rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeChomęciska Duże

Ogród folwarczny - regularny, eklektyczny, powstały na przełomie XVIII i XIX w. na miejscu starszego folwarku

Dawna nazwa: Chomutyska, Chomęciska

Gmina: Stary Zamość

Położenie obiektu: na niewielkim wypiętrzeniu terenu sąsiadującym od północy z rozległą, niegdyś bagnistą doliną rzeczki, na wschód od wsi i asfaltowej szosy z Przymiarek do Dębiny (około 100 m od tej szosy), na przedłużeniu drogi do wsi

 

Chomęciska (Chomutyska) istniały już przed 1402 r. i należały wówczas do szlacheckiej rodziny Chomęckich. Między innymi w 1432 r. należały do Niefieda Szarkalicza, kilka lat później dziedzic wsi Deszczko rozgraniczał wieś od Sitańca, w tym samym roku Klemens z Chomęcisk toczył spór graniczny z sąsiadami, zaś w 1492 r. jeden z przedstawicieli tej rodziny - Depko z Kruppego - procesował się o odgraniczenie Chomęcisk od Sitańca.1 W tym czasie wójtem w Chomęciskach był Florian Zamoyski, pradziadek kanclerza Jana Zamoyskiego.2 W 1518 r. Feliks Zamoyski, wojski ziemi bełskiej został właścicielem połowy Chomęcisk. Po roku 1545 tę połowę Chomęcisk odziedziczyli bracia Stanisław Florian i Mikołaj Zamoyscy. Później Jan Zamoyski wykupił od Chomęckich pozostałą część wsi, a w roku 1591 nabył od Mikołaja Chomęckiego jego część, zaś w 1604 r. zakupił części należące do Jakuba Krzysztofa i Gabriela Chomęckich,3 za co zapłacił 2600 złotych.4 Włączona następnie do Ordynacji Zamoyskiej wieś Chomęciska należała do tej Ordynacji do połowy lat 30. XX w.

Chociaż już na początku XV wieku Chomęciska były siedzibą szlacheckiego rodu Chomęckich, to układ miejscowości w tym czasie pozostaje dziś zupełnie nieznany. Od 1518 r. część Chomęcisk należy do możnego rodu Zamoyskich, a w początkach XVII wieku włość ta zostaje ostatecznie włączona w skład Ordynacji Zamoyskiej, ale ze względu na to, że właściciele stale wydzierżawiają poszczególne jej części swoim dworzanom i służbie, to powstaje tu kilka niewielkich gospodarstw, wśród których wyróżnia się folwark arendowany przez Jerzego Kucharza. Folwark ten, który pozostawał w dzierżawie przez cały wiek XVII i większość XVIII, a w 1778 r. spłonął, dał prawdopodobnie początek rozwojowi późniejszej kompozycji folwarcznej, ale i o tym folwarku nic bliższego nie wiadomo. Można jedynie przypuszczać, że pełnił głównie funkcje utylitarne i zapewne nie posiadał żadnych ozdobnych kompozycji zieleni.

Inwentarz Ekonomii Zamoyskiej z 1614 r. wymienia m.in. łąki i grunty dworskie przynależne do Starego Zamościa, przy czym w Chomęciskach Zamoyscy nadawali różne działy ziemi w dożywotne użytkowanie (dziedziczne) swoim klientom i służbie. Dlatego opisanie różnych nadań Ordynacji, sporządzone w 1637 r., wymienia z Chomęciskach: Krzyska odźwiernego trzymającego półłanek z chałupą, Szwarca, do którego należały 2 półłanki i przy siedlisku dwa obszary roli i poddani, Andrzeja cyrulika, który miał roli dwa obszary i półłanków cztery, poddanych oraz sad. Ponadto w tychże Chomęciskach pięć ćwierci roli (bez poddanych, swym pługiem i za swoim grunt uprawiał) niejaki Zeromski i miał tam nadanie Jerzy Kucharz (3 półłanki roli z budynkami, ogrodem i łąkami, a do tego 4 komorników i trzecią miarę w młynie złojeckim). Folwark Jerzego Kucharza był prawdopodobnie zlokalizowany na terenie założenia znanego z czasów najnowszych. W XVIII w. instytucja wieczystej dzierżawy była utrzymywana. W I połowie wieku XVIII Chomęciska podlegały kluczowi Staro-Zamoyskiemu, zarządzanemu do 1773 r. przez Miłoszewskiego, a później przez Sobieszczańskiego. Jednocześnie folwark w Chomęciskach był częściowo dzierżawiony przez Krabskiego, a po nim przez Romana, zaś około 1730 r. dzierżawcą Chomęcisk był niejaki Łaźniewski.7

Inwentarze Starego Zamościa z 1674 r. wymieniały młyn i staw doń należący na wodzie, która płynęła z Krynicy panów Zeromskich. W tym czasie we wsi było wiele pustek po nieprzyjacielskich napadach. Pustki te zostały ostatecznie zapełnione dopiero wiele lat później. Młyn w Chomęciskach, zwany Szot, wymieniany był jeszcze w 1740 r. Leżał on nad stawkiem zwanym Jezioro Wielkie.5

W 1717 r. wybudowano we wsi karczmę. Karczma i młyn spaliły się około 1740 r. Nową karczmę wybudowano w 1766 r., a kolejną, usytuowaną przy trakcie, w 1807 r.

W 1778 r. doszczętnie spłonęły dwór i zabudowania folwarczne w Chomęciskach.6

Folwark odbudowano na przełomie XVIII i XIX wieku, a później w różnych latach XIX w. uzupełniano istniejącą kompozycję nowymi nasadzeniami. Wznoszono także różne budynki, m.in. czworaki. Wzniesiony podczas odbudowy dworek (rządcówka) przetrwał prawdopodobnie do czasów I wojny światowej i spłonął w 1915 r. W jego miejscu wzniesiono w 1920 r. dworek istniejący do dziś. Odbudowano także część gospodarczą położoną na zachód od dworskiego ogrodu. Prostokątny dziedziniec gospodarczy zamykały tam od wschodu kamienna obora oraz drewniane stodoła i wozownia. Po zachodniej stronie podwórza (bliżej dworu) stała druga kamienna obora, równoległa do pierwszej. Obok niej znajdowała się studnia. Północną część założenia zajmował warzywnik. Między dworkiem a oborą stał murowany budynek majsterni. Ogród w kształcie prostokąta oddzielony był od części gospodarczej szpalerem kasztanowców. Szpalery kasztanowców oddzielały też ten ogród od pól uprawnych i drogi od południa i północy, a od zachodu północną granicą ogrodu biegła aleja lipowo-kasztanowcowa. Ogród podzielony był na kilka regularnych kwater przedzielonych szpalerami drzew, których wnętrza zajmował sad, z wyjątkiem przylegającej do dworku od północy i położonej na niewielkim tarasie kwatery ozdobnej. Do założenia wiodła od południa aleja dojazdowa. Parterowy dworek, drewniany, na podmurówce, z mieszkalnym poddaszem, usytuowany został we wschodniej części ogrodu, frontem do drogi prowadzącej do wsi. Przy północnym wjeździe do założenia (od szosy) obsadzonym topolami znajdował się drewniany domek ogrodnika z obszernymi piwnicami służącymi do przechowywania owoców. Około 150 m od dworu usytuowano przy drodze wiejskiej drewniane czworaki. Całość założenia ogrodzono drewnianym płotem, a powierzchnia całej kompozycji wynosiła około 4 ha.

W latach 1932-1934 Chomęciska znalazły się w składzie dóbr, które zostały wyodrębnione z Ordynacji na mocy rozporządzenia Ministra Skarbu oraz Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych na rzecz zaległych podatków. Część gruntów należących do Chomęcisk przejął natomiast wierzyciel Maurycego Zmoyskiego Jan Pogoski, który posiadał je do czasów II wojny światowej. Po 1945 r. liczący 115 ha majątek Jana Pogoskiego został rozparcelowany.8

Pozostała część Chomęcisk - folwark Chomęciska z Jeziorami - przejął w 1936 r. Skarb Państwa. Jednocześnie Skarb Państwa przejął po Ordynacji umowę dzierżawną z Karoliną i Konradem Lipczyńskimi, którzy dzierżawili ten folwark od 1930 r.9 Lipczyńscy dzierżawili go do wybuchu II wojny światowej.

W czasie okupacji przejęty przez Niemców folwark w Chomęciskach zarządzany był przez niejakiego Wintera. Po wyzwoleniu w dworku zamieszkali pracownicy folwarku. Grunty folwarku rozparcelowano, a część gospodarczą użytkowały początkowo Zakłady Mięsne w Zamościu, a od 1974 r. Spółdzielnia Kółek Rolniczych ze Starego Zamościa.10

W latach powojennych gospodarcze budynki folwarczne popadły w ruinę, rozebrano czworaki i domek ogrodnika oraz wycięto większość drzew ozdobnych i sad. Wycięto także aleją topolową i zlikwidowano drogę przez pola do szosy. Na terenie dawnego ogrodu wzniesiono nowe zabudowania gospodarcze - stodołę na północny-zachód od dworku i wagę mechaniczną naprzeciw dworku, a za dworkiem zlokalizowano warzywnik i chlewki. W starej części gospodarczej zbudowano drewniane wiaty i dwa murowane magazyny oraz studnię artezyjską, a część tę ogrodzono betonowymi prefabrykatami. Przy ogrodzeniach i gruzach pojawiły się zarośla i wyjeżdżono nowe drogi prowadzące przed dworek. Później niektóre budynki folwarczne odbudowano, m.in. stajnię i wieżę ciśnień.. Dewastacja ogrodu uległa przyspieszeniu w latach 70., kiedy to w południowej części ogrodu urządzono żwirownię.11

Do lat 80. XX w. z kompozycji dawnego folwarku istniejącego w Chomęciskach w XVII i XVIII wieku zachowały się prawdopodobnie drogi biegnące po granicach założenia i w jego sąsiedztwie. Z kompozycji, jaka powstała na przełomie XVIII i XIX w. zachowały się czytelne granice ogrodu, podział terenu na części funkcjonalne, taras ozdobnej kwatery ogrodu oraz dwie lipy o średnicach pni 103 i 106 cm, rosnące przy zachodniej granicy ogrodu. Z późniejszych, dziewiętnastowiecznych elementów przetrwały fragmenty szpalerów kasztanowców przy granicach ogrodu oraz kilka drzew w jego wnętrzach. Z elementów dwudziestowiecznych przetrwały: drewniany dworek wzniesiony po 1920 r., murowana stajnia, murowana wieża ciśnień, gruzy obory oraz trochę drzew sadzonych w okresie międzywojennym. Tak więc, mimo zniszczeń czytelny był nadal schemat starego układu przestrzennego i przetrwały podziały funkcjonalne terenu, dwór i niektóre inne stare budynki, a także część zieleni ozdobnej.12

W roku 1989 roślinność obiektu składała się z zaledwie 18 gatunków drzew i krzewów ozdobnych i owocowych i nie była zbyt bogata w stare drzewa. Starodrzew rósł tam głównie przy granicach ogrodu i składał się przede wszystkim z lip i kasztanowców. Wewnątrz założenia, w otoczeniu dworku i w części gospodarczej starych drzew było bardzo niewiele. Najstarszymi drzewami były w Chomęciskach wspomniane wcześniej dwie lipy o średnicach pni 103 i 106 cm (w tym jedna o charakterze pomnikowym), pochodzące z I połowy XIX w. lub nawet z końca wieku XVIII, a rosnące przy zachodniej granicy kompozycji. Zdecydowaną większość starych drzew założenia stanowiły kasztanowce, które były w różnym wieku. Najstarsze posadzono około połowy XIX w. i osiągały one średnice pni 75-80 cm. Młodsze sadzono w ostatniej ćwierci XIX w. i miały one od 50 do 75 cm średnicy pni. Najmłodsze sadzono I połowie wieku XX, a ich średnice pni osiągały 50-55 cm. Nieliczne stare drzewa innych gatunków (jesiony, topole, klony, czereśnia) pochodziły z II połowy XIX w. lub z I połowy wieku XX. Młodych drzew było niewiele i podobnie jak drzewa stare rosły one głównie przy granicach założenia i przy ogrodzeniu oddzielającym ogród od części gospodarczej. Przy granicach założenia i ogrodzeniach rosła też większość występujących w Chomęciskach krzewów - przeważnie samosiewów, gdyż spośród starych nasadzeń krzewów przetrwały tylko nieliczne lilaki i leszczyna. Nie było tu trawników ani żywopłotów, a kwiaty rosły tylko przed dworkiem.13

Położona na niewielkim wypiętrzeniu terenu sąsiadującym od północy z rozległą, niegdyś bagnistą doliną, siedziba dworska, a później folwarczna w Chomęciskach była i nadal jest dobrze widoczna od północy, wschodu i południa. Jedynie od zachodu przesłaniały ją zabudowania wsi. W latach 80. XX w. obiekt wyróżniał się w krajobrazie szpalerami starych drzew rosnących przy granicach ogrodu, a z biegnącej obok drogi wiejskiej dobrze widać było dworek i wnętrze zniszczonego ogrodu. Mimo, że nie było już sadu, alei topolowej i większości starych zabudowań gospodarczych, założenie nadal stanowiło jedną z atrakcji widokowych okolicy. Najczęściej oglądane było od strony północno-zachodniej, z szosy do Chomęcisk Małych, skąd przedstawiało się najlepiej dzięki rosnącym przy granicach ogrodu najstarszym drzewom. Choć zdewastowane wnętrza ogrodu nie przedstawiały się zbyt dobrze, to na uwagę zasługiwał widok z dworu w kierunku północnym na rozległą dolinę.14

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Stworzyński Mikołaj, Opisanie statystyczno-historyczne Dóbr Ordynacji Zamoyskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę w 1834 roku, rękopis w zbiorach Biblioteki Narodowej, BOZ 1815, s. 11

2 Witusik Adam A., O Zamoyskich, Zamościu i Akademii Zamoyskiej, Lublin 1978, s. 6

3 Stworzyński Mikołaj, Opisanie statystyczno-historyczne Dóbr Ordynacji Zamoyskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę w 1834 roku, rękopis w zbiorach Biblioteki Narodowej, BOZ 1815, s. 11

4 Witusik Adam A., O Zamoyskich, Zamościu i Akademii Zamoyskiej, Lublin 1978, s. 73

5 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 627

6 Stworzyński Mikołaj, Opisanie statystyczno-historyczne Dóbr Ordynacji Zamoyskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę w 1834 roku, rękopis w zbiorach Biblioteki Narodowej, BOZ 1815, s. 37

7 AGAD, Archiwum Zamoyskich, Specyfikacja długów ręcznych Tomasza na zaciągniętych 1737 r. Zamościu Ordynata Zamoyskiego, rękopis nr 2440, k. 26-27, 48-49 i 100

8 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Zamościu, Księgi hipoteczne dóbr Chomęciska, s. 8-9

9 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Zamościu, Księgi hipoteczne dóbr Chomęciska, nr 357, Poordynackie dobra nr 19 Chomęciska, cz. Dokumenty, vol. I od lit. A

10 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chomęciskach, Zamość 1898, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

11 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chomęciskach, Zamość 1898, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

12 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chomęciskach, Zamość 1898, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chomęciskach, Zamość 1898, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Chomęciskach, Zamość 1898, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 143/VIII-28, Plan powiatu Zamoyskiego z 1863 r. (Chomęciska Ordynackie)

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 1313, Karte des Zamoscen Kreises..., XVIII/XIX w.

Mapa województwa lubelskiego z 1826 r. (J. Colberga), (Chomociska)

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, Chomęciska DużeKategoria:folwarczny