Chodywańce

Ogród dworski - barokowy, ozdobno-użytkowy, powstały w końcu XVIII w. lub wcześniej na miejscu szesnastowiecznego ogrodu, towarzyszącego istniejącej od XV w. siedzibie dworskiej, zmodyfikowany w końcu XIX wieku

Dawna nazwa: Chodywańce

Gmina: Jarczów

Położenie obiektu: na terenie opadającym ku północy do doliny rzeki Szyszły, w bezpośredniej bliskości wpadającego do niej strumienia, na północ od wsi Chodywańce, na zachód od asfaltowej drogi z Chodywańców do Jurowa i Jarczowa, oraz na południe od Jurowa, leżącego po przeciwnej stronie doliny Szyszły

Usytuowanie założenia dworsko-ogrodowego w Chodywańcach na mapie w skali 1:25 000 (lata 80. XX w.)

Już w 1425 r. odnotowano istnienie w Chodywańcach parafii katolickiej, a lokalna tradycja utrzymuje, że przebywał w tym miejscu król Władysław Jagiełło i że to właśnie on ufundował tu kościół.¹ Jednakże to zapewne właściciel niewielkich dóbr, których ośrodkiem były w XV w. Chodywańce wybudował pierwszy kościół chodywaniecki. Prawdopodobnie już wówczas istniała w Chodywańcach siedziba dworska zlokalizowana w miejscu założenia znanego z czasów późniejszych, a z uwagi na prawdopodobieństwo najazdów tatarskich zarówno kościół jak i dwór posiadały cechy obronne - do dziś zachowały się imponujące obwałowania ziemne wokół cmentarza kościelnego.

W roku 1531 w Chodywańcach były już dwa działy dóbr. Jeden o powierzchni 2 i ¼ łana należał do Korczmińskiego, a drugi o powierzchni 3 łanów do Marcinkowskiego. Funkcjonował tu także młyn o jednym kole.²

W 1578 r. jako właściciela dóbr odnotowano niejakiego Srzedzińskiego. Obszar gruntów jego majątku wynosił wówczas 10 łanów i pracowało tu 10 ogrodników bezrolnych. Tenże Srzedziński posiadał też w okolicy dwie inne wsie - Zawada i Przystawie.³ Jest zatem prawdopodobne, że Srzedziński wykupił oba działy Chodywańców od Korczmińskich i Marcinkowskich, albo że dostały mu się one drogą działów rodzinnych. Właściciel ten, posiadając 3 wsie, skupił jak na owe czasy dość obszerne dobra, których centrum były z pewnością Chodywańce jako posiadające kościół parafialny. Zapewne za jego czasów zbudowany został tu stanowiący siedzibę właściciela nowy dwór, przy którym urządzono ogród i zlokalizowano folwark. Nie są dziś znane żadne przekazy historyczne, które dotyczyłyby wyglądu siedziby w Chodywańcach w tym czasie. Można jedynie przypuszczać, że wymieniany w inwentarzu z 1826 r, ogród włoski, przedzielony lipową aleją, założony został zapewne już w XVI wieku (lub w I połowie wieku XVII), a później był jedynie przebudowywany.

Późniejsze dzieje Chodywaniec nie są zbyt znane, ale zapewne nie uniknęły one zniszczeń podczas wojen szwedzkich, zaś w XVIII w. zostały przebudowane w duchu barokowym. Nadany wówczas założeniu kształt przestrzenny przetrwał w większości aż do lat 80. XX w.

W końcu XVIII w. Chodywańce należały do Michała Granowskiego, który podarował je w 1785 r. Walentemu Zakaszewskiemu.⁴ Ten ostatni był prawdopodobnie inicjatorem przebudowy siedziby dworskiej. Na północ od trójkątnego, leżącego na rozdrożu placu, zajętego przez jeden z ogrodów warzywnych, umieszczono wtedy sąsiadujący z dworem dziedziniec reprezentacyjny, a na zachód od niego gumna i dziedzińce gospodarcze. Od zwróconego frontem do dziedzińca dworu biegła do stawów aleja lipowa przecinająca ogród włoski (o funkcjach ozdobno-użytkowych), który z kolei przylegał do ogrodów warzywnych sąsiadujących z zabudowaniami gospodarczymi i ogrodzonych płotami. Wygląd założenia w końcu XVIII w. i na początku wieku XIX obrazuje inwentarz sporządzony w roku 1826.

„Zabudowania dworskie

Dwór drewniany na podmurowaniu o czterech pokojach z alkierzami z kuchniskiem wielkim murowanym, w sieni dwoma murowanymi kominami, pod słomą zabudowany, do zamieszkania wygodny, obok tego lamus murowany pod gontem drzwiami opatrzony.

Wozownia i stajnia pod jednym dachem słomą pokrytym z drzewa postawione, a przy tych chlewki z drzewa pod słomą na trzodę i drób

Stodoła z drzewa pod słomą... budowana, na młócenie zboża używana, dalej

Szopa z drzewa pod słomą, z otwartą sienią...

Spichlerz z drzewa pod słomą z jednymi drzwiami o czterech zasiekach, z którym sią łączą

Obory z dranic ściany mające w kwadrat okólnika pod słomą zabudowane, mieszczą w sobie stajnie i chlewy

Domek z drzewa pod słomą o jednej izbie z alkierzem i komorą dla ogrodnika postawiony

Karczma we wsi zajezdna z drzewa pod słomą o jednej izbie z alkierzem w której Marianna szynkarka mieszka i szynkuje trunkiem P. Kazimierza Sroczyńskiego arendującego tę karczmę rocznie po złp. 400

Pola, ogrody, Łąki, Lasy i podobne:

Ogród włoski za dworem ogrodzony połową chruścianym a drugą z dranic płotem; mający ulicę jedną spacerową lipami wysadzaną i prócz tego wiele fruktowych drzew jako to gruszkowych, jabłkowych, śliwowych, wiśniowych, uliczki agrestem wysadzane, tudzież inspekta, gdzie pięć okiem obmurowane, zajmuje morgów 2.

Ogród folwarczny obok gumna, ogrodzony płotem chruścianym

Ogród warzywny przy wiejaku ogrodzony płotem chruścianym, różnym warzywem zasiany

Ogród warzywny na pustce wprost dworu płotem chruścianym ogrodzony. Zasiany lnem, konopiami i różnym warzywem, blisko półtory morgi duży.

Ogrody na Zdanowcach nowo porobione do dziesięciu morgów zajmujące, jeszcze nieużyteczne...

Sadzawek dwie z kanałem zajmują morgę 1, sążni 939, drobnymi rybkami zarybione, bezużyteczne".⁵

Z przytoczonego opisu, ale też ze śladów terenowych i późniejszych przekazów historycznych wynika, że cała kompozycja składała się z wielu części funkcjonalnych. Centralne miejsce zajmowały tam poprzedzony dziedzińcem dwór i ogród włoski z aleją lipową, biegnącą z południa (od dworu) na północ (do stawów). W pobliżu dworu stał spichrz - prawdopodobnie późniejsza kordegarda, której ruiny istnieją do dziś. Poza tym w skład założenia wchodziły: dwa stawy z kanałem (zamykające ogród włoski i całą siedzibę od północy), a także dziedziniec lub dziedzińce otoczone budynkami użytkowymi (przy których stał też domek ogrodnika), trzy ogrody w sąsiedztwie dworu (folwarczny i dwa warzywne, z których jeden leżał na zachód od ogrodu włoskiego, a na północ od zabudowań folwarku) i nowe ogrody na Zdanowcach zajmujące około 5 ha (położone zapewne dalej od dworu). Na dziedziniec przed dworem prowadziła od południa droga dojazdowa. Kwatery ogrodu włoskiego zajęte były przez drzewa i krzewy owocowe, przy czym mogły być obwiedzione żywopłotami z agrestu lub z innych roślin użytkowych bądź ozdobnych.

W roku 1823 syn Walentego Zakaszewskiego Stanisław sprzedał Chodywańce za 124 tys. złotych polskich Kazimierzowi Zdanowiczowi.⁶ Od 1833 r. właścicielami tego majątku byli Roman i Kazimierz Zadanowiczowie, od których całość dóbr zakupiła w 1843 r. Paulina ze Zdanowiczów Janiszewska.⁷ Po jej śmierci w 1862 r. dobra te odziedziczyli: Agrypin Władysław Janiszewski, Kazimiera Marcela z Janiszewskich Przybylska, Bronisława Gabriela Janiszewska, Zuzanna Hipolita Janiszewska, Róża Józefa Janiszewska i Józef Seweryn Janiszewski.⁸ Racjonalne gospodarowanie majątkiem przez tylu naraz współwłaścicieli było praktycznie niemożliwe toteż już w 1863 r. Władysław Janiszewski skupił działy pozostałych spadkobierców za sumę 96 tys. złotych polskich.⁹

W tym czasie Chodywańce były już mocno zadłużone, a wobec niewypłacalności Władysława Janiszewskiego Towarzystwo Kredytowe Ziemskie wystawiło ten majątek w 1867 r. na licytację. Został on wówczas zakupiony za 280 tys. złotych polskich przez ks. Wojciecha Gałczyńskiego, który w tym samym roku sprzedał go swojemu krewnemu Antoniemu Gałczyńskiemu za 250 tys. złotych polskich. Ten ostatni już w 1868 r. sprzedał Chodywańce Izabelli z Obnińskich Janko za 37877 rubli srebrem, a Izabella Janko przekazała je w 1869 r. swojemu synowi Marcelemu Janko i jego żonie Wandzie ze Śmiałowskich. Okres zmian własnościowych zakończył się w 1871 r., kiedy to od Wandy i Marcelego Janko dobra chodywanieckie zakupił za 38 tys. rubli srebrem Józef Paluszyński.¹⁰ W tym czasie obszar dóbr wynosił 1668 morgów (około 834 ha), z czego gruntów ornych i ogrodów było 929 morgów (około 464,5 ha), łąk 208 morgów (około 104 ha), pastwisk 267 morgów (około 133,5 ha), a nieużytków i placów 11 morgów (około 5,5 ha). W folwarku stał jeden budynek murowany (zapewne wymieniony w inwentarzu z 1826 r. spichrz), a oprócz tego stało tu 21 budynków drewnianych (wśród nich drewniany dwór).

W 1880 r. dobra przejął po ojcu Wacław Paluszyński, który dokonał w zabudowie założenia pewnych zmian. Spichrz przebudował na kordegardę, a podobną kordegardę wzniósł dla zachowania symetrii kompozycji przy południowo-zachodnim rogu dziedzińca. Pomiędzy nimi usytuowana była reprezentacyjna brama wjazdowa o murowanych słupach.¹¹ Brama i dwie kordegardy zamykały dziedziniec przed dworem od strony południowej. Pośrodku dziedzińca urządzono kolisty podjazd z gazonem pośrodku. Od wschodu dziedziniec ten zamykały kordegarda i budynek rządcówki, którego rzut, a i zapewne także rozwiązania architektoniczne nawiązywały do architektury dworu. Od zachodu dziedziniec zamykała w jego południowo-zachodnim rogu kordegarda, a bliżej dworu długi, drewniany budynek mieszczący mieszkania dla służby dworskiej.¹² Opisany dziedziniec przed dworem nawiązywał do rozwiązań barokowych, a na wschód i zachód od tego dziedzińca znajdowały się dziedzińce gospodarcze. Na północ od dworu znajdowała się część ozdobna założenia, zajmująca teren dawnego ogrodu włoskiego, z zachowaną aleją lipową i prostopadłą do niej aleją jodłową biegnącą po północnej granicy ogrodu mniej więcej równolegle do stawów.¹³ Niestety, niewiele więcej wiadomo o wyglądzie ogrodu ozdobnego w tym czasie. Można tylko przypuszczać, że zapewne istniała tu nadal (choć niewykluczone, że w jakimś stopniu zniszczona lub przekształcona) barokowa osiemnastowieczna kompozycja, zamknięta od północy dwoma stawami. Ogrody obiegała od zachodu droga skręcająca za stawami ku wschodowi i biegnąca po grobli wzdłuż zachodniego stawu. Prawdopodobnie łączyła się ona z inną drogą, biegnącą wzdłuż jednej z osi ogrodowych wybiegających na groblę między stawami.

Oprócz przebudowy siedziby Wacław Paluszyński podejmował także działania zmierzające do uprzemysłowienia dóbr. Zapewne w latach 90. XIX w. zbudowano około 500 m na wchód od założenia (wówczas na polu) gorzelnię, połączoną z założeniem dworskim drogą dojazdową wychodzącą na drogę wiejską na wysokości połowy alei lipowej. Wokół gorzelni posadzono zieleń ozdobną, po której do lat 80. XX w. pozostały jedynie lilaki.¹⁴

Na przełomie XIX i XX w. pojawiły się w Chodywańcach nowe elementy. Na trójkątnym placu przed dworem, w miejscu dawnego ogrodu warzywnego wzniesiono - zapewne za zgodą właściciela dóbr - bożnicę, co związane było z osiedleniem się w tej miejscowości Żydów. Na wschód od dworu, po drugiej stronie drogi wiejskiej (drogi do Jurowa) została natomiast wzniesiona cerkiew prawosławna. Inicjatorem jej budowy były władze carskie, postrzegające cerkiew jako istotny element rusyfikacji.¹⁵

Później bez większych zmian siedziba dworska w Chodywańcach dotrwała do I wojny światowej, kiedy to w 1915 r. podczas wycofywania się wojsk rosyjskich część zabudowań folwarcznych uległa zniszczeniu.¹⁶

Po śmierci Wacława Paluszyńskiego w 1919 r. dobra przeszły w spadku na jego dzieci - Jana Żelisława Paluszyńskiego, Stefanię Marię z Paluszyńskich Ruchenbaner, Adama Paluszyńskiego, Rozalię Annę Paluszyńską i Radosława Paluszyńskiego.¹⁷ Później w wyniku działów rodzinnych dobra zostały podzielone na folwarki Plebanka i Chodywańce, przy czym Chodywańce przejął Radosław Paluszyński.¹⁸

W 1931 r. Paluszyński rozparcelował około 63,5 ha gruntów majątku obejmującego przed parcelacją 4,64 ha ogrodów, 17,89 ha łąk, 53,32 ha lasów, 157,79 ha gruntów ornych, 4,37 ha pastewników, 3,24 ha gruntów pod zabudową, 1,3 ha wód, 5,34 ha granic i dróg oraz 0,09 ha nieużytków.¹⁹

W II połowie lat 30. XX w. rozebrano chodywaniecką cerkiew, a w 1938 r. bożnicę.²⁰

Szkic założenia dworsko-ogrodowego w Chodywańcach z 1930 r.

Oryg. AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 7445

Przed II wojną światową kompozycja założenia nie ulegała zasadniczym zmianom. Dokonywano tu tylko nasadzeń uzupełniających. Całość założenia zajmowała wówczas obszar o powierzchni około 7 ha.

Początkowy okres II wojny światowej Chodywańce przetrwały bez większych strat. Dopiero wiosną 1944 r. w czasie napadu Ukraińców spalono dwór, rządcówkę, część zabudowań gospodarczych i gorzelnię, a także zdewastowano ogrody.²¹

Okres powojenny przyniósł postępującą dewastację założenia dworsko-ogrodowego. Rozebrano dworskie budynki lub ich ruiny oraz stopniowo wyniszczono większość kompozycji ogrodów, których miejsce zajęły pola uprawne, pastwiska i zagrody chłopskie, na skutek czego obszar, na którym pozostały jeszcze jakieś szczątki dawnej kompozycji, skurczył się do około 4 ha. Grunty majątku rozparcelowano, a na pozostawionej resztówce obejmującej siedlisko dworskie wybudowano później, około 1967 r., szkołę zlokalizowaną w miejscu dawnej rządcówki. Około 1969 r. rozebrano bramę i zachodnią kordegardę. Teren założenia przystosowywano do potrzeb szkoły, m.in. urządzono tu boiska, choć część ogrodu wykorzystywano jako warzywniki lub tereny wypasu bydła. Wzniesiono też inne budynki użytkowane przez szkołę i klub ZMW. Około 1976 r. podjęto próbę remontu kordegardy - wykonano inwentaryzację, opracowano projekt, dokonano odgruzowania jej wnętrza. Jednak dalszych prac remontowych nie podjęto.²²

Trudno powiedzieć, czy i co przetrwało do lat 80. XX w. z kompozycji założenia istniejącej w Chodywańcach w wielu XVI. Można zakładać, że nie uległa zmianie sama lokalizacja siedziby dworskiej, oraz że przetrwał układ najważniejszych dróg dojazdowych, a także że być może już wówczas powstały stawy zamykające cały układ od północy. Z kompozycji istniejącej w XVIII w. i na początku wieku XIX zachowały się do tego czasu: ruiny spichlerza (późniejszej kordegardy), aleja lipowa będąca tu najcenniejszym elementem świadczącym o istnieniu historycznej kompozycji ogrodowej, 3 inne stare drzewa oraz dwa stawy (w tym jeden już suchy). Z elementów wprowadzonych w II połowie i w końcu XIX w. przetrwało kilka dziewiętnastowiecznych drzew rosnących m.in. na grobli za stawem. Z okresu międzywojennego XX w. zachowało się kilka drzew z nasadzeń uzupełniających.²³

W roku 1987 roślinność obiektu składała się z 27 gatunków drzew ozdobnych i owocowych, jednak liczebnie była dość skąpa. Drzew starych było niewiele, a większość z nich stanowiły lipy starej alei pochodzące z nasadzeń jeszcze osiemnastowiecznych lub dokonywanych na początku XIX w. Miały one od 100 do 128 cm średnicy pni. Przeważały wśród nich lipy drobnolistne, ale występowało tam też kilka lip szerokolistnych i jedna lipa srebrzysta o średnicy pnia 117 cm. Tylko kilkanaście zachowanych starych drzew rosło poza aleją lipową. Do tej samej grupy wiekowej należały także: lipa nad stawem, mająca 200 cm średnicy pnia, lipa przy szkole, mająca 120 cm średnicy pnia oraz jesion wyniosły mający 185 cm średnicy pnia i rosnący w pobliżu miejsca lokalizacji dworu. Poza tym zachowało się w alei kilka lip pochodzących z nasadzeń uzupełniających dokonywanych w różnych latach XIX w. Lipy te miały 60-100 cm średnicy pni. Przetrwała też mająca 182 cm średnicy pnia wierzba rosnąca nad stawem, posadzona zapewne w I połowie XIX w. Inne stare wierzby i jesion rosnący przy drodze między zagrodami posadzone zostały w II połowie XIX w. lub około połowy tego stulecia. Kilka innych zachowanych starych drzew (jesion przy klubie ZMW, rosnąca nad stawem lipa o średnicy pnia 78 cm, orzech rosnący na zachód od boiska szkolnego) pochodziło z okresu międzywojennego XX w. lub posadzono je już po II wojnie światowej. Miały one 40-65 cm średnicy pni.²⁴

Drzewa młode i krzewy, a także żywopłoty były tu równie nieliczne jak drzewa stare. Ich większość rosła przy ogrodzeniach i przy wschodnim stawie. Większość terenu dawnych ogrodów w ogóle pozbawiona była zadrzewień, zaś kwiaty rosły tylko na kwietnikach w sąsiedztwie szkoły.²⁵

Ruiny kordegardy w Chodywańcach - stan współczesny

www.herodot.uwb.edu.pl

W czasach świetności założenia drzewostan ogrodów chodywanieckich musiał być dobrze widoczny przez dolinę rzeki od strony Jurowa i położonego na zachód od niego Jarczewa. Z wnętrz ogrodowych widać też było zapewne i Jarczew i Jurów. Z bliska siedziba ta mogła być oglądana z biegnących obok dróg. Była też powiązana widokowo z kościołem, stojącym we wsi na wprost dworu. Do lat 80. XX w. obiekt utracił dawne walory widokowe, a wśród pól i łąk wyróżniała się tam jedynie stara aleja lipowa. Była ona jednak od strony Jurowa i rzeki mało widoczna gdyż biegła do nich prawie prostopadle. Widać ją było dobrze od strony wschodniej, jednak nie prowadziły tamtędy żadne ważne drogi, zaś od strony wsi w dużym stopniu zasłaniały ją zabudowania i nowe nasadzenia.²⁶

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 613; Kronika Szkoły Podstawowej w Chodywańcach, t. I, 1948-1967

² Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVIII, cz. 1, Ziemie ruskie, Warszawa 1902, s. 241; Rejestr poborowy 1531

³ Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVIII, cz. 1, Ziemie ruskie, Warszawa 1902, s. 207

⁴ AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszewskiego, nr 1, Chodywańce, s. 5

⁵ AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszewskiego, nr 1, Chodywańce, zbiór dokumentów, inwentarz z 16 sierpnia 1826 r.

⁶ AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszewskiego, nr 1, Chodywańce, s. 5

⁷ AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszewskiego, nr 1, Chodywańce, s. 5

⁸ AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszewskiego, nr 1, Chodywańce, s. 5

⁹ AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszewskiego, nr 2, Chodywańce, t. II

¹⁰ AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszewskiego, nr 2, Chodywańce, t. II

¹¹ AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszewskiego, nr 2, Chodywańce, t. II, plan założenia, 1927; Informacje ustne Jóźwiaka Henryka, dyrektora szkoły w Chodywańcach

¹² AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 7445, Szkic odręczny części majątku prywatnego Chodywańce, około 1930, skala 1:5000

¹³ Informacje ustne Jóźwiaka Henryka, dyrektora szkoły w Chodywańcach

¹⁴ Informacje ustne Jóźwiaka Henryka, dyrektora szkoły w Chodywańcach

¹⁵ Informacje ustne Jóźwiaka Henryka, dyrektora szkoły w Chodywańcach

¹⁶ Informacje ustne Lubiszyn Anny, zam. w Chodywańcach; Informacje ustne Hajduk Teodozji, zam. w Chodywańcach

¹⁷ AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszewskiego, nr 2, Chodywańce, t. II

¹⁸ AP w Zamościu, Akta hipoteki powiatu tomaszewskiego, nr 2, Chodywańce, t. II

¹⁹ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 7445

²⁰ Informacje ustne Jóźwiaka Henryka, dyrektora szkoły w Chodywańcach

²¹ Informacje ustne Jóźwiaka Henryka, dyrektora szkoły w Chodywańcach

²² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chodywańcach, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chodywańcach, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chodywańcach, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chodywańcach, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Prus Halina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chodywańcach, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiory Kartograficzne, Rosyjska mapa sztabowa, przed 1914, skala 1:84000

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, ChodywańceKategoria:dworski