rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeCzartowiec

Ogród dworski - barokowy, tarasowy, powstały w XVII lub w XVIIII wieku na miejscu istniejącej od XV w. siedziby dworskiej, w I połowie XIX w. częściowo przebudowany w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Czartowiec, Czartowiec Wielki

Gmina: Tyszowce

Położenie obiektu: na wzgórzu opadającym w kierunku południowo-zachodnim do niewielkiego strumienia (dziś rowu z wodą), przy którym wykopano stawy, na północny-wchód od usytuowanego po przeciwnej stronie strumienia kościoła, na północny-wschód od wsi

 

Czartowiec należy na Zamojszczyźnie do starych punktów osadniczych. Na przełomie XV i XVI wieku Czartowiec, Czartowczyk i tereny w okolicach Łaszczowa należały do Andrzeja Morawy, a następnie do jego syna Ludwika. W 1531 r. Czartowiec wymieniany był w składzie parafii małoniskiej.1 Około połowy XVI w. zmienił właściciela, gdyż w rejestrze poborowym z 1578 r. jako jego właściciela wymieniono Pawła Rudowskiego.2 Nie wymieniono jednak w tym rejestrze wraz z Czartowcem żadnych innych wsi ani folwarków, co świadczy, że nie wchodził on w skład większych dóbr lecz podobnie jak większość wsi z tego terenu był posiadłością drobnej szlachty. Ówczesny dwór położony był zapewne na wzgórzu, w miejscu lokalizacji późniejszego założenia, nic jednak dziś nie wiadomo o rozplanowaniu ówczesnej siedziby dworskiej.

Sądzić należy, że w wiekach XVII i XVIII Czartowiec nadal był włością średnioszlachecką, a więc mógł też podlegać typowym zmianom właścicieli - drogą dziedziczenia lub przez sprzedaż. Chociaż nie znamy tych przemian, to jednak prawdopodobnie w tym czasie siedziba dworska w Czartowcu otrzymała klarowny, barokowy układ przestrzenny. Usytuowane na wzgórzu zabudowania sąsiadowały tam z tarasowym ogrodem, zapewne włoskim, opadającym w kierunku południowo-zachodnim do niewielkiego strumienia. Dwór ówczesny stał zapewne na najwyższym tarasie w sąsiedztwie innych zabudowań. Wzdłuż północno-zachodniej granicy tej kompozycji przebiegała droga dojazdowa przecinająca strumień, nad którym, nieopodal ogrodów, a być może także w ich bezpośrednim sąsiedztwie, wykopano stawy. Zarówno o charakterze ówczesnych zabudowań, jak i o wyglądzie ogrodów nie posiadamy dziś bardziej szczegółowych informacji.

Niewykluczone, że równolegle z powstaniem tarasowej kompozycji ogrodowej wzniesiono na przeciwległym wzgórzu za strumieniem drewnianą cerkiew powiązaną widokowo z dworem. Niestety, skąpe informacje historyczne o istnieniu wcześniej w Czartowcu drewnianej cerkwi nie pozwalają na ustalenie czasu jej budowy. Zachowane w terenie ślady dawnej kompozycji sugerują, że stała ona na północ od obecnego kościoła, w miejscu istniejącej w latach 80. XX w. szkoły oraz że prowadziła do niej od dworu droga dojazdowa, zapewne obsadzona aleją.

W końcu XVIII w. Czartowiec znalazł się w posiadaniu rodziny Potockich i wchodził w skład należącego do nich większego klucza dóbr. W 1823 r., po śmierci Eleonory Potockiej dobra te odziedziczyły jej dzieci - Józef i Marceli Potoccy, Katarzyna z Potockich Reisowa, Zofia z Potockich Oborska i Eleonora z Potockich Skarbkowa. Po podziale spadku, a następnie po spłatach pieniężnych, większość dóbr wraz z Czartowcem znalazła się w posiadaniu Aleksandra i Zofii Oborskich.3

Z osobą Aleksandra Oborskiego (ur. 1779, zm. 1841) należy wiązać rozbudowę kompozycji siedziby dworskiej w Czartowcu. Bowiem ten naturalny syn prymasa Michała Poniatowskiego,4 uczestnik walk niepodległościowych od 1792 r., pułkownik wojska polskiego dymisjonowany w 1815 r., członek Wolnomularstwa Narodowego, współorganizator Związku Kosynierów i prowincji litewskiej Towarzystwa Patriotycznego osiadł na stałe w Czartowcu.5

Wzniesiony tu na początku XIX w. dwór był parterową, murowaną, klasycystyczną budowlą, opartą na planie wydłużonego prostokąta, z wysuniętym ryzalitem środkowym, z czterokolumnowym portykiem i posiadał dwutraktowy układ wnętrz.6 Ustawiono go w obrębie jednego z tarasów ogrodowych, frontem na południowy-zachód, zapewne na południowy-zachód od starego dworu. Z budową dworu należy z pewnością łączyć porządkowanie i poszerzanie otaczającego go ogrodu. Dawny ogród tarasowy zaczął wówczas pełnić funkcje wyłącznie ozdobne, natomiast na północny-wschód od zabudowań folwarcznych i dworu założono zapewne w tym czasie nowe ogrody użytkowe (sad i warzywniki). Droga biegnąca północno-zachodnią granicą założenia została wtedy obsadzona topolami białymi.

Przebudowane założenie dworsko-ogrodowe nadal nie było zbyt wielkie, gdyż Czartowiec był wciąż centrum dóbr średniej co najwyżej wielkości, zatem możliwości finansowe Oborskich były dość ograniczone. W 1827 r. we wsi i folwarku stały 74 budynki mieszkalne i żyło tu 442 mieszkańców.7 Do dóbr czartowieckich wchodziły wówczas folwarki Czartowiec i Kołnicha oraz wsie Czartowiec i Sobole. Miały one wówczas 1221 morgów ziemi (około 610,5 ha). Oprócz tego w dobrach tych funkcjonowała cegielnia położona na północ od dworu i cerkwi, przy drodze do Sobola, a także wydobywano tu torf.8

W 1835 r. dobra Czartowiec nabył za 200 tys. złotych polskich Ignacy Horodyski, przedstawiciel rozgałęzionej na tym terenie i rozszerzającej swój stan posiadania zamożnej szlachty.9 Po jego śmierci dobra te od 1839 r. należały do jego małoletnich córek Ludwiki i Rozyny. W związku z zadłużeniem majątku rada familijna zadecydowała o przystąpieniu do Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego i zaciągnięciu nowych pożyczek. Gwarancje spłaty tej pożyczki miały obciążać również należący do Horodyskich Kryszyn.10 Kłopoty finansowe jednak nie minęły, bo już w 1841 r. od spadkobierców Ignacego Horodyskiego (który występuje również w źródłach jako Horodyński) nabył dobra czartowieckie za 250 tys. złotych polskich Michał Szlubowski.11

W roku 1850 nastąpiła kolejna zmiana właściciela, gdyż dobra kupił za 240 tys. złotych polskich Ludwik Rakowski,12 podporucznik artylerii w Powstaniu Listopadowym, który po powrocie z emigracji do Francji13 i kupnie Czartowca okazał się dobrym gospodarzem i doprowadził do rozkwitu majątku. W latach 1850-1855 w miejscu drewnianej wybudował nową murowaną cerkiew unicką i wyposażył ją w ziemię14 (została ona po II wojnie światowej przebudowana na kościół rzymsko-katolicki). W latach 50. XIX w. zamienił chłopom pańszczyznę na czynsz.15 W tym też czasie dokonano porządkowania dworu i ogrodu, zaniedbanych przez zmieniających się wcześniej właścicieli. Sukcesywnie dokonywano też zmian w zabudowie gospodarczej. Ogród ozdobny przekształcono częściowo w duchu krajobrazowym, jednak mimo to zachował on regularny, tarasowy układ. Wokół murowanego, krytego gontami dworu w II połowie XIX w. Rakowski dokonał nowych nasadzeń, m.in. modrzewi, lip, wiązów, róż i innych krzewów ozdobnych. Przed dworem urządzono podjazd, na środkowym tarasie ulokowano ozdobny gazon oddzielony od tarasu dolnego szpalerem modrzewiowym. Na najniższym tarasie wcześniejszego ogrodu ozdobnego ulokowano inspekty i założono ogród warzywny. Dalej w kierunku cerkwi rozciągały się nowy sad jabłoniowy, inspekty, i ogród warzywny, a na południowy-wschód od nich leżały 2 stawy rybne. Część gospodarcza założenia usytuowana była na północ od dworu, przy drodze dojazdowej. Stały tam dwie murowane stodoły, murowana obora, studnia, kuźnia i drewniany ośmiorak. W pewnym oddaleniu, po przeciwnej stronie drogi do wsi zlokalizowana była cegielnia.16

W opisanym kształcie założenie przetrwało do II wojny światowej. Jedynie cegielnię rozebrano na początku lat 20. XX w.17 Na początku XX w. i w okresie międzywojennym dokonywano jedynie nowych nasadzeń uzupełniających, nie zmieniając zasadniczego układu kompozycji, która w tym czasie zajmowała około 19,5 ha.

W 1920 r. córki Ludwika Rakowskiego Wanda, Janina i Maria dokonały podziału majątku. W jego wyniku Czartowiec przypadł Wandzie, po zamążpójściu Chrzanowskiej, w tym czasie już wdowie.18 Majątek liczył wówczas 1053 morgów (około 526,5 ha). W 1921 r. Okręgowy Urząd Ziemski na podstawie ustawy z 15 lipca 1920 r. przystąpił o częściowej parcelacji majątku.19

Po śmierci swojego jedynego syna Chrzanowska zupełnie zrezygnowała z gospodarowania majątkiem, a ziemię wraz z budynkami gospodarczymi oddawała w dzierżawę oraz przez cały okres międzywojenny sukcesywnie sprzedawała okolicznym chłopom.20 Natomiast dwór i jego otoczenie nic nie utraciły ze swojej świetności. Nadal dbano o ich wygląd i stale prowadzono w nich prace porządkowe i pielęgnacyjne.21 Między innymi dokonywano nowych nasadzeń wokół sadu zajmującego północno-wschodnią część kompozycji. Wzdłuż drogi dojazdowej rósł tam szpaler kasztanowców, a wzdłuż północno-wschodniej granicy założenia biegła aleja lipowa.

Podczas II wojny światowej część zabudowań gospodarczych (w tym stodoła i obora) spalili w 1943 r. Ukraińcy. Dwór po zagarnięciu kościoła na cerkiew greko-katolicką stał się schroniskiem księdza i miejscem odprawiania nabożeństw.

W 1944 r. umarła ostatnia właścicielka Czartowca Wanda Chrzanowska i pochowano ją na cmentarzu w Nabrożu. Następnie przejęto na rzecz państwa i rozparcelowano pozostałe z dawnych dóbr 57 ha ziemi.22

W końcu lat 40. XX w. miejscowa ludność rozebrała na budulec ośmiorak, stodołę i oborę, a rodziny dawnych fornali wprowadziły się do dworu. Po kilku latach dwór został tak zdewastowany, że należało do opuścić, a w latach 60. na podstawie decyzji władz gminy został rozebrany. W latach 80. XX . miejsce dawnego sadu i ogrodu warzywnego zajmowały już pola uprawne, zaś w dawnym ogrodzie ozdobnym, gdzie wytrzebiono prawie wszystkie stare drzewa, wypasano bydło.23

Wobec braku informacji o wyglądzie pierwotnej siedziby dworskiej w Czartowcu trudno powiedzieć czy oprócz ogólnej lokalizacji założenia przetrwały do lat 80. XX w. jakieś elementy pochodzące z XVI wieku. Z barokowej kompozycji istniejącej w Czartowcu w wiekach XVII i XVIII zachowały się do tego czasu tarasy ogrodowe oraz droga prowadząca do cerkwi północno-zachodnią granicą ogrodów. Z I połowy wieku XIX zachowały się fundamenty dworu, czytelne dzięki późniejszym nasadzeniom granice sadu oraz 11 starych topól białych przy drodze do cerkwi. Z elementów wprowadzonych w II połowie XIX wieku zachowały się oprócz cerkwi tylko 3 stare drzewa - modrzew oraz lipa i klon przed cerkwią. Z uzupełniających nasadzeń dokonywanych na początku XX w. i w okresie międzywojennym przetrwały: kilka kasztanowców ze szpaleru przy sadzie, kilka lip w alei, dwa modrzewie, dwa orzechy i kilka drzew przy cerkwi. O dawnej kompozycji ogrodów świadczyły jeszcze tylko kępy krzewów i podrosty młodych drzew.24

W 1988 r. roślinność założenia składała się z 31 gatunków drzew i krzewów lecz stare drzewa były tam bardzo nieliczne. Do najstarszych należały topole białe o średnicach pni 100-150 cm, sadzone zapewne na początku XIX w. Zaraz po wzniesieniu cerkwi (tj. po 1855 r.) posadzone zostały rosnące przed wejściem do niej lipa i klon, które miały po 90 cm średnicy pni. Z końca XIX stulecia pochodził modrzew o średnicy pnia 70 cm, rosnący niegdyś w otoczeniu podjazdu. Dwa inne modrzewie zostały tam dosadzone później, prawdopodobnie przed 1914 rokiem, podobnie jak lipy i kasztanowce rosnące przy granicy sadu oraz kilka drzew wokół cerkwi. Drzewa te miały średnice pni od 42 do 66 cm. Z okresu międzywojennego zachowały się 2 orzechy, sosna pospolita oraz grochodrzewy i jesion przy cerkwi, posiadające 40-50 cm średnicy pni. Większość drzew młodych stanowiły samosiewy rosnące w grupach i zaroślach razem z krzewami bzów, dzikich róż, śnieguliczek, lilaków, trzmielin, szakłaków, głogów i leszczyn. Część lilaków, głogów, śnieguliczek, leszczyn i róż dzikich pozostała z dawnych nasadzeń ogrodowych.25

Głównym powiązaniem widokowym obiektu pozostawała, jak i dawniej, oś widokowa łącząca wzgórze dworskie z cerkiewnym. Jednak po dewastacji założenia widoki na te wzgórza nie miały już takich walorów jak niegdyś.. Niemniej, nadal mogły stanowić pewną atrakcję widokową okolicy, tym bardziej że oba wzgórza mogły być oglądane z biegnących w sąsiedztwie szos. Poza tym, szczątki dworskich ogrodów były dobrze widoczne od północy, wschodu i południowego-wschodu, a w otwartym krajobrazie pól nawet nieliczne stare drzewa jakie tam przetrwały przyciągały wzrok z daleka.26

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Świeżawski Aleksander, Z pradziejów Łaszczowa [w:] Rocznik Tomaszowski 1/81, Lublin 1983, s. 20-21

2 Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, Ziemie ruskie, Ruś Czerwona, t. XVIII, cz. 1, Warszawa 1902, s. 211

3 AP w Zamościu, Księgi hipoteczne powiatu tomaszowskiego, Czartowiec Wielki 1823-1920, nr 4, s. 2-3

4 Golejewski Henryk, Pamiętnik, Kraków 1971, s. 85

5 Łukasiński Walerian, Pamiętnik, opracował i wstępem poprzedził R. Geber, Warszawa 1986, indeksy s. 212-213

6 Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tomaszów Lubelski i okolice, Warszawa 1982, s. 4

7 Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowéy Spraw Wewnętrznych i Policyi, t. I, s. 83

8 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 774

9 AP w Zamościu, Księgi hipoteczne powiatu tomaszowskiego, Czartowiec Wielki 1823-1920, nr 4, s. 4

10 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księgi hipoteczne, dobra Czartowiec Wielki, nr 37

11 AP w Zamościu, Księgi hipoteczne powiatu tomaszowskiego, Czartowiec Wielki 1823-1920, nr 4, s. 4

12 AP w Zamościu, Księgi hipoteczne powiatu tomaszowskiego, Czartowiec Wielki 1823-1920, nr 4, s. 5-6

13 Golejewski Henryk, Pamiętnik, Kraków 1971, t. I, s. 197

14 Archiwum parafii Czartowiec, Kronika parafii Czartowiec

15 W roku 1861 Rakowski wrócił do pańszczyzny gdyż chłopi nie mieli czym płacić czynszu - zob. Chomerska Halina, Właściciele ziemscy w pow. hrubieszowskim, s. 77

16 Informacje ustne Furmana Tadeusza, zam. w Czartowcu

17 Informacje ustne Furmana Tadeusza, zam. w Czartowcu

18 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księgi hipoteczne, dobra Czartowiec Wielki, nr 37

19 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księgi hipoteczne, dobra Czartowiec Wielki, nr 37

20 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księgi hipoteczne, dobra Czartowiec Wielki, nr 36

21 Informacje ustne Furmana Tadeusza, zam. w Czartowcu

22 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Księgi hipoteczne, dobra Czartowiec Wielki, nr 3

23 Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Jerzy Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Czartowcu, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

24 Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Jerzy Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Czartowcu, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

25 Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Jerzy Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Czartowcu, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

26 Bończak-Kucharczyk Ewa, Falkowski Jerzy Michał, Bondaryk Krzysztof, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Czartowcu, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kolumna VI, sekcja IX

Mapa sztabowa Polski, WIG, Warszawa 1936, skala 1:100000, pas 46, słup 37 (kwadrat Grabowiec)

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, CzartowiecKategoria:dworski