Ciotusza Stara

Ogród dworski - regularny, powstały zapewne w XVII w. przy siedzibie dworskiej założonej na przełomie XVI i XVII w., rozwijany w wieku XVIII i XIX w., a w II połowie wieku XIX przebudowany i rozbudowany

Dawna nazwa: Citusza, Ciotusza, Ciotusza Stara

Gmina: Susiec

Położenie obiektu: na równinnym terenie, pierwotnie wśród lasów bukowych i borów jodłowych, na południe od rzeki Sopot (później po obu jej brzegach), w sąsiedztwie drogi do Grabowicy (na zachód od niej, przy czym młyn i staw młyński leżały na wschód od tej drogi), na zachód od zabudowań wsi Ciotusza Nowa, na północ i północny-zachód od wsi Ciotusza Stara

Wieś Ciotusza założona została tuż przed 1591 r. przez podsędka ziemi bełskiej Marcina Oleśnickiego na terenie puszczy przynależnej do starostwa zamechskiego. W związku z tym w 1591 r. Jan Zamoyski oskarżył przed sądem Marcina Oleśnickiego o to, że gwałtem wdarł się do włości zamechskiej naruszywszy granicę między włościami Lipskiego a starostwem bełskim, wykarczował tam wiele lasu i osadził nową wieś Cituszę (Ciotuszę) usiłując przywłaszczyć grunta. Sprawa ta trwała w sądzie grodzkim grabowieckim w latach 1594-1600, a później, po śmierci Marcina Oleśnickiego Jan Zamoyski wiódł dalej spór z jego spadkobiercami. Spór między Oleśnickim a Zamoyskim zakończył się nieoczekiwanie w 1603 r., kiedy to przyjaciel kanclerza Stanisław Żółkiewski nabył wierzytelności ciążące na dobrach Oleśnickich (na Krynicach, Ciotuszy, Niemirowie i Odnodze) liczące około 16500 zł i przelał je na Jana Zamoyskiego. Jeszcze w 1603 r. Zamoyski przez wyrugowanie sąsiadów zakończył spór. Brak informacji historycznych o tym, jak długo Zamoyscy posiadali Ciotuszę i czy Oleśniccy ją wykupili. W każdym razie w 1607 r. znajdowała się ona jeszcze w posiadaniu Tomasza Zamoyskiego,¹ ale nie weszła ona w skład Ordynacji i jeszcze w XVII w. Zamoyscy ją utracili.

W 1688 r. Ciotusza Stara była już własnością szlachcica o nazwisku Hurczyna. Wieś ta, położona na równinnym terenie, wśród lasów bukowych i borów jodłowych, otoczona była w tym czasie zewsząd dobrami Ordynacji Zamoyskiej i wciśnięta pomiędzy należące do Zamoyskich Ciotuskie Hucisko na północy i leżący przy drodze do Zamchu Podrusów na południu. Między Ciotuszą a Podrusowem zaczynała się Krynica zwana Zimną Wodą (dziś Świerz) wpadająca nieopodal do rzeki Sopot.²

Siedziba dworska powstała w Ciotuszy prawdopodobnie na przełomie XVI i XVII wieku i usytuowano ją przy skrzyżowaniu dróg z Józefowa do Tomaszowa i Grabowicy, na zachód od wsi, ale jej kompozycja w XVII w. nie jest dziś znana. Prawdopodobnie już w XVII wieku istniał tu młyn i staw na rzece Sopot.

Kolejni właściciele Ciotuszy mieli w XVIII wieku zatargi z Ordynacją o granice. Między innymi granice jeziora pod Zubami, należące do Majdanu Sopockiego, zostały przez właścicieli Ciotuszy zakwestionowane i samowolnie kopcami obsypane.³

W końcu XVIII w. Ciotusza należała do wywodzących się z Mazowsza Głogowskich herbu Grzymała, którzy posiadali też wiele majątków na Rusi. W XVIII w. posiadali też m.in. Dub.⁴

Około 1801 r. Wincenty Głogowski sprzedał dobra Ciotusza Euzebiuszowi Lipskiemu, po którego śmierci odziedziczyły ją jego córki. Majętność była bardzo zadłużona, a spór pomiędzy spadkobiercami Lipskiego i jego wierzycielami rozstrzygnął trybunał lubelski decydując o licytacji dóbr Ciotusza. W 1837 r. dobra te zakupił za sumę 67350 rubli srebrem Józef Gabriel Szeptycki.⁵ W tym czasie dobra te składały się folwarków Ciotusza, Róża i Józefówka oraz wsi Ciotusza Stara, Ciotusza Nowa, Róża i Józefówek. Obejmowały w sumie 1572 morgów gruntu (około 786 ha), z czego grunty orne i ogrody zajmowały 837 morgów (około 418,5 ha), zarośla i nieużytki 130 morgów (około 65 ha). W folwarku stały 3 budynki murowane i 15 drewnianych, w tym gorzelnia i młyn.⁶

„Akt zajęcia nieruchomości" z 1828 r. pozwala zidentyfikować poszczególne elementy ówczesnej siedziby dworskiej. Istniał tam wtedy drewniany dwór (sosnowy), wzniesiony na podmurówce, z gankiem, kryty gontem i zwrócony frontem na południe. Przylegał do niego drewniany lamusek. Zabudowania gospodarcze skupione wokół nierównomiernego prostokąta dziedzińca gospodarczego były częściowo podpiwniczone, a cała część gospodarcza ogrodzona była płotem i leżała na północny-wschód od dworu, przy drodze do Grabowicy. Stały w niej jeszcze osiemnastowieczne budynki - wozownia, spichrz i kurnik - zwrócone frontem w kierunku południowo-zachodnim oraz nowsze (stajnia wielka, chlewy, wozownia, obora ze spichrzem) zwrócone frontami na wschód i południe. Na południe od dworu znajdowało się też gumno, w którym stały: stodoła z przybudowanym chlewikiem (frontem na wschód), druga stodoła frontem południe i szopa frontem na południe. Całe gumno było ogrodzone. Przy drodze do Krasnobrodu położone były browar, gorzelnia i wołownik, również ogrodzone. Wszystkie budynki założenia były drewniane. Oprócz zabudowań istniało wówczas w Ciotuszy 5 dworskich ogrodów użytkowych. Pierwszy z nich liczył około 4 morgi (około 2 ha), ogrodzony był żerdkami sosnowymi i znajdował się pomiędzy wsią Stara Ciotusza z założeniem dworskim (na północ od drogi do Tomaszowa). Obok dworu znajdował się niewielki ogród z inspektami o powierzchni około 1/3 morga graniczący od północy z rzeką Sopot, a od południa z dziedzińcem gospodarczym. Rosło w nim trochę porzeczek i jabłoni. Trzeci ogród znajdował się obok bramy wjazdowej (od strony drogi Krasnobród - Grabowica). Ogród czwarty znajdował się za dworem, na zachód od pól uprawnych (pola zwanego Niwa), a na południe od gumna. Ogród ten był, jak i poprzednie, ogrodzony płotem i miał powierzchnię około 5 morgów. Piątym ogrodem był sad usytuowany wśród pól uprawnych, a przylegający od południa do drogi polnej prowadzącej do gumna.⁷

Jak z tego wynika ówczesne ogrody Ciotuszy nie tworzyły żadnej zwartej kompozycji i miały charakter wyłącznie użytkowy.

Józef Gabriel Szeptycki żonaty był z córką Euzebiego Lipskiego Amelią, która po rozwodzie wyszła ponownie za mąż za Grodeckiego i procesowała się z byłym mężem o Ciotuszę. Po bezpotomnej śmierci w 1857 r. Józefa Szeptyckiego, właściciela Ciotuszy, Leszczewa, Małoniżu, Rudy i Żelaźnicy, jego dobra przeszły w spadku na dzieci jego brata Piotra. Wobec małoletności Jana i Michaliny Szeptyckich opiekę nad ich majątkiem sprawowała ich matka Róża Szeptycka, wdowa po Piotrze.

W roku 1858 w wyniku postanowienia rady familijnej zadłużone dobra Ciotusza sprzedano Konstantemu Szczukowi za 249 tys. zł. Nowy właściciel zaspokoił także roszczenia Amelii Lipskiej wykupując jej prawa do Ciotuszy w 1860 r.⁸

Za czasów Konstantego Szczuki dokonano prawdopodobnie częściowej modernizacji gospodarczej części założenia oraz wybudowano nowy, murowany dwór.

Po śmierci Konstantego Szczuki dobra Ciotusza przeszły w spadku w czterech równych częściach na wdowę po nim Marię Szczuk oraz dzieci: Konstantyna Andrzeja Szczuka, Tadeusza Karola Szczuka i Felicję Jadwigę ze Szczuków Bogucką. Na początku XX w. Ciotusza była własnością Felicji Jadwigi i Józefa Boguckich.

W 1906 r. większość dóbr kupił za 65 tys. rubli srebrem Wiktor Stanisław Niewęgłowski. W latach 1911-1912 sprzedał on Ciotuszę z przeznaczeniem na parcelację. Część dóbr zakupili wówczas Urys Moszkowicz Bajtel, Chaim Jakow Moszkowicz Szmier i Judko Lejzorow Agier. Ich część odkupił w 1913 r. Albin Sierakowski, po którego śmierci w 1937 r. odziedziczyły ją córki: Barbara Szkoda, żona Czesława i Ludmiła Pomes, żona Antoniego. Większość gruntów ornych nabył w 1911 r. od Niewęgłowskiego Włościański Bank Ziemski (także z przeznaczeniem na parcelację). Część ta stała się w 1921 r. własnością Skarbu Państwa.⁹ Pozostała część dóbr (wraz z otoczeniem założenia dworsko-ogrodowego) pozostawała w rękach Niewęgłowskiego do 1917 r., kiedy to nabył ją Marcin Emil Mścisław Małuja. W 1923 r. resztówkę tę nabyli Aleksander i Zofia Skibniewscy, którzy w latach międzywojennych prowadzili parcelację Ciotuszy.¹⁰ Przed II wojną światową część siedliska kupił Antoni Smolay i w posiadaniu rodziny Smolayów znajdowała się ona jeszcze w latach 80. XX w. (w roku 1989 jej właścicielem był Paweł Smolay). Pozostała część terenu założenia, obejmująca m.in. tereny lokalizacji dawnego dworu, gorzelni i młyna, należała w 1989 r. do Janiny Łasochy, Bogusława Burdy i Mikołaja Ostasza.

Według Gerarda Ciołka ogród dworski w Ciotuszy założony został w 1912 r.,¹¹ ale trudno powiedzieć na jakich źródłach opiera się ta informacja, która nie wydaje się prawdziwa. Jest bowiem mało prawdopodobne by Bank, który przejął dobra w 1911 r., bądź zmieniający się często właściciele majątku prowadzili w Ciotuszy jakieś szerzej zakrojone inwestycje lub przebudowy istniejącego wcześniej układu przestrzennego.

Poza tym o kompozycji ogrodu na początku XX w. niewiele więcej wiadomo niż przekazuje planik z 1927 r. Przedstawia on usytuowane na północ od rzeki budynki gospodarcze, duży staw, obniżenie po drugim stawie oraz młyn i duży staw młyński, leżący na wschód od drogi do Grabowicy. Jednocześnie na zachód od tej drogi, a na południe od rzeki przedstawiono na planie ustawione w podkowę budynki gorzelni oraz dalej na zachód otoczony ogrodem dwór, stojący frontem na południe i duży ogród (oznaczony jak sad). Na południe od tego dużego sadu znajdowały się 3 duże budynki (obory) otaczające podwórze gospodarcze. Między sadem a tym podwórzem biegła droga do Majdanu Sopockiego, przy której, około 1,5 km na zachód od założenia, usytuowana była druga gorzelnia (w 1989 r. rosło w tym miejscu okazałe stare drzewo).¹² Sądząc z planu całość miała charakter regularny, a większość ogrodów miała charakter użytkowy, a więc stan taki nie odbiegał zbytnio od opisanego w roku 1828. Wnosząc z późniejszych przekazów i śladów terenowych, sad zlokalizowany w pobliżu dworu otoczony był szpalerami drzew ozdobnych, które mogły zostać posadzone na początku XX w. i stanowiły być może najważniejszy ozdobny element ówczesnej kompozycji (co nie zmienia faktu, że mogły mieć przede wszystkim funkcję wiatrochronną). Niemniej stąd być może wywodzi się pogląd o powstaniu ogrodu w Ciotuszy w 1912 r. Całość kompozycji (łącznie ze stawami i terenami gorzelni) zajmowała w tym czasie około 21 ha.

Już w czasie parcelacji dokonywanej w okresie międzywojennym, a być może nawet wcześniej, rozpoczęła się dewastacja dawnej kompozycji Ciotuszy. Została ona wydatnie przyspieszona po ponownej parcelacji dóbr, jaka miała miejsce po II wojnie światowej.

W wyniku parcelacji gruntów majątku rozwijał się w okresie powojennym proces przystosowywania poszczególnych działek do potrzeb gospodarstw chłopskich. Spowodował on systematyczne przekształcanie starej kompozycji założenia. Rozebrane zostały dwór i większość budynków gospodarczych. Jeden z zachowanych czworaków zaadaptowano w części na oborę. Zmodernizowano też jedyną oborę dworską, jaka przetrwała do lat 80. XX w. Sukcesywnie usuwano stare drzewa. Zlikwidowano też dworskie ogrody, a z nasadzeń na ich obrzeżach do lat 80. XX w. zachowało się według Jana Góraka około 60 drzew (20 olsz, 20 grabów, 10 wierzb, 2 robinie) i krzewy.¹³ Wspomniane tu olsze nie pochodziły chyba jednak z nasadzeń ogrodowych lecz wyrosły w wyniku naturalnej sukcesji nadrzecznego olsu.

Do lat 80. XX w. ogrody dworskie Ciotuszy uległy niemal całkowitemu zniszczeniu, a ich tereny zajęły pola uprawne, łąki i pastwiska, zaś z dawnej kompozycji pozostały jedynie nieliczne stare drzewa przy drogach, duży staw, 2 budynki, krzyż i niektóre drogi dojazdowe. Być może droga do Grabowicy, droga do Majdanu Sopockiego i droga biegnąca równolegle do rzeki (na północ od niej) pozostały z siedemnastowiecznego układu drożnego. Z kompozycji istniejącej w I połowie XIX w. przetrwał (oprócz dróg dojazdowych wymienionych wcześniej) tylko murowany budynek stojący w pobliżu młyna, wchodzący pierwotnie w skład zabudowań gorzelni. Z kompozycji znanej z planu z 1927 r. zachowały się: nieliczne stare drzewa sadzone w II połowie XIX w. i na początku wieku XX oraz jedna z obór dworskich i nadal istniejące elementy pochodzące z wcześniejszych epok, takie jak staw, drogi dojazdowe i budynek wchodzący w skład dawnej gorzelni. Trudno orzec z jakiego okresu pochodziły stawy, których ślady widoczne były na północ od rzeki.¹⁴

W roku 1989 roślinność założenia składała się z zaledwie 17 gatunków drzew i krzewów ozdobnych i owocowych, ale większość rosnących tu roślin pojawiła się w wyniku naturalnej sukcesji roślinności, ponieważ prawie cały stary drzewostan usunięto. Nieliczne stare drzewa jakie przetrwały z dawnych nasadzeń rosły przy drodze do Grabowicy, w otoczeniu młyna i dawnego budynku gorzelnianego oraz przy drodze biegnącej na północ od rzeki. Najstarszymi drzewami obiektu były 3 wierzby rosnące w sąsiedztwie młyna i stawu, mające średnice pni od 100 do 115 cm, posadzone w II połowie XIX w. Pozostałe stare drzewa założenia (wierzby, topole, klony i grochodrzewy) pochodziły z przełomu XIX i XX w. lub z I połowy wieku XX i osiągały 40-73 cm średnicy pni. Nie było tu drzew o charakterze pomnikowym. Młode drzewa rosły w tych samych rejonach co stare i niewiele było wśród nich drzew sadzonych. Poza tym rosły w olsach nadrzecznych. Część terenu dawnej kompozycji zajmowały sady, a na południe od założenia rosły bory sosnowe. Nie było też w Ciotuszy żywopłotów, alei, ani kwietników.¹⁵

Położone nad rzeką i pobliżu stawów ogrody musiały niegdyś pełnić dość istotne funkcje w krajobrazie. Jednak po zniszczeniu dawnej kompozycji krajobrazowe funkcje obiektu były prawie żadne. Pewną rolę widokową odgrywały tu jeszcze duży staw młyński, młyn, stojący obok niego stary budynek i krzyż, lecz zarówno krzyż jak i budynki nie były z daleka widoczne.¹⁶

EBK

Źródła:

¹ Tarnawski Aleksander, Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana w. kor. (1572-1605), Lwów 1935, s. 79-82

² AGAD, Archiwum Zamoyskich, rkps 2596 [BOZ 1459], Niewieski S., Klucz do mappy Ordynacji Państwa Zamoyskiego albo informacje o graniach przez M. Stanisława Niewieskiego filozofiey doktora, Fizyka, Astronoma y Geometrę Akademiey zamoyskiey dostatecznie y wyrozumiale opisane. Roku pańskiego 1688, s. 106-109

³ Stworzyński Mikołaj, Opisanie statystyczno-historyczne Dóbr Ordynacji Zamoyskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę w 1834 roku, rękopis w zbiorach Biblioteki Narodowej, BOZ 1815, przypis nr 98

⁴ Boniecki Adam, Herbarz polski, Warszawa 1903, t. VI, s. 104-105

⁵ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księga hipoteczna dóbr Ciotusza, nr 10

⁶ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 704

⁷ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księga hipoteczna dóbr Ciotusza, nr 10, Akt zajęcia nieruchomości z 1828 r.

⁸ AP w Zamościu, Hipoteka powiatu tomaszewskiego, księga hipoteczna dóbr Ciotusza, t. II, 1902-1937, nr 3

⁹ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim. Księga hipoteczna nr 21, Dobra ziemskie Ciotusza, s. 4-6 i 12-13

¹⁰ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim. Księga hipoteczna nr 18, Dobra ziemskie Ciotusza

¹¹ Górak Jan, Materiały do historii parków zabytkowych w województwie zamojskim, Zamość 1980, s. 47

¹² AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim. Księga hipoteczna nr 18, Dobra ziemskie Ciotusza, Plan majątku Ciotusza z 1927 r., skala 1:4000

¹³ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim. Księga hipoteczna nr 18, Dobra ziemskie Ciotusza

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ciotuszy Nowej, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ciotuszy Nowej, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Ciotuszy Nowej, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 1313, Karte des Zamoscen Kreises..., XVIII/XIX w.

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kolumna VI, sekcja XI

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 1313, Mapa województwa lubelskiego z 1826 r. (J. Colberga)

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 143/VIII-28, Plan powiatu Zamoyskiego z 1863 r. (występuje Ciotusza Józefowska)

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Ciotusza StaraKategoria:dworski