Antoniówka

Ogród folwarczny - regularny, powstały w XVII lub XVIII wieku, przebudowany i rozbudowany w latach 80. XIX w.

Dawna nazwa: Antoniówka

Gmina: Krynice

Położenie obiektu: na płaskim terenie pierwotnie na zamknięciu ulicówki wiejskiej, dziś na zachód od wsi Antoniówka i na północ od drogi wiejskiej wiodącej z tej wsi do Zaboreczna, w sąsiedztwie dróg do Krynic i Niemirówka

O początkach folwarku w Antoniówce mało wiadomo. Zwłaszcza, że nie odnotowano jego istnienia na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r.¹, co wskazywać by mogło albo na to, że obiekt ten jeszcze nie istniał, albo na to, że był tu folwark bardzo mały, albo też, że było to w tym czasie gospodarstwo drobnoszlacheckie zamykające ulicówkę wiejską. Zarówno układ przestrzenny jak i istniejący w Antoniówce osiemnastowieczny szpaler lipowy wskazują jednak na wcześniejszą niż dziewiętnastowieczna genezę tamtejszej siedziby. Można więc przypuszczać, że w początkach swojego rozwoju Antoniówka mogła należeć do dóbr Tarnawatka, będąc folwarkiem założonym w XVII lub w XVIII wieku, który być może doznawał różnych zniszczeń, zwłaszcza w okresach działań wojennych. Albo też była to pierwotnie siedziba drobnoszlachecka zamykająca ulicówkę wiejską, która później mogła wejść w skład dóbr Tarnawatka.

W II połowie XIX w. Antoniówka stanowi przed 1879 r. własność Osipa [Józefa] Paszkiewicza, który sprzedał ją w styczniu tego roku Filipowi Wołosewiczowi, synowi Onufrego, Ukraińcowi z pochodzenia za 7500 rubli.²

Filip Wołosewicz piastował urząd sędziego ziemskiego i zamieszkiwał w Tarnawatce. Po nabyciu dóbr wybudował obok starych zabudowań folwarcznych drewniany, parterowy dwór, do którego na początku lat 80. XIX w. przeniósł się wraz z rodziną. W budynku tym znajdowały się cztery pokoje, kuchnia i kancelaria.³ Prawdopodobnie w tym czasie wybudowano też nowe, drewniane budynki folwarczne otaczające dziedziniec, położony na północ od dworu zwróconego frontem na południe W skład tych zabudowań wchodziły: obora ze stajnią, dwie stodoły, wozownia, magazyn zbożowy. Całość uzupełniały zlokalizowane obok dworu piwnice i drewniana altana w ogrodzie dworskim. Nie było tu czworaków gdyż właściciel zatrudniał jedynie małorolnych chłopów ze wsi.⁴

Przed dworem, od strony drogi przebiegającej przez wieś mieścił się podjazd z gazonem, na którym rosły też kwiaty, a na zachód i północ od zabudowań znajdował się ogród otoczony szpalerami drzew. Wnętrza ogrodu wypełniały sady i warzywniki - nie było tam żadnych nasadzeń ozdobnych z wyjątkiem kilku kasztanowców otaczających wzniesioną w ogrodzie altanę. Całość tej kompozycji zajmowała trapezowaty teren ograniczony ze wszystkich stron drogami prowadzącymi do wsi Antoniówka, do Krynic i do Niemirówka.

Po śmierci Filipa Wołosewicza w 1885 r. dobra odziedziczył jego syn Aleksander, który do swojej śmierci (20 czerwca 1923 r.)⁵ kontynuował działalność gospodarczą ojca nie dokonując w układzie przestrzennym założenia zasadniczych zmian.

Gospodarka folwarku nastawiona była na uprawę zbóż, a hodowlę krów i trzody chlewnej ograniczano do niezbędnego dla własnych potrzeb minimum z powodu deficytu wody, którą dowożono beczkowozami z pobliskich wsi. Bowiem ze względu na budowę geologiczną terenu wody gruntowe znajdowały się tu zbyt głęboko by można je było pozyskiwać przy ówczesnych możliwościach technicznych. Do majątku należało wówczas łącznie 104 ha i 226 m² gruntów uprawnych.⁶

Aleksander Wołosewicz miał siedmioro dzieci (5 córek i 2 synów), a ponadto wychowywał dwoje sierot z pierwszej wojny światowej - Jerzego i Ninę.⁷ W świetle zapisu testamentowego z 20 czerwca 1923 r. po jego śmierci majątek odziedziczyły w dwóch niepodzielnych częściach dwie jego córki - Olga z Wołosewiczów Chrucka i Eugenia z Wołosewiczów Ochocka.⁸ Do początku lat 30. obie siostry wraz z rodzinami i wdową po Aleksandrze zamieszkiwały we dworze. Następnie Olga Chrucka wraz z mężem i dziećmi wyprowadzili się do Lwowa. Do Antoniówki przyjeżdżali już tylko na wakacje i święta, ale zamieszkiwali wówczas we wsi w wynajętym domu. We dworze gospodarzyła Eugenia Ochocka wraz z mężem i matką.⁹

We wrześniu 1939 r. Ochoccy wraz z matką wyjeżdżają do Lwowa, zaś w dworze zamieszkuje ewakuowany z poznańskiego Jan Madziński. Podczas działań wojennych prowadzonych w okolicy spalona została wówczas stodoła dworska znajdująca się naprzeciwko dworu, po drugiej stronie drogi wiejskiej.¹⁰ Po zajęciu tych terenów przez Niemców majątek został podporządkowany dobrom ziemskim w Tarnawatce, a całością dóbr zarządzał administrator niemiecki.

Po zakończeniu działań wojennych 12 września 1944 r. majątek rozparcelowano, a dwór i zabudowania gospodarcze rozebrano w 1947 r.¹¹ Resztówkę obejmującą teren po zabudowaniach i ogrodzie dworskim przejęła powstała w końcu lat 40. miejscowa spółdzielnia produkcyjna. Za jej czasów niemal kompletnie zniszczony został ogród dworski, a w 1966 r. na terenie po dawnym sadzie dworskim wybudowano murowany budynek szkolny i urządzono boisko. Na początku lat 70. XX w. teren dawnej siedziby folwarcznej sąsiadujący z terenem szkoły przejęła Spółdzielnia Produkcyjna w Dębach, która gospodarzyła tu także w latach 80. XX w. Wzniosła tu ona dwa nowe budynki. W tym czasie teren szkoły ogrodzony został siatką. Skutkiem powojennej gospodarki było całkowite zniszczenie północnej części kompozycji i prawie doszczętne zniszczenie części południowej, w której pozostawiono jedynie resztki starych nasadzeń, bo do wnętrz wprowadzono nowe budynki, boisko, pastwiska i pole uprawne.¹²

Do lat 80. XX w. z pierwotnej kompozycji folwarku przetrwała ogólna lokalizacja obiektu (na zamknięciu ulicówki wiejskiej) i być może także inne drogi dojazdowe, a także przetrwał osiemnastowieczny szpaler lipowy. Z kompozycji przebudowanej i rozbudowanej w latach 80. XIX w. oprócz niektórych dróg jezdnych zachowało się do tego czasu tylko 5 starych drzew i podrosty rosnące na miejscu starych szpalerów.¹³

W 988 r. roślinność obiektu składała się z 23 gatunków drzew i krzewów, z których większość rosła przy ogrodzeniach. Drzewa stare były tu bardzo nieliczne i gdyby nie uznany za pomnik przyrody stary szpaler lipowy, obiekt nie przedstawiałby prawie żadnych wartości przyrodniczych. W szpalerze tym zachowało się 15 lip drobnolistnych sadzonych w XVIII wieku, mających średnice pni od 75 do 144 cm i pozostających w różnym stanie zdrowotnym (od 0 do 95% zdrowotności). Poza tym, zachował się posadzony około połowy XIX w. kasztanowiec o średnicy pnia 90 cm i przetrwały 3 drzewa z II połowy XIX w. - topola czarna o średnicy pnia 98 cm, dwa orzechy o średnicach pni 74 i 78 cm oraz kasztanowiec o średnicy pnia 66 cm. Pozostałe stare drzewa założenia - grochodrzewy, graby, jabłonie, klon, czereśnie, osika i jawor - pochodziły sprzed 1939 r. oraz z lat 40. i 50. XX w. Część z nich wyrosła z samosiewów lub z odrostów korzeniowych po wyciętych starych drzewach. Młody drzewostan składał się z samosiewów, odrostów i nielicznych młodych drzew posadzonych przez szkołę. Przy siatce ogradzającej teren szkolny rosły też grupy zarośli i można było spotkać lilaki pozostałe z dawnych nasadzeń ogrodowych. Przy budynku szkolnym rosły ponadto kwiaty, a w zachodniej części założenia niewielki sadek jabłoniowo-śliwowy.¹⁴

Ze względu na niewielką powierzchnię (po rozbudowie z lat 80. XIX w. około 3,5 ha) siedziba folwarczna w Antoniówce nigdy nie odgrywała w krajobrazie zbyt doniosłej roli, jednak była dobrze widoczne od północy, zachodu i południa jako zwarta grupa zieleni tworzona głównie przez szpalery otaczające ogród. Obecnie teren tej siedziby niewiele wyróżnia się spośród zabudowań i ogrodów chłopskich i zwraca tam uwagę tylko okazały stary szpaler lipowy.¹⁵

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

² AP Lublin, Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księga hipoteczna dóbr w Antoniówce, nr 3

³ Informacje ustne Srebrakowskiego Franciszka, zam. w Antoniówce

⁴ Informacje ustne Srebrakowskiego Franciszka, zam. w Antoniówce

⁵ AP Lublin, Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księga hipoteczna dóbr w Antoniówce

⁶ AP Lublin, Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księga hipoteczna dóbr w Antoniówce; Informacje ustne Srebrakowskiego Franciszka, zam. w Antoniówce

⁷ Informacje ustne Srebrakowskiego Franciszka, zam. w Antoniówce

⁸ AP Lublin, Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księga hipoteczna dóbr w Antoniówce

⁹ Rodziny Ochockich i Hruckich w 1940 r. wywiezione zostały na Syberię. Później, w latach 80. XX w., ich potomkowie zamieszkiwali we Lwowie - informacje ustne Srebrakowskiego Franciszka, zam. w Antoniówce

¹⁰ Informacje ustne Srebrakowskiego Franciszka, zam. w Antoni

¹¹ AP Lublin, Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księga hipoteczna dóbr w Antoniówce; Informacje ustne Srebrakowskiego Franciszka, zam. w Antoniówce

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Antoniówce, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Antoniówce, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Antoniówce, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia folwarczno-ogrodowego w Antoniówce, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

AP Lublin, Plany Bankowe, nr 906, Plan gruntów Folwarku Antoniówka z 1897 r., skala 1:5000

Austriacka mapa lotnicza z około 1916 r., skala 1:200000, oryginał w posiadaniu Tomasza Wiśniewskiego, zam. w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, Antoniówka - ogród folwarcznyKategoria:folwarczny