdap

Położenie obiektu: około 8 km od Gołdapi, na górującym nad jeziorem Rakówek wzniesieniu, na północno-zachodnim brzegu tego jeziora, w sąsiedztwie traktu do Gołdapi, stanowiącego później granicę kompozycji powstałej w XIX w.

Galwiecie powstały podczas kolonizacji ziem prowadzonej za czasów księcia pruskiego Albrechta Hohenzollerna, przy czym ziemie te objęte były zarówno postępującym od południa osadnictwem mazowieckim, jak i przenikającym od wschodu osadnictwem litewskim.¹ Nazwa Galwiecie jest pochodzenia litewskiego, a dobra te powstały w 1531 r. jako drugie na tym terenie nadanie (po powstałym w 1524 r. majątku Wróbel). W wieku XVI Galwiecie i powstałe w 1565 r. Rogajny należały do polskiej rodziny Wierzbickich,² jednak o wcześniejszych fazach tej siedziby niewiele wiadomo. Przetrwała epidemię dżumy w latach 1709-1710, a także okres wojny siedmioletniej, kiedy to tereny powiatu Gołdap okupowane były przez wojska carskie przez 6 lat.³ Z zachowanych w terenie śladów wnosić można, że istniała tu niegdyś regularna, kwaterowa i tarasowa kompozycja, powstała zapewne w XVII w., ale istniejąca (i być może doskonalona) także w wieku XVIII.

Ostateczny kształt nadano siedzibie w Galwieciach w połowie XIX w., a według niemieckiego badacza Carla von Lorcka należało ono do „powszechnie występującej ówcześnie grupy rezydencji szlacheckich w Prusach Wschodnich. Dwukondygnacyjny budynek dworu wybudowanego w praktyczno-funkcjonalnej odmianie stylu klasycystycznego wyróżnia spośród innych podobnych obiektów – monumentalny fronton”.⁴ Tak opisany dwór wzniesiony został w latach 60. XIX w. na sztucznie usypanej skarpie. Był to budynek o rzucie prostokąta o wymiarach 16 x 42 m, podpiwniczony, jednopiętrowy, z kopertowym mansardowym dachem, krytym dachówką. Ten typ dachu świadczy, iż budowla ta należy do typu dziewiętnastowiecznych dworów wybudowanych w późnoklasycystycznym stylu bałtyckim.⁵ Dwór był murowany, z czerwonej cegły, otynkowany, a jego elewacja na całym obszarze tynku boniowana była poziomo. W elewacji frontowej wyróżniał się ryzalit środkowy z prostokątnym zwieńczeniem spoczywającym na dwóch jońskich kolumnach i czterech prostych pilastrach. Dwór ten był centralnym punktem dziewiętnastowiecznej kompozycji założenia składającej się z kilku części funkcjonalnych – z dziedzińca otoczonego budynkami gospodarczymi, z parku leżącego na zachód od dworu i dziedzińca, z rozległej, na poły ogrodowej kompozycji krajobrazowej obejmującej jezioro Rakówek oraz z trzech alei dojazdowych (z wyróżniającą się bardzo długą aleją biegnącą przez pola i las do Czarnowa) i z osady folwarcznej.

Całość układu przestrzennego stanowiła przykład wysokiej klasy kompozycji krajobrazowej. Dwór usytuowany był na górującym nad jeziorem wzniesieniu, z którego roztaczał się widok na rozległe przestrzenie wód otoczone dwoma cmentarzami i grupami naturalnej roślinności. Od południowego-wschodu widok przez jezioro zamykały budynki i ogrody sąsiedniej siedziby dworskiej w Rakówku. Na tarasowo uformowanej i opadającej do jeziora skarpie za dworem umieszczono jeden z ogrodów ozdobnych (prawdopodobnie kwiatowy), a wokół jeziora biegły dwie drogi spacerowe łączące dwór z cmentarzem i z Rakówkiem. Po przeciwnej stronie dworu znajdował się duży podjazd z gazonem, do którego prowadziła od północy stara droga dojazdowa łącząca Galwiecie z traktem gołdapskim. Przy tej drodze umieszczono na zachód od parku osadę służby folwarcznej. Dalej droga ta biegła po granicy parku i wspomnianej wcześniej kompozycji krajobrazowej obejmującej otoczenie jeziora.

Zwracało uwagę charakterystyczne, nieco skośne ustawienie dworu w stosunku do głównej drogi dojazdowej, pozwalające eksponować w widoku zarówno boczną elewację dworu (z mansardą), jak i część elewacji frontowej (z klasycystycznym portykiem). Sprawiało to wrażenie lekkości bryły budynku, a jednocześnie umożliwiało otwarcie widoków z dworu na park zajmujący północno-zachodnią część założenia.

Na wprost dworu, za podjazdem, mieścił się dziedziniec gospodarczy oddzielony od dworu i podjazdu trawnikiem. Przy zachodniej pierzei dziedzińca stał zapewne dość reprezentacyjny budynek (oficyna, spichlerz lub stajnia), który otoczony być musiał roślinnością parkową, co pozwalało na płynne powiązanie kompozycji wnętrz parkowych z budynkami i pojazdem. Duży stopień zniszczenia kompozycji parkowej uniemożliwia dziś rekonstrukcję wyglądu wnętrz parku. Według relacji okolicznych mieszkańców były tam bardzo zróżnicowane pod względem wysokości nasadzenia otaczające poszczególne wnętrza, w których przebiegały swobodne drogi ogrodowe, z których podziwiać można było grupy drzew i krzewów luźno rozmieszczone na trawnikach lub atrakcyjnie skomponowane na tle szpalerów i gęstych kulis posadzonych wzdłuż dróg jezdnych obiegających park od zachodu i północy.⁶ Całość założenia, wraz z krajobrazową kompozycją wokół jeziora zajmowała obszar o powierzchni około 56 ha, przy czym sam park zajmował około 5 ha.

W północno-zachodnim narożniku parku do tych dróg parkowych dochodziła aleja rosnąca przy drodze do Ostrówka. Inna aleja prowadziła do zabudowań gospodarczych od północnego-wschodu. Poprowadzono ją w taki sposób, że przez dłuższy czas jej oś wybiegała na dwór, a dopiero w sąsiedztwie siedziby bieg alei odchylono prowadząc ją w kierunku dziedzińca gospodarczego. Powiązania widokowe między tą aleją a dworem biegły swobodnie ponad skrytymi w niecce terenowej budynkami, usytuowanymi przy wschodniej pierzei dziedzińca.⁷

W 1889 r. Galwiecie (Geheweiden) wraz z folwarkami Czarnówko (Tzarnowtzen) i Ostrówek (Ostrowken) należały do szlacheckiej rodziny von Horn. Całość dóbr obejmowała wtedy 2231 ha, z czego na ziemie orne przypadało 715 ha, na łąki i pastwiska 368 ha, a na lasy 1060 ha.⁸ Od końca XIX w. właściciele Galwieci mieli trudności finansowe w związku z postępującym kryzysem rolnictwa w Prusach, a potrzeby inwestycyjne zmusiły ich prawdopodobnie do sprzedaży folwarku Czarnówka. Za uzyskane ze sprzedaży środki wzniesiono w Galwieciach nowe budynki gospodarcze usytuowane przy wschodniej pierzei dziedzińca oraz jednopiętrową gorzelnię, parterową, murowaną oborę usytuowaną przy alei biegnącej z dziedzińca gospodarczego w kierunku północno-wschodnim i stodołę zamykającą dziedziniec gospodarczy od północy. Obszar majątku na przełomie XIX i XX w. zmniejszył się toteż kolejny właściciel posiadał już tylko 716 ha gruntów, z czego 461 przypadało na grunty orne wraz z parkiem i ogrodem użytkowym, 150 ha na łąki, 125 ha na lasy i 40 ha na wody. Galwiecie specjalizowały się wtedy w hodowli bydła rasy holenderskiej, a właścicielem majątku był zamieszkały w Berlinie emerytowany mjr Szmidt. Majątkiem administrowali więc w jego imieniu zarządcy.⁹

Kilka lat później Galwiecie przeszły na własność rodziny von der Heyde – ich właścicielem był do swojej śmierci Artur Stoessel von der Heyde, a po nim przejęła majątek wdowa, w której rękach Galwiecie pozostawały do lat 30. XX w.¹⁰ Wydatnie zniszczony podczas I wojny światowej dwór został około 1920 r. odrestaurowany. Na początku lat 30. XX w. zadłużony majątek przejęło państwo z przeznaczeniem na parcelację osadniczą, zaś dwór i część budynków gospodarczych przeznaczono na średnią szkołę rolniczą tzw. służby pracy liczącej do 30 uczniów.¹¹ W tym okresie przebudowano też oficynę stojącą przy zachodniej pierzei dziedzińca (na granicy parku) na budynek mieszkalno-gospodarczy dla ośmiu rodzin osadników, które gospodarzyły na 10-15 hektarowych gospodarstwach powstałych po parcelacji majątku. Także dawną oborę usytuowaną na zachód od części gospodarczej zamieniono na budynek w części mieszkalny, a wzdłuż wschodniej pierzei dziedzińca, obok gorzelni, wybudowano niski murowany chlew przeznaczony dla rodzin osadników. Wzniesiono także drewnianą stodołę (stojącą równolegle do alei biegnącej z dziedzińca na północny-wschód ).

Szkoła rolnicza, będąca głównym użytkownikiem obiektu przed II wojną światową, nie wprowadzała zmian kompozycyjnych w obrębie parku, ograniczając się do bieżącej konserwacji i pielęgnacji drzewostanu i wprowadzając jedynie nasadzenia uzupełniające powstałe ubytki. Utrzymane zostały dwa gazony oddzielające dwór od części gospodarczej i nie uległo zmianie przeznaczenie ogrodu ozdobnego od strony jeziora.

W czasie II wojny światowej Galwiecie nie uległy zniszczeniu , a później zgodnie z dekretem PKWN z 6 września 1944 r. przeszły na własność państwa z przeznaczeniem na cele oświaty rolniczej. Obiektem tym administrował początkowo Wydział Oświaty Rolniczej Urzędu Wojewódzkiego w Białymstoku, po czym dwór i zabudowania gospodarcze wraz z odpowiednim gruntem zostały przyznane średniej szkole rolniczej. Obszar majątku wynosił wtedy 102 ha (w tym 8 ha łąk, 68 ha ziemi ornej, 4 ha pastwisk, 2 ha ogrodu warzywnego, 4 ha parku, 6 ha wód niezarybionych, 2 ha nieużytków i 2 ha pod zabudowaniami).¹²

Do 1950 r. prowadzono w założeniu jedynie bieżące prace konserwacyjne i naprawcze oraz przystosowywano wnętrze dworu do potrzeb średniej szkoły, mającej kształcić specjalistów w zakresie hodowli bydła.¹³ Szkoła ta funkcjonowała do lat 70. XX w., a po jej likwidacji utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne Galwiecie, które w latach 80. przyłączono do PGR Gołdap. Po likwidacji szkoły we dworze zamieszkiwali pracownicy PGR.

Niekonserwowany i zaniedbany teren parku uległ do lat 80. XX w. znacznej dewastacji. Zanikły dwa prostokątne gazony usytuowane wcześniej przed frontem dworu. Ozdobny tarasowy ogród opadający od dworu do jeziora częściowo zniwelowano przeznaczając ten teren na pracownicze ogródki warzywne. Wycięto aleję dojazdową prowadzącą z folwarku Ostrówek oraz wycięto część drzew parkowych. Przebudowano i zmieniono przeznaczenie części budynków gospodarczych. Rozebrano stodołę stojącą przy północnej pierzei dziedzińca. W końcu, w latach 80 XX w. wycięto prawie cały stary drzewostan parku, po czym zniwelowano teren spychaczami, co oznaczało prawie całkowite zniszczenie kompozycji parkowej. Zniszczona została także dziewiętnastowieczna kaplica stojąca na cmentarzu dworskim.

Z budynków dworskich do lat 80. XX w. przetrwały: dwór wzniesiony w latach 60. XIX w., spichlerz z II połowy XIX w., gorzelnia (wówczas magazyn) z końca XIX w., murowana obora z przełomu XIX i XX w., murowana obora z tego samego okresu, stodoła z lat 30. XX w. oraz murowana obora z lat 30. XX w.

Spośród zachowanych do tego czasu elementów dawnego układu przestrzennego niewątpliwie najstarszym (oprócz drogi do Gołdapi) była droga dojazdowa prowadząca do założenia od zachodu. Poza tym zachowały się elementy krajobrazowej kompozycji dziewiętnastowiecznej: dziedziniec, drogi dojazdowe, teren parku, fragmenty nasadzeń północno-zachodniej części parku, ślady skarp tarasów ogrodu ozdobnego, powiązania widokowe z Rakówkiem, zdewastowany cmentarz dworski z częścią starych nasadzeń, fragment alei lipowej przy drodze z Czarnowa oraz nieliczne stare drzewa w innych częściach założenia. Z czasów późniejszych zachowała część drzew sadzonych w końcu XIX w. i na początku wieku XX. Mimo zniszczeń nadal czytelny był podział terenu na części funkcjonalne, a zachowane elementy świadczyły o dużej historycznej i kompozycyjnej wartości obiektu.

Roślinność założenia składała się w latach 80. XX w. z 22 gatunków drzew i krzewów, przy czym drzewa stare przetrwały tylko w północno-zachodniej części parku, na terenie cmentarza, przy drodze dojazdowej oraz (nieliczne) w sąsiedztwie dworu. Wśród nasadzeń przydrożnych najcenniejsza była zachowana część alei lipowej przy drodze do Czarnowa, bo poza nią przetrwały niewielkie fragmenty bądź pojedyncze drzewa innych alei i szpalerów sadzonych przy drogach. Zdecydowana większość starych drzew obiektu pochodziła z II połowy XIX w. Do tej grupy wiekowej należały klony pospolite, jawory, lipy, jesiony, dęby szypułkowe i dęby czerwone o średnicy pni 55-80 cm. Wyróżniało się kilka drzew sadzonych w I połowie XIX w. lub około połowy tego stulecia. Były to: jawor o średnicy pnia 110 cm (rosnący na południe od dworu), 4 klony pospolite o średnicy pni 90, 88, 88 i 103 cm (rosnące na cmentarzu), 2 dęby szypułkowe o średnicy pni 110 i 92 cm (na cmentarzu), 2 dęby szypułkowe o średnicy pni 98 i 92 cm (rosnące w parku), lipa drobnolistna o średnicy pnia 98 cm (przy drodze biegnącej północną granicą parku) oraz wiąz szypułkowy o średnicy pnia 85 cm (rosnący na północ od dworu). Najmłodszą wśród starych drzew grupę stanowiły drzewa różnych gatunków posadzone na początku XX w. i w okresie międzywojennym tego stulecia, albo wyrosłe z samosiewów i odrostów po 1939 r. Młodych drzew sadzonych występowało tu bardzo niewiele, przede wszystkim rosły one przy drogach. Poza tym, roślinność obiektu składała się z zarośli licznie występujących w otoczeniu jeziora, na cmentarzu i w południowo-zachodniej części parku, a pod starymi lipami alei rosły podrosty młodych lip, osik i wierzb. W sąsiedztwie dworu rosły też grupy lilaków i jaśminowców.

Mimo drastycznej dewastacji założenia i zniszczenia większości parku Galwiecie zachowały wiele walorów przesądzających o nadal istotnej funkcji tego obiektu w krajobrazie. Przetrwały widoki z dworu na jezioro i widoki na dwór z otaczających obiekt dróg. Wyróżniały się w krajobrazie stare drzewa cmentarza i drzewa pozostałe z nasadzeń parkowych, zwracał uwagę fragment starej alei lipowej i zachował się widok z tej alei na dwór. Atrakcyjność widokową obiektu powiększało zróżnicowanie otaczającego go naturalnego krajobrazu i jego malowniczość.¹⁴

Ewa Bończak-Kucharczyk

Widok na dwór  Galwieciach - elewacja ogrodowa - stan współczesny
www.parkikrajobrazowewarmiimazur.pl

Widok na teren dawnego parku i dwór w Galwieciach - stan współczesny
www.dworypogranicza.pl

Widok na jezioro, teren dawnego parku dworskiego i dwór w Galwieciach - stan współczesny
www.panoramio.com

Źródła:

¹ Wiśniewski Jerzy, Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko-rusko-litewskim od końca XIV do poł. XVII w. [w:] Acta Baltico-Slavica, Białystok 1964, t. I, s. 177-129

² Gołdap. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1971, s. 50-58

³ Gołdap. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1971, s. 59

⁴ von Lorck Carl, Herrenhoufer Ostpreussens Bauart und Kulturgehelt, Konigsberg, b.d., s. 32

⁵ von Lorck C. E. L., Neu Ferschungen uber die landschlosser und Gustshauer in ost – und Westpreussen, Frankfurt nad Menem 1969, s. 88

⁶ Informacje ustne Żukowskiego Michała, zam. w Galwieciach; Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Galwieciach, Suwałki 1987, maszynopis

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Galwieciach, Suwałki 1987, maszynopis

⁸ Kuhne E., Handbuch des grundbesitzes der Provinz Ostpreussen, Konigsberg 1889, s. 106-107

⁹ Handbuch des Grundbesitzens im Deutschen Reiche III. Band. Provinz Ostpreussen, Berlin 1907, s. 328-329

¹⁰ AP w Ełku, Akta Londrofery Gołdap 1912-1925, nr IX/5/1 b. nr. Karty; Inskrypcja na grobie Artura v. d. Heyde na cmentarzu grzebalnym

¹¹ Gołdap. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1971, s. 108; Informacje ustne Żukowskiego Michała, zam. w Galwieciach

¹² AP w Ełku, Akta Starostwa Powiatowego w Gołdapi, nr 110, k. 14 i 22

¹³ AP w Ełku, Akta Starostwa Powiatowego w Gołdapi, nr 15, k. 3

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Galwieciach, Suwałki 1987, maszynopis

Inne:

Deutsche Heereskarte z 1921 i 1928 r., druk, Skala 1:100000, w posiadaniu AP w Ełku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, park krajobrazowy, GalwiecieKategoria:dworski