rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeBełżec

Ogród dworski - regularny, barokowy, wieloosiowy, stanowiący część większego założenia o kilku częściach funkcjonalnych, powstały w XVIII wieku na miejscu szesnastowiecznej, kwaterowej kompozycji, rozwijającej się do około połowy XVII w., a zniszczonej podczas wojen szwedzkich, wzbogacony w XIX w. o nowe części funkcjonalne

Dawna nazwa: Przeworsk

Gmina: Bełżec

Położenie obiektu: na płaskim terenie łagodnie opadającym ku północy do strumienia, na zachód od centrum Bełżca, przy drodze wiejskiej (po obu stronach tej drogi) i przy linii kolejowej przecinającej teren południowej części założenia

 

Dzisiejsza miejscowość Bełżec leży w miejscu dawnej dziedzicznej wsi Lipskich o nazwie Przeworsk,1 w której prawdopodobnie już w XVI w. istniał dwór stanowiący siedzibę właścicieli wsi, a także funkcjonował związany z tym dworem folwark. Siedziba ta zlokalizowana była w bezpośrednim sąsiedztwie wsi, co było w Rzeczypospolitej dość częste, a stabilność stosunków własnościowych pozwala przypuszczać, że lokalizacja tej pierwszej siedziby pokrywała się z lokalizacją założenia znanego z II połowy XX w.

W roku 1607 ówczesny dziedzic Przeworska, wojski bełski Samuel Lipski w oparciu o przywilej nadany przez Zygmunta III założył na gruntach wsi miasto Bełżec leżące przy trakcie z Bełza do Lublina i dalej w kierunku centrum Polski. Takie położenie rokowało nadzieje na szybki rozwój nowo założonego miasteczka, zaś jego nazwa będąca pochodną nazwy stolicy województwa (Bełza) świadczyła zapewne o ambicjach Lipskiego, by Bełżec konkurował z niedalekim Bełzem, do czego potrzebne było nadanie nowemu ośrodkowi odpowiedniej do tego rangi. Wydaje się więc, że już wówczas założenie dworskie otrzymało klarowny kwaterowy układ, rozplanowany odpowiednio do późnorenesansowych prądów estetycznych. Dwór z towarzyszącymi mu budynkami i dziedzińcem zajmował tam pewnie jedną z kwater, ogród lub ogrody umieszczono w kolejnych kwaterach, a w innych zlokalizowano zabudowania gospodarcze folwarku.

Założenie dworskie zlokalizowane było około pół kilometra na zachód od centrum miasta, umiejscowionego prawdopodobnie przy skrzyżowaniu drogi do Tomaszowa (dzisiejszej szosy) z drogą wiejską biegnącą ze wschodu na zachód. Odległość ta miała zapewniać izolację dworu od ruchliwego i hałaśliwego jak na siedemnastowieczne warunki centrum osady.

Bełżec został prawdopodobnie znacznie zniszczony podczas wojen kozackich i wojen szwedzkich w połowie XVII wieku. Świadczy o tym fakt, iż w wykazie z 1676 r. Bełżec zakwalifikowany został jako wieś.2 Zniszczenia były pewnie na tyle duże, że miasta nie zdołało się już podźwignąć. Również i siedziba dworska musiała wtedy ulec znacznym zniszczeniom.

Dzieje założenia w II połowie XVII w., w wieku XVIII i na początku wieku XIX nie są wystarczająco znane z powodu niedostępności materiałów źródłowych rozproszonych w archiwach leżących poza granicami Polski (na terenie byłego ZSRR). Na podstawie planu z 1854 r., zachowanego w Archiwum Państwowym w Lublinie,3 można jednak stwierdzić, że zapewne w połowie XVIII w. siedziba dworska została przebudowana w duchu barokowym, przy czym powstała wtedy bogata kompozycja ogrodowa, której centralnym punktem był dwór (lub pałac) ulokowany między dziedzińcem a ogrodem. Usytuowany na północ od dworu dziedziniec zamknięty był od wschodu i zachodu dwoma innymi budynkami, a od północy drogą, która pierwotnie biegła pewnie w bezpośrednim sąsiedztwie dworu (na północ od niego).

Za południową elewacją dworu znajdował się regularny ogród o czterech kwaterach otoczonych szpalerami lipowymi. Wnętrza tych kwater zajmowały prawdopodobnie partery dywanowe, od których na zachód leżały otoczone boskietami gabinety ogrodowe. Niewykluczone, że owe cztery regularne kwatery ozdobne (zajęte teraz przez partery dywanowe) rozmierzone zostały jeszcze w XVI w. lub na początku wieku XVII (równocześnie z rozwojem miasta) jako kwatery kwadratowego ogrodu włoskiego. Tezę tę mogłoby potwierdzać otoczenie tych kwater szpalerami lipowymi, które były charakterystyczne dla ogrodów szesnastowiecznych (nasadzenia te mogły się utrzymywać i być odnawiane od XVI stulecia). Część ozdobną ogrodu zamykała od zachodu droga do pól, za którą znajdowała się gospodarcza część założenia z obszernymi zabudowaniami inwentarskimi i magazynowymi. Od wschodu i południa przylegały do parterów ogrody użytkowe (sad i ogród warzywny). Na głównej osi kompozycyjnej ogrodu, będącej jednocześnie osią dworu, stał najprawdopodobniej jakiś element zamykający widok (altana, rzeźba, pawilon, fontanna, obelisk?), do którego doprowadzono widoczną na planie drogę wybiegającą na południe poza granice kwater zajętych przez partery. Dalej na wschód znajdowało się Poświętne z unicką cerkwią pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, ulokowaną w północnej części kolejnego ogrodu użytkowego, do którego przylegał od południowego-zachodu niewielki ogród czterokwaterowy (być może obsadzony krzewami owocowymi). Naprzeciwko cerkwi, po północnej stronie drogi stała plebania otoczona niewielkim ogrodem użytkowym i budynkami gospodarczymi. Na zachód od nich stała przy drodze karczma.

 

Bełżec - plan z 1854 r.

Plan z 1854 r. pokazuje też istniejącą w północnej części założenia część gorzelnianą poprzedzoną niewielkim ogrodem i sąsiadującą od północy ze stawem młyńskim. Pokazuje też usytuowany na północny-wschód od gorzelni młyn oraz zlokalizowany nieopodal młyna nieregularny ogród. Zarówno gorzelnia, jak i ten ogród powstały zapewne dopiero w XIX w. Podobnie jak widoczny na dziedzińcu przed dworem kolisty podjazd. W tym czasie obszar całej kompozycji wynosił około 19,5 ha.

Omawiany plan obrazuje schemat rozplanowania barokowego, wieloczęściowego założenia, powstałego zapewne około połowy XVIII wieku, do którego dodano później różne elementy (gorzelnię, podjazd, zapewne niektóre budynki), a które zachowało jednak swój barokowy charakter, w tym kwaterowy układ dywanowych parterów przy dworze. Można więc wnioskować, że założenie nie przechodziło w XIX wieku zasadniczych przemian kompozycyjnych, chociaż pewnie w latach 50. tego stulecia dokonano we wsi porządkowania zabudowy, związanego być może z prowadzonym po 1864 r. uwłaszczeniem chłopów. Zapewne wtedy przesunięto drogę wiejską bardziej na północ by biegła północnym skrajem dziedzińca dworskiego. Miało to jednak wpływ tylko na rozplanowanie założenia plebańskiego, usytuowanego wcześniej przy położonym na wschód od dziedzińca placu, który ta droga przecięła po przekątnej.

W latach 80. XIX . dobra Bełżec należały do Melanii Grolle.4 Zapewne to z jej inicjatywy otwarto tu szkołę powszechną usytuowaną na wschód od cerkwi w nowej pierzei ulicy wiejskiej. Na początku XX w. powstała w Bełżcu nowa parafia katolicka położona jeszcze dalej na wschód od cerkwi w kierunku centrum osady. Na potrzeby tej parafii wzniesiono murowany kościół o niewielkich gabarytach i prostej architekturze, który nie zakłócał ukształtowanych już powiązań przestrzennych. Z kościołem tym związany jest cmentarz parafialny zlokalizowany na południowy-wschód od późniejszego zagajnika topolowego.

Na początku XX w. wieku właścicielem Bełżca był Stanisław Jan Kanty Lewandowski h. Prawdzic, ur. w 1863 r., zm. w 1936 r., wzmiankowany jako właściciel w 1902 in 1904 r. Po nim odziedziczyła te dobra jego córka Irena, żona Stanisława Antoniego Moraczewskiego-Trzecieski h. Cholewa. ur. w 1902 r., zm. w 1992 r., która władała tym majątkiem do czasu przeprowadzenia reformy rolnej po II wojnie światowej.5

Fatalne skutki przyniosła dla kompozycji założenia I wojna światowa. Wybudowano bowiem wtedy pospiesznie strategiczną linię kolejową, która przecięła siedzibę dworską, w tym teren ogrodu ozdobnego, a ponadto wywołany iskrą z przejeżdżającej lokomotywy pożar zniszczył dwór i związane z nim zabudowania oraz wycięto znaczną liczbę drzew.6

Po wojnie do odbudowy założenia przystąpiła jego ówczesna właścicielka Irena Moraczewska-Trzecieska. Jednak nowa linia kolejowa ostatecznie oddzieliła południowy fragment kompozycji i nie odbudowano też dworu, zaś funkcję rezydencjonalną przejęła dawna leśniczówka. Ponadto dawna część ozdobna, przylegająca do zniszczonego dworu, wykorzystywana była jako ogród owocowy. Posadzono natomiast szpalery świerkowe przy granicy sadu, klony przy granicy ogrodu szkolnego i nowe drzewa ozdobne różnych gatunków na terenie gorzelni.7

W czasie II wojny światowej teren założenia został ponownie zniszczony i zdewastowany przez przeciągające tędy wojska niemieckie i rosyjskie oraz bandy UPA. Podczas okupacji majątek znajdował się w zarządzie niemieckim, a na polach folwarcznych położonych na wschód od wsi zlokalizowano wielki niemiecki obóz zagłady, w którym do 1943 r. zgładzono kilkaset tysięcy Żydów i Cyganów (obecnie muzeum i miejsce pamięci). Początkowo Cyganie przetrzymywani byli w dużej stodole dworskiej i łączącym się z nią spichlerzu na terenie byłego folwarku Lewandowskich, a następnie Moraczewskich. Według informacji miejscowej ludności część Cyganów pochowana została wśród szpalerów lipowych na południe od linii kolejowej.

Okres powojenny przyniósł ostateczną degradację założenia. Utraciło ono wtedy kompozycyjną jedność, gdyż po nacjonalizacji majątku w ramach reformy rolnej ziemię dworską, park i sad podzielono między rolników, zaś gorzelnię, młyn i cegielnię przejęło państwo. W wyniku tego po reformie rolnej w rejonie dawnego dworu pojawiły się zagrody chłopskie i związana z nimi zieleń. Po wywiezieniu ludności ukraińskiej na Ziemie Zachodnie w ramach akcji „Wisła" (1947 r.) zaczęła też popadać w ruinę zostawiona na pastwę losu zabytkowa cerkiew unicka. Dawny folwark przejęła Gminna Spółdzielnia, która urządziła tu bazę magazynowo - składową, a teren gorzelni podzielono pomiędzy Spółdzielnię Kółek Rolniczych i gorzelnię.8

W latach 70. na terenie należącym niegdyś do cerkwi unickiej zbudowano nową szkołę podstawową, obok której ulokowano boisko sportowe.

W latach 80. teren założenia był już mocno niszczony, pocięty licznymi płotami, zeszpecony przypadkowo lokalizowanymi budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi oraz częściowo zajęty przez nowe nasadzenia owocowe i ozdobne. Z dawnej roślinności zachowały się jedynie niepowiązane ze sobą fragmenty szpalerów i alei i szczupłe nasadzenia przy gorzelni. Obszar, na którym widoczne były jeszcze jakieś pozostałości dawnego układu przestrzennego wynosił około 12 ha.

Ze względu na brak informacji historycznych, późniejsze zniszczenie siedziby i wprowadzenie w wieku XVIII nowego, barokowego układu, trudno dziś powiedzieć czy i ewentualnie jakie elementy kompozycji siedziby dworskiej funkcjonującej w Bełżcu w XVI i XVII w. mogły przetrwać do lat 80. XX w. - oprócz ogólnej lokalizacji założenia. Można jedynie przypuszczać, że być może cztery kwatery osiemnastowiecznego ogrodu ozdobnego to pozostałość renesansowego ogrodu włoskiego lub że dwór usytuowany był w wiekach XVI i XVII mniej więcej w tym samym rejonie, co dwór osiemnastowieczny.

Z barokowej kompozycji osiemnastowiecznej do lat 80. XX w. zachowały się jedynie: cerkiew, dwie kwatery ogrodu ozdobnego otoczone starymi alejami lipowymi, część starych drzew rosnących na zachód od dawnego dziedzińca, fragmenty starej alei lipowej wiodącej od dworu do cerkwi, kilka kasztanowców z alei przy drodze wiejskiej, resztki stawu młyńskiego oraz część dróg dojazdowych. Z elementów wprowadzonych w XIX w. przetrwały: gorzelnia, droga biegnąca południową granicą sadu oraz część drzew sadzonych w ogrodach i przy drogach, a także wytyczony w II połowie XIX w. przebieg drogi do wsi. Oprócz tego zachowały się takie dziewiętnastowieczne elementy położone w sąsiedztwie założenia jak kościół i cmentarz parafialny. Z początku XX w. pochodzi ponadto zachowana leśniczówka, stojąca na północny-wschód od cerkwi (pełniącą po I wojnie światowej funkcję dworu). Z okresu międzywojennego zachowały się: budynek dawnej szkoły, dawny magazyn stojący na zachód od gorzelni, dwa budynki w części gospodarczej oraz część drzew na terenie ogrodu szkolnego i przy granicach dawnego sadu.9

W roku 1988 roślinność zachowanych części założenia składała się 42 gatunków i odmian drzew i krzewów ozdobnych i owocowych. Były to pozostałości dawnych nasadzeń dokonywanych w ogrodzie ozdobnym i w ogrodach użytkowych oraz przy drogach i zabudowaniach, a także z młode nasadzenia ozdobne i użytkowe, dokonywane w obrębie zagród chłopskich. Mimo znacznych zniszczeń starej kompozycji pozostało po niej jeszcze sporo starych, cennych drzew osiemnastowiecznych lub sadzonych na początku XIX w.: część lip wokół dwóch kwater dawnego ogrodu ozdobnego, mających od 90 do 140 cm średnicy pni, lipy z alei przy cerkwi o średnicach pni 90-130 cm, lipy i kasztanowiec przy zachodniej granicy dawnej części ozdobnej (o średnicach pni 90-120 cm), dąb o średnicy pnia 99 cm, rosnący przy południowej granicy dawnego sadu, dąb o średnicy pnia 92 cm, rosnący na zachód od przedszkola, lipa o średnicy pnia 92 cm oraz kasztanowiec o średnicy pnia 95 cm, rosnący przy drodze wiejskiej. Większość tych drzew miała charakter pomnikowy.10

Oprócz tego występowały w Bełżcu okazy drzew sadzonych około połowy XIX w.: lipy i kasztanowiec o średnicach pni 80-90 cm, dwa klony pospolite o średnicach pni 110 i 147 cm i topola berlińska o średnicy pnia 98 cm. Na uwagę zasługiwał też okaz leszczyny tureckiej rosnący w północnej części dawnego ogrodu ozdobnego. Z II połowy XIX w. pochodziły drzewa różnych gatunków o średnicach pni 60-85 cm, a w przypadku wierzb 100-110 cm. Pozostałe stare drzewa pochodziły z I połowy XX w. i były to drzewa różnych gatunków osiągające od 40 do 65 cm średnicy pni. Większość starych drzew założenia skupiała się w otoczeniu cerkwi, przy drodze wiejskiej, w zachodniej części dawnego ogrodu ozdobnego oraz w południowej jego części (na południe od torów). Młode nasadzenie były stosunkowo nieliczne i przeważały wśród nich topole pochodzące z różnych lat powojennych - najstarsze z nich osiągały nawet do 60 cm średnicy pni. Oprócz tego, na terenie obiektu rosły drzewa i krzewy owocowe (w sadach) i żywopłoty (przy przedszkolu). W sąsiedztwie obiektu rosły lasy - sosnowy i topolowy - oraz ols, a obok gorzelni urządzono kwietniki.11

Siedziba dworska, mimo że zajmowała płaski teren, łagodnie tylko opadający ku północy, musiała być niegdyś w otwartym krajobrazie łąk i pól dobre widoczna, a w widoku tym zwracały uwagę zabudowania i ogrody dworskie. Efekt powiększały budynki stanowiące istotne punkty układu urbanistycznego - także publiczne i sakralne. W latach 80. XX w. funkcje obiektu w krajobrazie wydatnie zmalały, większość zachowanych elementów starej kompozycji przesłaniały zagrody chłopskie i lasy, najcenniejszy drzewostan i cerkiew były dobrze widoczne tylko od południa (z pól i z linii kolejowej) skąd mało kto je oglądał, a przebudowane stare budynki stojące w sąsiedztwie drogi wiejskiej nie wyglądały szczególnie atrakcyjnie. Przy tej drodze zwracały więc uwagę tylko pojedyncze stare drzewa rosnące przy zagrodach i przy samej drodze.11

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Baliński Michał, Lipiński Tymoteusz, Starożytna Polska..., t. II, cz. 2, Warszawa 1845, s. 1182 (także późniejsze opracowania); Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880; Miasta polskie w tysiącleciu, t. I, Warszawa 1965, s. 697

2 Baliński Michał, Lipiński Tymoteusz, Starożytna Polska..., t. II, cz. 2, Warszawa 1845, s. 1182 (także późniejsze opracowania); Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880; Miasta polskie w tysiącleciu, t. I, Warszawa 1965, s. 697

3 AP Lublin, Plany Urzędu Katastralnego w Bełzie, nr 1, Plan dóbr Bełżec, 1854 r., sekcja VI, skala 1:1280

4 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880

5 Informacje Joanny Moraczewskiej-Gwiazdowskiej, wnuczki ostatniej właścicielki Bełżca - Ireny z Lewandowskich Moraczewskiej-Trzecieskiej 

6 Górak Jan, Materiały do historii parków zabytkowych w województwie zamojskim, Zamość 1980, s. 49; informacje ustne Joanny Moraczewskiej-Gwiazdowskiej, wnuczki ostatniej właścicielki Bełżca - Ireny z Lewandowskich Moraczewskiej-Trzecieskiej

7 Informacje ustne mieszkańców Bełżca; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Stefanowicz Robert, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bełżcu, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

8 Informacje ustne mieszkańców Bełżca; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Stefanowicz Robert, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bełżcu, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu; http://www.belzec.pl/asp/pl_start.asp?typ=14&menu=11&strona=1

9 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Stefanowicz Robert, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bełżcu, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

10 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Stefanowicz Robert, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bełżcu, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

11 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Stefanowicz Robert, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bełżcu, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

12 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Stefanowicz Robert, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bełżcu, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiory Kartograficzne (specjalne), Rosyjska mapa sztabowa, około 1914 r., skala 1:84000

http://www.belzec.pl/asp/pl_start.asp?typ=14&menu=11&strona=1

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, BełżecKategoria:dworski