Chmielek

Ogród dworski - barokowy, stanowiący część większej siedziby dworskiej o kilku częściach funkcjonalnych, powstały w II połowie XVIII wieku na miejscu szesnastowiecznej, kwaterowej kompozycji, rozwijanej w wieku XVII i w I połowie wieku XVIII, w II połowie XIX w. rozbudowany i częściowo przebudowany

Dawna nazwa: Chmielek

Gmina: Łukowa

Położenie obiektu: w otwartym terenie, na wzgórzu leżącym na północny-wschód od doliny strumienia (dopływu Tanwi) i wykopanego w niej kompleksu stawów oraz na północny-wschód od leżącej za tą doliną wsi Chmielek i na południe od doliny Tanwi

Wieś Chmielek istniała już w XV wieku - m.in. w 1469 r. Mikołaj Mnich, dzierżawca lubanowski z rozkazu króla Kazimierza Jagiellończyka objeżdżał i opisywał grunty wsi Chmielek.

W XV i XVI w. Chmielek stanowił własność szlacheckiej rodziny Chmielewskich (vel Chmieleckich). W końcu XV w. należał do Jana Chmielewskiego herbu Bończa. W 1502 r. właścicielem wsi był już jego syn Dobiesław Chmielewski, koniuszy przemyski (zm. około 1522 r.), któremu w tym roku król Aleksander Jagiellończyk wydał w związku ze zniszczeniem starych dokumentów podczas najazdu tatarskiego nowy dziedzictwa przywilej. Prawa Chmielewskich do Chmielka potwierdziło wówczas 18 świadków i jednocześnie ustalono ostatecznie granice gruntów należących do majątku Chmielek. Według tych granic w 1554 r. grunty Chmielka leżały między Łukową - Pszą (dziś Obsza) i Babicami, dobrami podległymi starostwu zamechskiemu a wsiami starostwa krzeszowskiego - Płosami i Księżopolem.

W 1576 r. właścicielem wsi Chmielek był Sebastian Chmielewski, który na sejmie koronacyjnym Stefana Batorego w Krakowie oskarżył starostę krzeszowskiego o bezprawne osadzenie miasta Tarnogrodu i wsi Korchowa na gruntach jego dziedzicznej wsi.

W końcu XVI w. do dóbr Chmielek należały założone przez Chmieleckich folwarki Zawadka i Rakówka.

Około 1580 r. właścicielem wsi został Wiktoryn Sieniński, który przekazał ją jako zastaw Maciejowi Topornickiemu. W rejestrze poborowym z 1589 r. odnotowano w Chmielku 9 łanów gruntów uprawnych, cerkiew (do której należało 1/2 łana użytków), 3 karczmy, młyn o 1 kole i 1 i 1/2 łana użytków przy młynie, 18 zagrodników z ziemią, 1 komornika z bydłem i 11 ubogich. Sumy zastawne po Macieju Topornickim odziedziczyła córka Zofia i jej mąż Waśko Bryliński.

W 1593 r. Piotr Stadnicki sprzedał te dobra Janowi Zamoyskiemu, przy czym jednocześnie Jan Zamoyski uregulował ciążące na Chmielku długi, wynoszące 3215 złotych, należne Zofii Brylińskiej, córce Macieja Topornickiego. Ostatecznie jednak dobra Chmielek przeszły na własność Kanclerza Jana Zamoyskiego dopiero w 1595 r., po zaspokojeniu kwotą 5000 zł roszczeń Andrzeja Piotra Stadnickiego ze Żmigrodu. W tym samym roku Jan Zamoyski wydzierżawił Chmielek na 3 lata Jakubowi Nosałowiczowi, Żydowi ze Szczebrzeszyna, a następnie na kolejne 3 lata Mikołajowi Komorowskiemu.

W 1601 r. Jan Zamoyski przeznaczył dobra Chmielek na uposażenie kanoników kolegiaty w Zamościu, z zastrzeżeniem obowiązku prowadzenie przez nich wykładów w Akademii Zamoyskiej.

Podczas zatwierdzania statutu ordynacji Zamoyskiej przez Józefa II w 1786 r. Chmielek powrócił w skład ordynacji, natomiast kanonicy mieli z racji prowadzenia wykładów w Liceum w Zamościu (dawnej Akademii) otrzymywać stałe pensje z kasy ordynackiej. W skład ordynacji Chmielek wchodził następnie aż do lat 30. XX w.

Przed 1579 r. istniała w Chmielku cerkiew ufundowana przez Sebastiana Chmielewskiego. W 1750 r. kolegiata zamoyska znacznie powiększyła fundusz tej cerkwi.

W 1664 r. odnotowano, że wieś była w dzierżawie u Eliasza Stefana Białokurowicza. W 1682 r. stał w Chmielku stary drewniany dwór, na planie prostokąta, z bocznym alkierzem, trójdzielny, dwutraktowy z sienią na osi. W jednym trakcie była izba stołowa o pięciu oknach, z izbą boczną o jednym oknie i alkierzem o trzech oknach, a w drugim trakcie piekarnia o dwóch oknach, z komorą o jednym oknie. W sieni znajdowała się kuchnia. Dwór kryty był gontem i ogrodzony płotem z kwadratową, niską bramą pokrytą również gontami. Około 1680 r. nieopodal dworu wybudowano drewnianą kanonię z dwiema izbami, też pokrytą gontem.

W 1688 r. w Chmielku odnotowano istnienie dwóch stawów - jednego bezpośrednio za dworem i drugiego, mniejszego, obok młyna krutowskiego. W końcu XVIII w. istniały w Chmielku oprócz tego jeszcze 3 inne młyny (z czego jeden nieczynny). Pierwszy na strudze od Tanwi pod Łęgiem (Pisklakowski), drugi na wodzie od stawka Chmieleckiego, opodal dworu (zwany Jaroszewskim) i trzeci, opustoszały, w łęgu nad Tanwią. Bezpośrednio za dworem znajdowała się osada Roje, którą zlikwidowano podczas regulacji gruntów wsi Chmielek w końcu XVIII wieku.

Miejsce lokalizacji pierwotnego dworu w Chmielku znajdowało się prawdopodobnie w granicach obecnego założenia. Siedzibę dworską usytuowano w miejscu bardzo dogodnym, na niewielkim wzniesieniu położonym po przeciwnej stronie strumienia niż wieś. Na strumieniu tym już w XVI w. pracowały młyny i istniały stawy, w tym zapewne staw sąsiadujący bezpośrednio z siedzibą dworską. Chociaż wygląd siedziby w XVI wieku nie jest znany, to zakładać można, że oprócz stawu składać się ona musiała z zabudowań i kwaterowego ogrodu ozdobno-użytkowego, odpowiednio do rangi Chmielka jako centrum dóbr posiadających jeszcze dwa inne folwarki.

W wieku XVII Chmielek stanowiący wyposażenie kanoników kolegiaty Zamoyskiej pełnił zapewne przede wszystkim funkcje użytkowe, którym służył też istniejący tam kwadratowy ogród (którego kwatery rozmierzono zapewne jeszcze w XVI wieku).

Gruntowna przebudowa siedziby dworskiej w Chmielku nastąpiła w II połowie XVIII w., około 1762 r. i w latach następnych, a prowadzona była zapewne pod kierunkiem projektanta nowego dworu - Józefa Degana, architekta Zamoyskich. Powstały wtedy nowe budynki, a stary kwaterowy układ przestrzenny przekształcony został w duchu barokowym.

W 1786 r. wzniesiono nowy, drewniany dwór o rzucie kwadratu. Mieścił on sień, dwa duże pokoje i jeden mały, gabinecik i skarbczyk oraz na strychu pokoik letni nad gankiem. Obok nowego dworu istniał jeszcze wówczas stary, a w sadzie znajdowała się kaplica drewniana, o węgłowej konstrukcji. Teren starego kwaterowego ogrodu powiązany był z młynem aleją dojazdową wiodącą przed dwór i biegnącą wzdłuż doliny strumienia, w której wykopane były 3 stawy. Jeden z nich (zapewne szesnastowieczny) sąsiadował od północnego-wchodu z ogrodem. W ramach barokowej przebudowy ogrodu zróżnicowano wygląd i charakter kwater, wokół których posadzono wiele nowych drzew. Kwatery położone bliżej dworu pełniły funkcje reprezentacyjne i ozdobne, zaś wnętrza kwater położonych dalej mogły zajmować sady lub warzywniki. Nie jest natomiast bliżej znana lokalizacja ówczesnych zabudowań gospodarczych. Być może skupiały się one przy alei dojazdowej i leżały bliżej dworu niż zabudowania późniejsze. W każdym razie musiały zajmować dużo mniejszy obszar niż zabudowa wprowadzona w XIX w.

Według spisu z 1827 r. wieś Chmielek liczyła 173 domy i 1198 mieszkańców. Folwark natomiast obejmował w latach 1832-1847 950 morgów ziemi, w tym 127 łąk i 92 pastwisk.

W wieku XIX (zapewne w II połowie) siedziba dworska w Chmielku uległa znacznej rozbudowie. Wzniesiono nowe budynki gospodarcze, które zajęły obszerny teren położony na wschód od dworu i na północny-wschód od alei dojazdowej. Obok nich powstały także czworaki i ogrody użytkowe - warzywnik (na północny-zachód od części gospodarczej) i sad (na południowy-wschód od zabudowań gospodarczych). Rozbudowano także dwór. Granicą sadu i części gospodarczej poprowadzono drogę obsadzoną topolami. Ponadto, u zbiegu alei dojazdowej z drogą do wsi Szostaki wybudowano gorzelnię. Później posadzono też sad między aleją dojazdową, parkiem a stawami.

Na ewolucję układu przestrzennego i profil prowadzonej gospodarki wpływały podmokłe tereny otaczające siedzibę dworską, toteż w XIX i XX w. kopano nowe stawy rybne, których w połowie lat 30. XX w. było już w Chmielku 22. Całość kompozycji bez stawów zajmowała wówczas około 12,5 ha, a stawy dodatkowo około 38 ha.

Na przełomie lat 20. I 30. XX w. Chmielek został wyłączony z ordynacji z przeznaczeniem na parcelację. W 1935 r. kupił go od Banku Rolnego Marek Matczyński. Majątek liczył wówczas 122 ha, z czego 38 ha zajmowały stawy, zaś ogród, place i zabudowania zajmowały 3706 m².

Po śmierci Marka Matczyńskiego w 1940 r. spadek po nim odziedziczyły w trzech niepodzielnych częściach jego córki: Emilia Anna z Matczyńskich 1^o voto Krajewska, 2^o voto Wolska, żona Jana Wolskiego, Wanda z Matczyńskich Chadajewska, żona Józefa Chadajewskiego oraz Józefa z Matczyńskich Młodzianowska, żona Tadeusza Młodzianowskiego.

7 stycznia 1945 r. grunty majątku Chmielek przejęto na cele reformy rolnej, a teren założenia przejęła Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna w Chmielku, która zmodernizowała część gospodarczą, rozebrała dwór, a w dawnym ogrodzie ozdobnym wzniosła budynek mieszkalno-administracyjny.

Od 1945 r. do lat. 80. XX w. trwały dewastacja i przekształcanie dawnej kompozycji. Oprócz dworu rozebrano też część zabudowań gospodarczych. Wycięto wiele starych drzew ozdobnych i zlikwidowano stare sady. Jednocześnie wzniesiono wiele nowych budynków mieszkalnych i gospodarczych, przebudowano część starych budynków, zasadzono w ogrodzie i wokół stawów młode drzewa, pobudowano asfaltowe i betonowe drogi, ustawiono nowe ogrodzenia, wybudowano fontannę, posadzono żywopłoty, urządzono plac zabaw, wydeptano i wyjeżdżono różne drogi ziemne i ścieżki. W roku 1989 teren ogrodu prawie w całości porastał młody zagajnik powstały w wyniku powojennych nasadzeń i naturalnej sukcesji roślinności.

Do lat 80. XX w. z układu przestrzennego, jaki wykształcił się w Chmielku w XVI i następnie w XVII w. niezmieniona pozostała ogólna lokalizacja założenia. Zapewne pozostały też jakieś inne elementy stanowiące fragmenty późniejszych kompozycji, jednak ze względu na daleko idące przebudowy, jakie miały tu miejsce w II połowie XVIII w i w II połowie wieku XIX trudno powiedzieć, jakie konkretnie pozostałości mogą pochodzić z czasów wcześniejszych.

Z kompozycji ukształtowanej w Chmielku w II połowie XVIII w. przetrwały do lat 80. XX stulecia: droga dojazdowa (prowadząca dawniej do dworu), zapewne drogi biegnące po granicy ogrodów oraz kilka starych drzew w ogrodzie i przy drodze do dawnego dworu. Z dziewiętnastowiecznej przebudowy i rozbudowy przetrwały: granice parku, część drzew parkowych, stawy (kompleks stawów rybnych można było uznać za najlepiej zachowaną część założenia), część zabudowań gospodarczych (część murowanej stajni, 3 murowane obory, w tym dwie przebudowane i drewniana chlewnia) i nieliczne drzewa przy drogach dojazdowych. Z elementów dwudziestowiecznych przetrwała część drzew sadzonych po 1935 r. Mimo zniszczeń czytelne były jeszcze stare podziały funkcjonalne terenu i podstawowy schemat kompozycyjny założenia. Elementy zachowane z dawnego układu przestrzennego zajmowały obszar o powierzchni około 10 ha, zaś stawy dodatkowo obszar o powierzchni około 42 ha.

W roku 1989 roślinność obiektu składająca się z 27 gatunków drzew i krzewów skupiała się w parku i nad stawami. Jednak większość drzew stanowiły młode nasadzenia z okresu powojennego, zaś starych drzew przetrwało niewiele. Większość z nich rosła w parku, a nieliczne w sąsiedztwie dróg dojazdowych. Najstarsze drzewa pochodziły jeszcze z nasadzeń osiemnastowiecznych i należały do nich: wiąz polny o średnicy pnia 108 cm, rosnący w zachodniej części parku, wiąz polny o średnicy pnia 122 cm, także rosnący w zachodniej części parku, wiąz polny o średnicy pnia 105 cm, rosnący w południowo-wschodniej części parku oraz suchy już jesion wyniosły o średnicy pnia 136 cm, rosnący przy drodze dojazdowej. Z nasadzeń dokonywanych w I połowie XIX w. i około połowy tego stulecia zachowały się: jesion wyniosły o średnicy pnia 100 cm, rosnący w północnej części parku, wiąz polny o średnicy pnia 100 cm, rosnący w zachodniej części parku, topola biała o średnicy pnia 140 cm, rosnąca w zachodniej części parku, topola biała o średnicy pnia 122 cm, rosnąca we wschodniej części parku, topola biała o średnicy pnia 106 cm, rosnąca nieopodal drogi dojazdowej oraz dwie topole czarne o średnicy pni 110 i 100 cm, rosnące na wschód od części gospodarczej. Z drugiej połowy XIX w. pochodziły wiązy, klony, topole, kasztanowce i jesiony mające 60-85 cm średnicy pni. Pozostałe stare drzewa posadzono w I połowie XX w. i osiągały one 40-65 cm średnicy pni.

Młody drzewostan w większości został posadzony po II wojnie światowej. Jedynie niewielka część młodych drzew (głównie w pobliżu cieków wodnych) wyrosła z samosiewów. Krzewy ozdobne były tu stosunkowo nieliczne, a występowały obok budynku administracyjnego (gdzie też występowały żywopłoty) i w sąsiedztwie placu kończącego drogę dojazdową. W sąsiedztwie stawów i rowów z wodą rosły też naturalne grupy wierzb. Nie było tu już sadów, a kwiaty rosły jedynie na kolistym kwietniku usytuowanym na południowy-wschód od budynku administracyjnego.

Funkcje obiektu w krajobrazie były nadal, mimo zniszczeń, jak niegdyś, duże. Leżący na wzgórzu teren parku był dobrze widoczny ze wsi poprzez stawy położone w dolinie. Widok ten mógłby jednak być dużo bardziej atrakcyjny gdyby stawy nie były zarośnięte szuwarami zasłaniającymi lustro wody. Ponadto, od południowego-wschodu rozciągał się widok z szosy do Szostak na drogę dojazdową i część gospodarczą. Istniało też połączenie widokowe między tą drogą a zamykającym jej oś kościołem, stojącym we wsi na południowy-wschód od założenia. Jednak dawne widoki z parku na wieś i stawy dokładnie zasłaniał młody drzewostan. Nie było też rozleglejszych widoków na wnętrza parkowe. Dzięki rozległemu kompleksowi stawów i bujnej roślinność terenu parku obiekt posiadał pewną wartość przyrodniczą. Stanowił ostoję dla ptactwa i drobnej zwierzyny oraz wpływał na poprawę mikroklimatu okolicy.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

Stworzyński Mikołaj, Opisanie Artystyczno-historyczne Dóbr Ordynacji Zamoyskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę w 1834 r., rękopis w zbiorach Biblioteki Narodowej, nr BOZ 1815, s 9-11

AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Biłgoraju, Nr 45, Księga hipoteczna Kolonii Chmielnik, w tym wyrys gruntów rozparcelowanego majątku Państwowego Banku Rolnego „działki Nr 1 ośrodka" Chmielek z dóbr poordynackich Nr hipoteki 2, w gm. Łukowa, pow. Biłgorajskiego woj. Lubelskiego, wykonał w 1935 r. mierniczy przysięgły Bronisław Bentkowski, skala 1:4000 oraz plan gruntów majątku Chmielek

Górak Jan, Materiały do historii parków zabytkowych w województwie zamojskim, Zamość 1980, s. 21

Kowalczyk Jerzy, Architekci Zamoyskich w XVIII w. [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 1939, t. IV, z. 3/4, s. 226

Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chmielku, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Niedźwiedź Józef, Leksykon Historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2003

AGAD, Zbiory Kartograficzne, Mapa woj. Lubelskiego z 1826 r. (J. Colberga)

AGAD, Zbiory Kartograficzne, nr 1313, Karte des Zomoscen Kreise (XVIII/XIX w.)

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], sekcja XI, kolumna VI

Słowa klucze: ogród dworski, Chmielek, ewaKategoria:dworski