Budynin

Ogród dworski - regularny, barokowy, tarasowy, stanowiący część większej siedziby dworskiej o kilku częściach funkcjonalnych, powstały w XVII i XVIII wieku na miejscu piętnastowiecznego dworu i szesnastowiecznej, kwaterowej kompozycji ogrodu włoskiego, rozbudowany w II połowie XIX w.

Dawna nazwa: Budynie, Budynin

Gmina: Ulhówek

Położenie obiektu: w niecce położonej w sąsiedztwie niewielkiego, bezimiennego strumienia, na zachód od cerkwi i wsi Budynin oraz przecinającej wieś drogi do Chłopiatyna

Budynin należy do najstarszych punktów osadniczych Zamojszczyzny. W 1437 roku właścicielem wsi Budynin był Wyszel Rogala, który w tym roku przekazał ją w drodze zamiany Piotrowi Dziektarzewowi z ziemi płockiej, który później przyjął nazwisko Budyniński. W 1462 r. właścicielem Budynina był Piotr Budyniński, który wydzierżawił wieś Andrzejowi Magero z Przewodowa.¹ W roku 1495 Budynin, a przynajmniej jego część, był własnością Katarzyny z Nowosielczy, a po niej należał do Marcina Myczowskiego,² po którym dobra te objął Marek Myczowski.³ W 1463 r. Budynin nabył kasztelan bełski Jan Magier. W 1554 r. Magierowie sprzedali Budynin staroście hrubieszowskiemu Andrzejowi Dembowskiemu. W świetle rejestru podatkowego z 1578 r. Budynin był dużą włością w ówczesnym województwie bełskim, obejmującą 6 włók ziemi ornej, którą uprawiało czterech ogrodników z parobkami.⁴

Ze względu na trudności z dotarciem do źródeł historycznych dotyczących dawnego powiatu sokalskiego (znajdujących się w zbiorach rozproszonych na terenie byłego Związku Radzieckiego) istnieją trudności z odtworzeniem dziejów Budynina w okresie kolejnych 200 lat. Analiza zachowanych szczątków dawnej kompozycji tej siedziby skłania jednak do wniosku, że w wiekach XVII i XVIII (zapewne od XVI w.) istniał tu duży folwark z dużym tarasowym ogrodem (pierwotnie zapewne był to ogród włoski) sąsiadującym ze stawami wykopanymi nad strumieniem oddzielającym siedzibę dworską od wsi. Nie jest też wykluczone, że ogrody rozpościerały się po obu stronach stawów, jak to miało miejsce w czasach późniejszych. Wydaje się, że co najmniej od XVII wieku siedziba dworska w Budyninie związana była kompozycyjnie z cerkwią stojącą u zbiegu drogi z Chłopiatyna z drogą wiejską, a od zachodu wiodła z dworu do cerkwi droga przecinająca strumień po grobli między stawami.

W czasach późniejszych ten pierwotny układ został rozbudowany, przy czym całość otrzymała klarowną barokową kompozycję, w której centralnym punktem był murowany dwór umieszczony na koronie skarpy oddzielającej górny taras od dolnego, przylegającego do dużego stawu. Na zachód od dworu mieścił się dziedziniec reprezentacyjny z dwiema oficynami po bokach. Dalej na zachód, przy drodze do Wasylowa, usytuowano dziedzińce otoczone budynkami gospodarczymi. Na wschód od dworu mieścił się ogród ozdobny, opadający do stawów, a za stawami umieszczono na kilku tarasach ogrody użytkowe sąsiadujące z cerkwią. Granice ogrodów po obu stronach stawów podkreślały od północy i południa dwie równoległe do siebie drogi, zapewne wysadzone drzewami. Inne proste aleje dzieliły ogrody na kwatery.

W II połowie XIX w. na południe od dworu i zabudowań gospodarczych zlokalizowano czworaki i towarzyszące im ogrody użytkowe. Całość kompozycji podporządkowana była kilku prostym osiom, przecinającym się pod kątami prostymi. Osie te podkreślone były przez drogi, szpalery lub aleje. Z dworu rozciągał się widok na ogród, stawy i cerkiew.⁵

Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z lat 1823-1840 odnotowuje Budynin pod nazwą Budynie, jako miejscowość leżącą już poza granicami Królestwa Polskiego, w Galicji, będącą siedzibą parafii.⁶

W roku 1855 właścicielem majątku w Budyninie był Karol Singer.⁷ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z 1880 r. odnotowuje, że w tym czasie majątek budyniński obejmował 473 morgi ziemi ornej, 80 morgów łąk i ogrodów oraz 58 morgów lasu.⁸ Był to więc w tym czasie majątek stosunkowo niewielki (uszczuplony czy to na skutek działów rodzinnych, czy w wyniku sprzedaży gruntów).

W okresie międzywojennym XX w. właścicielem majątku Budynin był Żyd, adwokat lwowski Herszke Rajs. Jego brat Fasko Rajs posiadał folwark w pobliskim Oserdowie, zapewne dawniej wchodzący w skład dóbr Budynin.

W samym Budyninie w tym okresie stał w zachodniej części założenia piętrowy, murowany dwór z balkonem (zapewne dziewiętnastowieczny). Obok niego usytuowana była murowana oficyna, zaś przed tymi budynkami znajdował się podjazd. Z dworem sąsiadował ogród ozdobny ogrodzony płotem, a na zachód od dworu i parku stały drewniane budynki gospodarcze (stodoła, stajnia i obora) oraz czworak dla fornali.⁹ W skład założenia wchodził też pochodzący sprzed I wojny światowej okazały, murowany z cegły budynek gorzelni z wydzielonym mieszkaniem rządcy, usytuowany pomiędzy dużym stawem a cerkwią. Cerkiew ta przylegała bezpośrednio do ogrodów dworskich. Całość kompozycji zajmowała w tym czasie obszar o powierzchni około 9 ha.

Zachowana do dziś, pochodząca z 1892 r., drewniana cerkiew greko - katolicka z unikalnymi malowidłami ściennymi wzniesiona została przypuszczalnie w miejscu starej. Obok cerkwi stała dzwonnica i plebania (rozebrana w 1982 r.), a zadrzewienia przy cerkwi łączyły się z kompleksem zieleni ogrodów dworskich.

W czasie II wojny światowej Niemcy przejęli zarząd majątkiem, a w 1944 r. dwór i gospodarcze budynki dworskie zostały spalone oraz drastycznie zniszczony został drzewostan ogrodów dworskich.

W 1945 r. rozpoczęło się wysiedlanie ukraińskiej ludności Budynina. Do 1946 r. trwały wyjazdy do Związku Radzieckiego, a w 1947 r. resztę Ukraińców przymusowo wysiedlono na ziemie zachodnie i północne Polski. Napływała za to polska ludność z Lubelszczyzny, która odbudowując dla siebie opuszczone i zniszczone siedziby rozebrała na materiał budowlany pozostałości spalonego dworu i budynek gorzelni.

Następnie Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna w Budyninie, która przejęła ziemie dawnego majątku, wycięła niemal cały drzewostan założenia zamieniając jego teren w pastwisko, a w wyniku przesunięcia drogi teren dawnego sadu zajęły nowe zagrody chłopskie. Na skutek tych zniszczeń obszar, na którym pozostały elementy dawnej kompozycji skurczył się do około 4,5 ha.¹⁰

Trudno powiedzieć, czy i co pozostać mogło do lat 80. XX w. z szesnastowiecznej kompozycji Budynina, także bowiem późniejsza, barokowa kompozycja istniejąca tu w XVII i XVIII wieku uległa prawie całkowitemu zniszczeniu. Zachowały się z niej tylko: ślady (gruzy) dworu i oficyny, część skarp tarasów, drogi dojazdowe, duży staw ogrodowy, zarośnięty staw mniejszy (później gorzelniany), miejsce lokalizacji cerkwi oraz jeden stary wiąz. Spośród elementów wprowadzonych w XIX w. przetrwała cerkiew wzniesiona na miejscu starej. Poza tym w miejscu gdzie stał jeden z czworaków rósł bez czarny, a z dziewiętnastowiecznych nasadzeń pozostało kilka zaledwie drzew.¹¹

Roślinność założenia była w 1988 r. bardzo uboga i składała się z zaledwie 18 gatunków drzew i krzewów ozdobnych i owocowych. Większość starych nasadzeń usunięto więc z dawnych ogrodów dworskich pozostało zaledwie kilka starych drzew. Najstarszym drzewem obiektu był posadzony w I połowie XIX w. lub w końcu wieku XVIII wiąz szypułkowy o średnicy pnia 120 cm, rosnący przy drodze prowadzącej do cerkwi i mający pomnikowy charakter. Przetrwały też 2 drzewa sadzone około połowy XIX stulecie - kasztanowiec biały o średnicy pnia 84 cm (rosnący na wale, na południe od gruzów po dworze) oraz lipa drobnolistna przy dzwonnicy, mająca 82 cm średnicy pnia. Poza tym, rosły w Budyninie 4 wierzby białe i jesion wyniosły mające średnice pni 60-65 cm (sadzone na początku XX w.), dwie grusze i kilka orzechów włoskich sprzed 1939 r., a także powojenne topole czarne o średnicach pni 42-56 cm, 4 wierzby o średnicach pni 44-53 cm, wiąz o średnicy pnia 41 cm, jesion o średnicy pnia 40 cm i grochodrzew o średnicy pnia 40 cm.

Także młodych drzew było w Budyninie niewiele. Występowały tu szpalery młodych jaworów, lip, jesionów, grochodrzewów i topól sadzone przy drogach i przy ogrodzeniu cmentarza cerkiewnego, przy granicach boiska szkolnego, a także samosiewy tych samych gatunków drzew oraz wierzb i wiązów, rosnące pojedynczo na pastwisku i w grupie na terenie dawnej części gospodarczej. Z krzewów występowały lilaki w sąsiedztwie gruzów dworu, kilka grup leszczyn i bzów czarnych oraz karagany w sąsiedztwie boiska. Część terenu po dawnych budynkach gospodarczych zajmował sad.¹²

Ze względu na usytuowanie ogrodów dworskich i stawów w niecce, funkcje obiektu w krajobrazie nigdy nie były zbyt duże, gdyż z zewnątrz największą uwagę zwracała położona wyżej cerkiew. Większość osi widokowych biegła tam wewnątrz samego założenia, pomiędzy dworem, ogrodami i cerkwią oraz ze wsi na ogrody i dwór. Zwracało jednak uwagę korzystne położenie dworu względem ogrodów, które najpierw opadały od dworu do strumienia, a następnie wznosiły się, co umożliwiało otwarcie z dworu widoków na całą kompozycje ogrodową.

W latach 80. XX w., po zniszczeniu dawnej kompozycji, teren założenia nie pełnił już w krajobrazie żadnej istotniejszej roli. Zwracały tam tylko uwagę stojąca we wsi cerkiew i duży staw parkowy otoczony zdewastowanym pastwiskiem.¹³

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczpospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie wskutek fundacji Ś. Aleksandra hr. Stadnickiego, t. XIX, Lwów 1906, s. 333

² Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczpospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie wskutek fundacji Ś. Aleksandra hr. Stadnickiego, t. XIX, Lwów 1906, s. 362

³ Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczpospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie wskutek fundacji Ś. Aleksandra hr. Stadnickiego, t. XIX, Lwów 1906, s. 455

⁴ Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVIII, cz. 1, Ziemie ruskie. Ruś Czerwona, Warszawa 1902, s. 206

⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Jerzy Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacje ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Budyninie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

⁶ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kolumna VII, sekcja IX

⁷ Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w Królestwie Galicji i Lodomerii wraz z Krakowem i Bukowiną pod względem politycznej i sądowej organizacji z oznaczeniem parafii, poczt i właścicieli tabularnych, Lwów 1855, s. 26

⁸ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 444

⁹ Informacje ustne Leszczuka Włodzimierza, zam. w Budyninie

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Jerzy Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacje ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Budyninie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Jerzy Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacje ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Budyninie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Jerzy Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacje ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Budyninie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Jerzy Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacje ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Budyninie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

Rakowski Grzegorz, Polska egzotyczna, cz. 2, Pruszków 2002, s. 309-310

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, BudyninKategoria:dworski