Ogrody kwaterowe końca XVI i pierwszej połowy XVII w.

Fragment części ogólnej „Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego” z 1988 r.
autorstwa Ewy Bończak-Kucharczyk, Józefa Maroszka i Krzysztofa Kucharczyka

[Poniższej cytowany jest tekst z Katalogu z 1988 r.]

[Zmieniono jednak odwołania do haseł katalogu szczegółowego, przystosowując je do prezentacji obiektów na tym portalu]

Okres ten nie bez powodu wyodrębniono z dziejów sztuki ogrodowej województwa. Tworzy on bowiem w tej dziedzinie odmienny od innych rozdział historii.

Schyłek XVI i I poł. XVII w. przyniosły w dziejach całej Rzeczypospolitej proces ubożenia i utraty znaczenia średniowiecznych warstw społeczeństwa szlacheckiego. Coraz większego znaczenia nabierać zaczyna w miarę wąska grupa magnacka. Kryzysowi społecznemu i przemianom politycznym w układzie sił wewnętrznych towarzyszył proces kryzysu ekonomicznego, którego apogeum przypaść miało na połowę XVII stulecia. Te ważne zmiany społeczne znajdują swoje obicie również w historii założeń dworsko-ogrodowych badanego obszaru Polski. O ile bowiem w XVI w. głównie pod wpływem wzorca knyszyńskiego powstawały i przebudowywały się siedziby średniozamożnej szlachty, pozostającej w kręgach dworu królewskiego, o tyle u schyłku tego stulecia i w I poł. XVII w. nową szatę estetyczną otrzymywały głównie założenia magnackie: Orla (Radziwiłłów), Dubno (Sapiehów), Kamienna Stara (dzierżawa Wiesiołowskich), Sutno (Niemirów), Łuka vel Stary Dwór (Massalskich), a pewnie też Siemiatycze (Sapiehów), Choroszcz (Paców), Białystok (Wiesiołowskich).

Przodujące jeszcze w dobie ostatnich Jagiellonów założenia dworsko-ogrodowe – centra królewszczyzn – nie zmieniają kompozycji. Wznoszono w nich co najwyżej nowe rezydencje starościńskie (często typu kamienic), nie przebudowując jednak samych stworzonych w toku pomiary włócznej układów (Knyszyn, Dobrzyniewo Fabryczne, Bielsk Podlaski – Hołowiesk, Pokaniewo, Lipniki). Ważnym novum w tej grupie założeń było wyodrębnienie się dóbr stołowych królewskich (w 1590 r.), zwanych też ekonomiami królewskimi. W granicach dzisiejszego województwa białostockiego pozostają części terytoriów dawnych ekonomii grodzieńskiej i brzeskiej. Szczególnie w tej pierwszej przeprowadzano w tym czasie kolonizację, toteż powstawały nowe dwory z ogrodami kwaterowymi włoskimi, ale też liczne folwarki. Spośród tych obiektów wyróżniała się siedziba leśnictwa sokólskiego, pełniąca rolę królewskiego dwory myśliwskiego Zygmunta III Wazy. Niestety oprócz wzmianek w pamiętnikach nie zachowały się do dziś bliższe informacje o tym założeniu, będącym zapewne lokalnym wzorcem kompozycyjnym.

Przykład ozdobnego ogrodu włoskiego

Ogrody i układy przestrzenne siedzib powstających w końcu XVI i I poł. XVII w. są bardzo różnorodne. Mamy tu do czynienia z mozaiką form i stylów. Część kompozycji nosi jeszcze cechy średniowieczne, bo przecież tradycyjne średniowieczne układy przestrzenne nie zniknęły nagle z powierzchni ziemi wraz z powstaniem kompozycji renesansowych. Utrzymywały się przez cały wiek XVI, funkcjonując niejako obok ogrodów renesansowych, a część form właściwych dla średniowiecza przejęta została i przekształcona w kompozycjach późniejszych. Formy średniowieczne utrzymywały się głównie przy siedzibach biedniejszej szlachty, gdzie lokalizacja i wygląd ogrodów podporządkowane były względom ekonomicznym, a właściciele nie żywili większych aspiracji estetycznych.

Jednocześnie część ogrodów omawianego okresu stanowi kontynuację renesansowych zasad kształtowania przestrzeni, u części można dopatrzyć się rozwinięcia niektórych myśli kompozycyjnych renesansu. Część należałoby umieścić na pograniczu między renesansem i barokiem. Niektóre prezentują już układy, które śmiało można zaliczyć w poczet barokowych.

Należałoby też nadmienić, że typ funkcjonalnego pod względem użytkowym ogrodu kwaterowego, jaki powstał w XVI i I poł. XVII w. utrzymywał się na terenach Białostocczyzny przy mniejszych dworach i folwarkach aż do XIX w., a w wieku XIX uległ pewnej modyfikacji, której skutkiem było powstawanie kolejnych ogrodów kwaterowych o układzie wydatnie różniącym się od wcześniejszych. Niezwykła trwałość układów kwaterowych związana była zapewne z ich prostotą i łatwością porządkowania upraw. Geometryczne formy odpowiadać też musiały gustom założycieli i wyrażać ich ideał porządkowania przestrzeni.

Ogólnie zauważyć się daje na badanym obszarze wyraźną różnicę poziomu umiejętności komponowania przestrzeni pomiędzy Podlasiem a Grodzieńszczyzną. O ile na Podlasiu, poza wybitnymi rezydencjami monarszymi, stosowano na ogół bez zmian formy renesansowe, o tyle w licznych założeniach Grodzieńszczyzny, takich jak Różanystok, Harasimowicze, Kundzin, Zubowszczyzna czy Zubrzyca pojawiały się już wczesnobarokowe formy kompozycyjne, funkcjonujące – jak wspomniano – obok ogrodów zachowujących tradycyjne formy średniowieczne.

Do cech jeszcze średniowiecznych można byłoby zaliczyć lokowanie ogrodów użytkowych osobno, w pewnej odległości od dworu czy rezydencji, w taki sposób, że nie były one związane z nią widokowo ani nie sąsiadowały z folwarkiem, np. w Dojlidach w latach 20-tych XVII w. (zob. Białystok Dojlidy – park pałacowy). Typowo średniowiecznymi formami były też – jak się wydaje – niektóre ogródki użytkowe przy folwarkach, których rozmieszczenie w obrębie siedziby było dziełem przypadku, a podział na kwatery pozostawał bardzo chaotyczny. Do takich obiektów zaliczyć by można Kruszewo z pocz. XVII w., Gruzkę, Kucharówkę z lat 60-tych XVI w. czy Potrubowszczyznę z przełomu XVI/XVII w. (zob. Potrubowszczyzna).

Jednocześnie powstają kolejne ogrody kwaterowe mniej lub bardziej ozdobne, stanowiące kontynuację myśli renesansowej. Do takich należą ogrody w Białostoczku z I poł. XVII w. (zob. Białostoczek), Augustowie z pocz. XVII w., Andryjankach Stanisławowie, Brykach I (zob. Bryki), ogród w Bystrem z lat 90-tych XVI w. (zob. Bystre), w Chmielewszyźnie z przełomu XVI/XVII w. (zob. Chmielewszczyzna), w Brzozowej (dawniej Grodzisku) z I poł. XVII w. (zob. Grodzisk), w Doratynce z pocz. XVII w., w Dzięciołowie, Gliniszczach Małych, Hermanówce sprzed 1629 r. (zob. Hermanówka), ogród w Kamionce (zob. Kamionka), ogrody w Litwinowiczach i Łubinie Kościelnym z I poł. XVII w. (zob. Łubin Kościelny), ogród w Mikicinie z pocz. XVII w. (zob. Mikicin), ogród w Romanowie, ogród w Widowie powstały przed 1614 r (zob. Widowo), ogród w Wólce z przełomu XVI/XVII w. (zob. Wólka) i ogród w Zdrojkach powstały ok. poł. XVII w. (zob. Zdrojki).

Doratynka - plan z 1834 r. ukazujący kwaterowy układ ogrodu dworskiego

Typ sześciokwaterowej kompozycji siedziby prezentują w tym okresie założenia w Biszewie (zob. Biszewo), gdzie dwie środkowe kwatery zajęte były przez sadzawki oraz w Wałkach (zob. Wałki), które powstały n przełomie XVI/XVII w.

Ogród kwadratowy powstał m.in. ok. poł. XVII w. w Ostrówkach (zob. Ostrówki).

Znaczna część kwaterowych ogrodów tego okresu bądź sąsiadowała ze stawami, strumieniami, sadzawkami, bądź została wyposażona w elementy wodne, umieszczone we wnętrzach ogrodowych. U części zwraca uwagę powiązanie zbiorników wodnych położonych obok ogrodu w jedną całość kompozycyjną z kwaterami ogrodu. Pojawiają się też wyraźniej zaakcentowane (drogą dojazdową, groblą wybiegającą na ogród, aleją prowadzącą z dziedzińca) główniejsze osie podziałów kwaterowych. Tego typu akcentowanie ważniejszych osi można dostrzec w Białymstoku i w przebudowanej ok. 1642 r. Jasionówce (zob. Białystok – park pałacowy, zob. Jasionówka) oraz w przebudowanej na pocz. XVII w. Kuźnicy Białostockiej.

Podobne akcentowanie głównej z kilku osi dzielących ogród na kwatery występuje w ówczesnych kompozycjach szachownicowych, stanowiących przykłady rozwiązań już barokowych (rys. nr 11 A). Do takich należy dziewięciokwaterowy ogród w Stożnowie powstały także w I poł XVII w., gdzie wnętrza części kwater zajmowały sadzawki (zob. Stożnowo). Barokowa była też kompozycja Różanegostoku, powstała w I poł. XVII w., gdzie dwa dziewięciokwaterowe ogrody oddzielały od siebie zabudowania i gdzie oś główną, na której stał dwór, podkreślała droga dojazdowa biegnąca po grobli między stawami.

Inne ogrody szachownicowe I poł. XVII w. nie posiadają jeszcze wyodrębnionej osi głównej. Tak jest w Olędach, Wojnówce (zob. Wojnówka) i Hermanówce (zob. Hermanówka).

Wraz z upływem czasu zmieniał się też wygląd wnętrz kwater ogrodowych. W niektórych obiektach XVII w. musiał on ulegać barokizacji. Zwłaszcza w obrębie kwater ozdobnych wystrój nabierał zapewne coraz bardziej skomplikowanych form. Spotykamy tam reprezentacyjne partery i wzory kwietne, strzyżone formy krzewów, bogato zdobione altany i pawilony, mostki, trejaże oraz barwne różanki, bersa, strzyżone szpalery, rzeźby, wazy itp. O ich istnieniu informują nas pośrednio niektóre inwentarze i przyczynkowe wzmianki. Nie zachowały się jednak ani materiał ikonograficzny, ani bardziej szczegółowe opisy, ani tym bardziej żadne wnętrze posiadające oryginalny wystrój z tego okresu.

Czytaj też:

Ogrody baroku - Ogólna charakterystyka epoki

Ogrody baroku - nowe prądy w sztuce ogrodowej i rozpowszechnianie się nowych wzorców dysponowania przestrzenią

Ogrody baroku - miejscowe wzorce sztuki ogrodowej

A także:

Objaśnienia terminów

Klasyfikacja i typologia kompozycji ogrodowych

Słowa klucze: ogrody barokowe, ogrody renesansowe, ogrody kwaterowe, ogrody odrodzeniaKategoria:inne