rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeRydzówka

Ogród dworski – barokowy, osiowy, powstały w II połowie XVIII w., na miejscu wcześniejszej barokowej kompozycji powstałej w XVII w., i jeszcze wcześniejszej siedziby dworskiej założonej w XV w., w II połowie XIX w. rozbudowany i przebudowany w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Rehsau

Gmina: Węgorzewo

Położenie obiektu: na wyniesieniu położonym nad północno-zachodnim brzegiem Jeziora Rydzówka u podnóża wysokiej skarpy osłaniającej obiekt od północy, około 14 km od Węgorzewa

 

Do 1945 r. Rydzówka (Rehsau) znajdowała się w powiecie Angerburg (Węgorzewo), który wchodził w skład Prus Wschodnich. Ziemie te zaludnione były gęsto we wczesnym średniowieczu przez Prusów. Z tych czasów w okolicy Rydzówki zachowały się resztki ziemnych wałów – fortyfikacji (długich niemalże na 800 m) zamykających przesmyk między Jeziorem Rydzówka (Rehsanersee) i Jeziorem Oświn (Nordenburgersee).1 Po wytępieniu Prusów zorganizowane osadnictwo na tym terenie rozpoczęło się właśnie od Rydzówki, która była pierwszym nadaniem ziemskim w późniejszym powiecie Angerburg (Węgobork, Węgorzewo). Osadników władze zakonne rekrutowały wówczas z ziem wcześniej podbitych na Prusach. 23 lipca 1403 r. Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego Konrad von Jungingen nadał majątek ziemski Rydzówkę o powierzchni 32 włók i 10 mórg ziemi Tomaszowi von der Wickerau (z Wikrowa?) na prawie chełmińskim. Pierwsi osadnicy sprowadzeni przez tego właściciela byli – jak się wydaje – Polakami.2

Wygląd i kompozycja siedziby dworskiej w Rydzówce w okresie od XV do XVIII w. nie są znane, a z uwagi na szczupłość zachowanych źródeł historycznych, nie jest możliwe nawet ustalenie historii własnościowej tego obiektu.

W oparciu o zachowane w terenie elementy, jakie pozostały z dawnej kompozycji siedziby w Rydzówce, stwierdzić można, że w II połowie XVIII w. ukształtowała się tu obszerna, barokowa, osiowa kompozycja, która jednak wykorzystywać musiała jakieś elementy wcześniejszego, co najmniej siedemnastowiecznego, regularnego, układu przestrzennego.

Siedzibę dworską usytuowano na brzegu jeziora, na wyniesieniu pozwalającym otworzyć widoki na jezioro, jednak od północy osłonięta ona była wysoką skarpą. Centralnym punktem kompozycji istniejącej w II połowie XVIII w. był dwór usytuowany na głównej osi kompozycji (poprowadzonej z północnego wschodu na południowy-zachód, równolegle do brzegów jeziora). Całość założenia składała się wówczas z kilku części funkcjonalnych. Prostokątny, otoczony budynkami dziedziniec gospodarczy (zajmujący północno-wschodnią część siedziby) oddzielony był od dworu niewielkim dziedzińcem reprezentacyjnym. Na południowy-zachód od dworu rozciągał się wzdłuż osi głównej uformowany tarasowo ogród, którego dwa prostokątne tarasy górne zakończone były trójkątnym w kształcie tarasem dolnym, ograniczonym alejami lipowo-dębowymi. U zbiegu tych alei, przy skrzyżowaniu dróg z leśnictwa i Srokowa, znajdował się wjazd do założenia. Oś główną założenia, łączącą drogę prowadzącą do zabudowań od północnego-wschodu, dziedzińce, dwór, tarasowy ogród i drogę dojazdową ze Srokowa poprowadzono prawdopodobnie wzdłuż dawnej drogi biegnącej równolegle do brzegów jeziora. Tarasowy ogród, zamknięty po bokach alejami biegnącymi po granicach ogrodu i przecięty poprzecznymi alejami lub szpalerami poprowadzonymi po granicach tarasów, miał zapewne ozdobny charakter i wzorem kompozycji tych czasów składał się pewnie z sąsiadującego z dworem salonu ogrodowego (wypełnionego parterami) oraz położonych niżej parterów lub boskietów przeciętych osiami widokowymi.3

N początku lat 30. XIX w. Rydzówkę zakupiła rodzina Lehndorff-Mgowskich ze Sztynortu. Posiadali ją do 1836 r. hr Karol von Lehndorff (ur. w 1770 r., zm. w 1854 r.) oraz jego syn Karol Reinhard von Lehndorff (ur. w 1826 r., zm. w 1894 r.). Właściciele ci rzadko przebywali w Rydzówce i prowadzili wystawny tryb życia, toteż przed 1836 r. Karol von Lehndorff zmuszony był sprzedać Rydzówkę na pokrycie swoich długów. Nabyła ją wtedy rodzina Lefevre.4

Po zmianie właścicieli, w latach 30. I 40. XIX w. nastąpiła przebudowa założenia w duchu romantycznym, jednak ograniczona i zachowująca jego osiowość. Przesunięto wówczas dwór z głównej osi i ustawiono go bliżej jeziora. Powstały nowe, murowane budynki gospodarcze usytuowane przy znacznie powiększonym dziedzińcu. Zaakcentowano podział dwóch, położonych obok siebie dziedzińców. Dziedziniec reprezentacyjny usytuowany obok dworu wzbogacono o sadzawkę. Dziedziniec ten odróżniały od gospodarczego bardziej reprezentacyjne zabudowania (oficyna, lamus). Cała kompozycja przybrała bardziej krajobrazowy charakter gdyż przesunięcie dworu umożliwiło otarcie widoków na dworu na Jezioro Rydzówka z trzema wyspami i półwyspem porośniętym naturalną roślinnością, który stanowił „ustronie widokowe” – jeden z elementów romantycznego programu parku. Nad brzegiem jeziora, na południe od dworu powstał n głównej osi kompozycji cmentarz dworski, na którym wybudowano w stylu romantycznym grobowiec rodziny Lefevre. Powstała obsadzona drzewami ozdobnymi promenada spacerowa biegnąca wzdłuż brzegów jeziora do półwyspu. Obsadzono także drogę prowadzącą do Leśniewa. Ponadto, wykorzystywano w tym czasie do przejażdżek starą drogę biegnącą przez jar w kierunku stawów i Rydzówki Małej. Jar ów, w którym rosły stare drzewa leśne był zapewne kolejnym z punktów romantycznego programu założenia. Do wnętrz parkowych wprowadzono nowe nasadzenia, być może swobodne, ale zachowany został osiemnastowieczny, regularny układ ogrodów ozdobnych, chociaż miejsce części parterów mogły zająć trawniki, na których eksponowano grupy drzew i krzewów.5

Według spisu z 1858 r. Rydzówka była majątkiem szlacheckim o powierzchni 42 włók, zamieszkałym przez 169 osób. Od 1737 r. funkcjonowała tu szkoła.6

W 1889 r. Rydzówka (Rensau) wraz z folwarkami Karslwalde i Sandhof należała do pani von Bluskow. Obszar majątku wynosił wówczas 1277 ha, z czego ziemi ornej było 439 ha, łąk 114 ha, lasów 130 ha. W skład dóbr wchodziło też Jezioro Rydzówka (o powierzchni 532 ha).7

W II połowie XIX w. nastąpiła gruntowna przebudowa założenia. Po raz kolejny powiększono dziedziniec gospodarczy obudowując go nowymi, murowanymi budynkami, przy czym ulokowano część zabudowań na południowy-wschód od drogi biegnącej dawniej po granicy części gospodarczej, a nową oborę ulokowano bardziej w kierunku północno-wschodnim. Powstały także zupełnie nowe części funkcjonalne założenia – osada folwarczna, sad i aleja przy drodze wiodącej do folwarku Karłowo. Część dziedzińca reprezentacyjnego zajęto pod nasadzenia ozdobne skomponowane w duchu krajobrazowym. Na przedłużeniu osi głównej, między dziedzińcem gospodarczym a półwyspem Rohr-Campe wybudowano murowane czworaki. Zamieniono przebieg drogi poprowadzonej wzdłuż południowo-wschodniej granicy ogrodów na bardziej płynny i włączono w obręb parku tereny leżące między tą drogą a jeziorem. Przekomponowano (przynajmniej częściowo) wnętrza parkowe, do których wprowadzono swobodne grupy drzew i krzewów oraz kilka gatunków rzadkich. Posadzono aleję dębową biegnącą wzdłuż północnej granicy parku i sadów, po skarpie w kierunku folwarku Karłowo. Posadzono także szpalery lipowe na cmentarzu dworskim i obsadzono wierzbami część promenady spacerowej biegnącej do półwyspu wzdłuż brzegu jeziora. Odchodziła stąd ku północy droga biegnąca przez jar do starego wiejskiego cmentarza i stawów. Całość założenia zajmowała w tej fazie rozwoju obszar o powierzchni około 18 ha.8

W 1907 r. właścicielem Rydzówki był Konrad Goldel. Obszar dóbr nie uległ do tego czasu zmianie, zwiększyła się natomiast powierzchnia gruntów ornych, które wraz z parkiem zajmowały 485,1 ha. Łąki zajmowały 115 ha, pastwiska 35 ha, lasy 103 ha, a nieużytki, drogi, podwórze z zabudowaniami itp. 7 ha, zaś wody 532 ha.9

Na początku XX w. nie wprowadzano w założeniu zmian, które zmieniałyby w istotny sposób ukształtowany wcześniej układ przestrzenny. Powstały wówczas dwa murowane budynki magazynowe usytuowane na północ od dworu przy alei dębowej. Wzdłuż drogi dojazdowej, przy wschodniej pierzei dziedzińca wybudowano też stodołę i kuźnię, a za osadą folwarczną, naprzeciw półwyspu wzniesiono w 1913 r. budynek szkoły. Park, zarówno na początku XX w., jak i w okresie międzywojennym był starannie pielęgnowany i pozostawał w doskonałym stanie. Ostatni właściciel troszczył się też o stan zdrowotny roślinności, dokonywał planowych oprysków i zabezpieczał zagrożone stare drzewa stosując cementowe plomby. Park był w okresie międzywojennym ogrodzony blisko dwumetrowym płotem ze sztachet dębowych.

Ostatnim przed 1945 r. właścicielem obiektu był Niemiec (służący w wojsku). Do 1945 r. Rydzówka nie została specjalnie zniszczona. Jednak wysadzone zostały i nie nadawały się tam do użytku dwa budynki – dwór zniszczony do fundamentów i jeden z budynków magazynowych. Pozostałe siedem budynków stojących przy dziedzińcu, park, czworaki i szkoła zachowały się w stanie nienaruszonym. Jedynie grobowiec rodziny Lefevre został ograbiony i sprofanowany przez żołnierzy radzieckich. Jeszcze do końca lat 50. sześć zabalsamowanych zwłok wyrzuconych z rozbitych trumien poniewierało się na podłodze tego grobowca i dopiero kilkanaście lat po wojnie na zlecenie władz administracyjnych zostały one pogrzebane we wspólnej mogile nieopodal grobowca.10

Po II wojnie światowej Rydzówkę znacjonalizowano z przeznaczeniem na utworzenie spółdzielni parcelacyjno-osadniczej. W 1946 r. obszar majątku wynosił 304 ha (w tym 211 ha gruntów ornych, 24 ha łąk, 37 ha pastwisk, 25 ha lasów, 4 ha nieużytków, 2 ha pod zabudowaniami i 1 ha ogrodów).

Plany parcelacyjne porzucono z powodu braku chętnych osadników i utworzono w Rydzówce Państwowe Gospodarstwo Rolne, które już w latach 50. XX w. zostało rozwiązane, po czym całość gruntów majątku wraz z siedliskiem dworskim przekazano Nadleśnictwu Srokowo. W konsekwencji w latach 60. I 70. XX w. obszar pól uprawnych dawnego majątku został prawie w całości obsadzony lasem iglastym. W latach 80. Rydzówka przeszła pod administrację Nadleśnictwa Borki.

W czasie czterdziestolecia powojennego zlikwidowana została gospodarcza część założenia i z siedmiu budynków otaczających po wojnie dziedziniec gospodarczy pozostała jedynie niewielka obora wzniesiona w II połowie XIX w., stojąca przy północnej pierzei dawnego dziedzińca. Do lat 80. XX w. zachowały się za to dawne czworaki (zamieszkałe przez robotników leśnych) oraz budynek dawnej szkoły wzniesiony w 1913 r. (zamieszkały przez leśniczego), murowana piwnica i zdewastowany grobowiec na cmentarzu (wzniesiony w 1836 r.). Park uległ do tego czasu daleko posuniętej dewastacji i zarósł młodym lasem. Wycięto aleję lipową biegnącą po granicy parku przy jeziorze oraz większość, starych drzew parkowych. O tym, że istniały tam niegdyś poprzeczne szpalery na granicy tarasów można było domniemywać na podstawie spróchniałych pni i korzeni pozostałych po wyciętych drzewach. Z dawnej kompozycji barokowej założenia przetrwały do tego czasu: droga biegnąca północno-zachodnią granicą ogrodu, przekształcona droga biegnąca wzdłuż południowo-wschodniej granicy ogrodu (równolegle do jeziora), ślady skarp tarasów, miejsce lokalizacji dziedzińca gospodarczego oraz fragment drogi prowadzącej do dziedzińca. Z okresu romantycznej przebudowy założenia zachowały się – oprócz ruin grobowca (kaplicy) – pojedyncze drzewa sadzone na cmentarzu, w ogrodzie i przy zabudowaniach, a także niektóre drzewa rosnące w jarze. Z okresu przebudowy założenia w duchu krajobrazowym, przypadającego na II połowę XIX w., pozostał kształt drogi biegnącej wzdłuż jeziora i zachowała się część drzew na terenie parku i cmentarza, przy drodze do Leśniewa i w innych częściach założenia, a także droga do Karłowa oraz fragment drogi obiegającej sad i wnętrze po dziedzińcu gospodarczym. Z początku XX w. przetrwała część sadzonych wówczas drzew i krzewów. Wycięcie większości starych drzew i zarośnięcie parku przez młody las, sprawiało jednak, że mimo tych pozostałości starej kompozycji, dawny układ założenia był bardzo słabo czytelny.

Roślinność obiektu składała się (wraz z gatunkami leśnymi) z zaledwie 28 gatunków drzew i krzewów. Mocno przetrzebiony starodrzew, z którego usunięto drzewa osiemnastowieczne i większość drzew sadzonych w I połowie wieku XIX, grupował się na cmentarzu, w dawnym parku, w jarze i przy brzegach jeziora oraz przy drodze biegnącej granicą sadu. Poza tym przetrwały: aleja przy północno-zachodniej granicy założenia, krótka aleja wiodąca do kaplicy, fragment alei na granicy części gospodarczej i fragmenty nasadzeń przy drodze biegnącej wzdłuż jeziora. Teren dawnego sadu był prawie całkowicie pozbawiony roślinności. Najstarsze drzewa posadzone zostały w I połowie XIX w. lub około połowy tego stulecia. Do tej grupy należały lipy, dęby i kasztanowce o średnicy pni 90-130 cm, rosnące w różnych częściach założenia. Z II połowy XIX w. pochodziła liczna grupa drzew różnych gatunków (lip, jesionów, grabów, dębów, klonów, kasztanowców, świerków, sosen i jodeł) o średnicy pni 60-90 cm oraz wierzb o średnicy pni do 110 cm. Sporo starych drzew różnych gatunków pochodziło z nasadzeń i samosiewów z różnych lat XX w. Część drzew wyrosła z odrostów korzeniowych po 1939 r. Te dwudziestowieczne drzewa osiągały 40-65 cm średnicy pni, a wierzby 75-80 cm. Nie było tu pojedynczo rosnących krzewów ozdobnych, ani żywopłotów, ani sadów, ani tym bardziej kwietników.

Zarośnięty lasem obiekt (niegdyś dobrze widoczny i bardzo atrakcyjny widokowo) wtapiał się w posadzone obok lasy i mało wyróżniał z otoczenia, tym bardziej, że zniszczeniu uległy aleje prowadzące dawniej wzrok w kierunku siedziby dworskiej. W tym stanie nie pełnił już szczególnej roli w krajobrazie. Zachowały się tylko widoki z parku i dawnego sadu na jezioro oraz powiązania widokowe między parkiem a półwyspem. Jednak zdewastowane tereny parku, sadu i dziedzińca wywierały z bliska raczej przygnębiające wrażenie.

Rydzówka

Ruiny grobowca rodziny Lefebre na cmentarzu dworskim w Rydzówce - stan współczesny
www.pl.worldmapz.com

Rydzówka

Ruiny grobowca na cmentarzu dworskim w Rydzówce - stan współczesny
www.commons.wikimedia.org

 

Źródła:

1 Srokowski Stanisław, Jeziora i moczary Prus Wschodnich, Warszawa 1930, s. 79-80

2 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, Warszawa 1889, t. IX, s. 85

3 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rydzówce, Suwałki 1987, maszynopis

4 Braun Hermann Adalbert, Alte und neue Bilder aus Masuren (stadt und Kreis Angerburg), Angerburg 1888, s. 191-192

5 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rydzówce, Suwałki 1987, maszynopis

6 Wakar Andrzej, Wilamowski Bohdan, Węgorzewo. Z dziejów miasta i powiatu, Osztyn 19968, s. 148

7 Kuchne E., Handbuch des grundbesitzes der Provinz Ostpreussen, Konigsberg 1889, s. 128-129

8 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rydzówce, Suwałki 1987, maszynopis

9 Handbuch des Grundbesitzens im Deutschen Reiche III. Band. Provinz Ostpreussen, Berlin 1907, s. 284-285

10 Informacje ustne Tokarza Władysława, zam. we wsi Leszniewo

11 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Rydzówce, Suwałki 1987, maszynopis

 

Inne:

Deutsche Heereskarte z 1921 i 1944 r., druk, Skala 1:100000, powiaty Rastenburg-Grabowen-Marggrabowa-Mikdaiken, w posiadaniu Ośrodka Badań Naukowych w Olsztynie

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, park dworski, RydzówkaKategoria:dworski